عناصر فانتزی (خیالواره ها) و کارکرد آن در افسانۀ بلند بوستان خیال (معزنامه)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 58، دی 1402، صفحه 403-429   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1959661.2513

نویسندگان

احمد رضوان دوست¹؛ امیربانو کریمی فیروزکوهی^{* 2}؛ علیرضا صالحی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

 فانتزی مبحثی نو در ادبیات است که ریشه در اسطوره ­ها و داستان­ های پریوار دارد. قصه‌های عامیانه گسترۀ حضور عناصر فانتزی و خیالی است. فانتزی اسرارآمیزترین و هراسناک­ ترین گونۀ داستانی است که با شکست حصار ذهن، جهانی مملو از حوادث  شگفت­ انگیز و موجودات فراطبیعی را موازی یا گره ­خورده با جهان واقعی خلق می ­کند. داستان عامیانۀ بوستان خیال سرشار از این عناصر و صحنه­ های اسرارآمیز است، داستانی که بر اساس واقعیت تاریخی آغاز می­ شود و نویسنده برای خلق موجودی اساطیری از قهرمان داستان که خلیفۀ چهارم فاطمیان است، او را در دنیایی مملو از عناصر خیالی و فانتزی قرار می­ دهد. این جستار با روش توصیفی- تحلیلی و نشانه­ شناسی داستان­ های فانتزی به استخراج عناصر و شگردهای فانتزی و خیال ­انگیز داستان مانند مکان­ ها و شخصیت­ های تخیلی، جادو و طلسم پرداخته، کارکرد عناصر فراطبیعی بر کنش قهرمان و فضای فانتستیک این افسانه را روشن  می­ سازد. یافته­ های این پژوهش نشان داد: این داستان گاه از نوع فانتزی ناب یا فراتری است و گاه از نوع فانتزی فروتری. نویسنده گاه عناصر فراطبیعی را به دنیای واقعی داستانش فرامی­ خواند و گاه برای داستان مکان و زمان تخیلی و حوادث تازه ابداع می­ کند. از جمله مؤلفه ­های اساسی فانتزی در این داستان طلسم و جادوگری است. قلعه ­های سهمگین و     باغ­ های جواهرنشان، محل رزم و بزم موجودات طبیعی و فراطبیعی است.

کلیدواژه‌ها

بوستان خیال؛ جعفری حسینی؛ شبه قاره هند؛ عناصر فانتزی؛ معزنامه

مراجع

کتاب‌ها افسانه گیلگمش (1383) مترجم لوح‌‌های میخی: جرج اسمیت، ترجمۀ داود منشی‌زاده، تهران: اختران. جعفری‌حسینی، محمدتقی (1185) بوستان خیال، نسخۀ خطی کتابخانه بادلیان انگلیس، شمارۀ corps. Or. D.9-23. جعفری‌حسینی، محمدتقی (قرن12) معزنامه (بوستان خیال)، نسخۀ خطی مجلس شورای اسلامی، شمارۀ 3974. حق‌شناس، علی‌محمد، سامعی، حسین، انتخابی، نرگس (1385) فرهنگ هزاره انگلیسی– فارسی، تهران: فرهنگ معاصر. خانلری، پرویز (1364) شهر سمک، تهران: آگاه. رستگارفسایی، منصور (1383) پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. ستاری، جلال (1376) آیین و اسطوره در تئاتر، تهران: توس. ستاری، جلال (1382) پژوهشی در حکایات سندباد بحری، تهران: نشرمرکز. سرامی، قدمعلی (1373) از رنگ گل تا رنج خار (شکل‌شناسی داستان‌های شاهنامه)، تهران: علمی و فرهنگی. سرکاراتی، بهمن (1378) سایه‌های شکار شده، تهران: قطره. محجوب، جعفر (1393) ادبیات عامیانۀ‌ ایران، تهران: چشمه. محمدی، محمد (1378) فانتزی در ادبیات کودک، تهران: روزگار. میرصادقی، جمال (1392) داستان‌های خیالی، تهران: سخن. میرصادقی، جمال (1394) عناصر داستان، تهران: سخن. نایت، دیمون (1386) داستان‌نویسی نوین، ترجمه مهدی فاتحی، تهران: چشمه. یاحقی، محمدجعفر (1398) فرهنگ اساطیر و داستان‌وار‌ه‌ها در ادبیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر. مقالات بی‌نیاز، فتح‌الله. (1384). مقدمه‌ای بر داستان‌های فانتزی. گزارش گفت‌وگو، (16)، 160-158. پورخالقی چترودی، مه‌دخت، و جلالی، مریم. (1391). فانتزی و شیوه‌های فانتزی‌سازی شاهنامه در ادبیات کودک و نوجوان. مطالعات ادبیات کودک، 1(1)، 55-73. doi: 10.22099 /jcls.2012.451. صرفی، حمیدرضا، و ایرانفر، مینا. (1391). ردپای فانتزی سفر در گرشاسب‌نامه اسدی طوسی. ششمین همایش پژوهش‌های ادبی، دانشگاه شهید بهشتی. لینچ براون، کارول، و تاملینسون، کارل ام. (1377). فانتزی نو. ترجمۀ پری‌ناز نیری. پژوهشنامه ادبیات کودک و نوجوان، (13)، 64-48. مهرنگار، محمدمهدی، و روشنگران، مهتاب. (1393). چرا فانتزی می‌خوانیم یا «در باب داستان پریان». مجلۀ سینمایی 24، 26(52)، 94-95. موسوی، مصطفی، و جمالی، عاطفه. (1388). فانتزی, چیستی و تاریخچه آن در ادبیات جهان و ایران. ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)، 1(2)، 61-74. یلمه‌ها، احمدرضا، و فلاحی، زیبا. (1394). عناصر و اشیاءِ فراطبیعی در منظومۀ «کامروپ و کاملتا». مطالعات شبه قاره، 7(25)، 157-177. doi: 10.22111/jsr.2015.2416.