مقایسه ساختار حکایات مجمع‌النوادر بنبانی و بهارستان جامی با تاکید بر آبشخور‌ آن ها

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

دوره 15، شماره 58، دی 1402، صفحه 478-500   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/dk.2022.1961570.2535

نویسندگان

رعنا جوادی¹؛ علیرضا قوجه زاده^{* 2}؛ زهرا سلیمانی³

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، تهران، ایران.

²استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، تهران، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران مرکز، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

در ادب فارسی کم نیستند آثاری که با عنوانِ مجمع ‌الحکایات، مجمع‌النوادر و... نوشته‌شده‌اند؛ آثاری با ارزش و تأثیرگذار که در کنار محبوبیت و مقبولیت، نقش عظیمی در شکل‌گیری و پایه‌ریزی داستان و داستان‌پردازی در ادبیات فارسی داشته‌اند. در میان حکایت‌های این کتب، کمتر حکایاتی یافت می‌شوند که نویسنده، خود خالق آن باشد. چه‌بسا نویسنده‌ای بیشتر حکایات را از منابع پیشین یا آثار هم‌عصرش ‌آورده و با توانایی هنری و متناسب با سبک متداول عصر خود، آن‌ها را بر پایۀ مضمون موردنظر طبقه‌بندی کرده است.
مجمع‌النوادر، مجموعه‌ای از حکایت‌ها و روایت‌ها و مثل‌هایی است که توسّط فیض‌الله بن زین‌العابدین بن حسام بنبانی معروف به صدر جهان (زنده ۹۰۷ ق) در زمان محمود شاه بیگره (863- 917 ق) تحریر یافته و به نام او اتحاف شده است. بنبانی در این اثر به‌تصریح خود از منابع هم‌زمان یا پیشین خویش بهره‌ جسته و در نگارش این کتاب طریق ایجاز را در پیش‌گرفته است. یکی از این منابع، بهارستان جامی (با 28 حکایت و روایت مشترک) است‌. با بررسی‌های انجام‌گرفته آبشخور اصلی این حکایت‌ها در متون عربی و فارسی پیش‌ازاین دو نویسنده نیز یافت شد. بیشترین بسامد را کتب نثر الدّر فی المحاضرات، تذکرة­الحمدونیة و محاضرات الأدباء دارا است. منابع فارسی سهم کمتری از این بسامد دارند. باوجود اشتراکات و افتراقات‌ سبکی و هنری بنبانی و جامی به‌ویژه توجه بنبانی به ایجاز و وفاداری او به متن اصلی و شیوه ساده‌نویسی و به نظم درآوردن حکایات توسط جامی سبب شده است اختلافات بسیاری در بیان مفهوم حکایات به وجود آید.

کلیدواژه‌ها

مجمع‌النوادر؛ بنبانی؛ جامی؛ بهارستان. ریشه‌یابی

مراجع

کتاب‌ها آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود (1381) نفائس‌فنون فی عرائس‌العیون، تهران: انتشارات اسلامیه. الأبشیهی، شهاب الدین (1419ق) المستطرف فی کل فن مستظرف، بیروت: عالم الکتب. ابن الأزرق، محمد بن علی بن محمد (بی‌تا) بدائع‌السلک فی طبائع‌الملـک، المحقـق علـی سامی النشار، العراق: وزارة الإعلام. ابن الجوزی، أبوالفرج (1418ق) اخبارالظراف والمتماجنین، المحقق بسام عبدالوهاب الجانی، بیروت: دارابن حزم. ابن الجوزی، ابوالفرج (بی‌تا) الأذکیاء، مکتبة الغزالی. ابن الجوزى، ابوالفرج (1412ق) المنتظم فى تاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبد القادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة. ابن العدیم، عمر بن أحمد (1404ق) الدراری فی ذکر الذراری، محقّق علاء عبدالوهاب محمد، الناشر: دار السلام، دار الهدایة. ابن حجة الحموی، تقی‌الدین أبوبکر بن علی (1426ق) ثمرات الاوراق فی المحاضرات، مصر: مکتبة الجمهوریة العربیة. ابن حمدون (1417ق) تذکرةالحمدونیة، تحقیق احسان عباس و بسکرعباس، بیروت: دارصادر. ابن خلکان، برمکی اربلی، احمد بن محمد (1900م) وفیات الاعیان و انباء ابناء الزمان، محقق احسان عباس، بیروت: دار صادر. ابن طیفور، أبوالفضل أحمد بن أبی طاهر (1423ق) بغداد، محقق السید عزت العطار الحسینی، القاهرة: مکتبة الخانجی. ابن عبدربه، أبو عمر (1404ق) العقد الفرید، بیروت: دار الکتب العلمیة. ابن عساکر. علی بن الحسن (1415ق) تاریخ مدینة دمشق، بیروت: دارالفکر. ابن قتیبه الدینوری، أبو محمد عبدالله بن مسلم (1418ق) عیون الأخبار، بیروت: دار الکتب العلمیة. ابن معتز، أبو العباس (1410ق) البدیع فی البدیع، دار الجیل. ابوحیان التوحیدی، علی بن محمد (1408ق) البصائر و الذخائر، المحقّق داد القاضی، بیروت: دارصادر. اقبال ‌محمد (1968م) مجمع‌النوادر، جلد 4، شماره 3، اورینتل‌ کالج ‌میگزین‌. اماسی، محمد بن قاسم (1423) روض‌الأخیار المنتخب من ربیع‌الأبرار، حلب: دارالقلم‌العربی. اونس‌ مردیت‌ (1344) نسخ‌ خطی‌ فارسی‌ در موزه بریتانیا، دفتر 4، ترجمه ایرج‌ افشار، نسخه‌های‌ خطی‌، ، تهران‌: نشریۀ کتابخانه مرکزی‌ دانشگاه‌ تهران‌. الآبی، أبو سعد منصور بن الحسین (1424ق) نثر الدر فی‌المحاضرات، تحقیق خالد عبدالغنی بیروت: دار الکتب العلمیة بنبانی، فیض‌الله بن زین‌العابدین بن حسام، تاریخ صدر جهان، شماره 462. پاکستان: کتابخانۀ خدابخش پتنه. بنبانی، فیض‌الله بن زین‌العابدین بن حسام، مجمع‌النوادر، شماره 4212، کاتب: عبدی بغدادی. تاریخ کتابت: 12 ربیع‌الآخر 1025- نستعلیق عالی، ترکیه: کتابخانۀ نورعثمانیه استانبول. بیهقی، ابراهیم بن محمد (1420ق) المحاسن و المساوی، منشورات محمد علی بیضون، بیروت: دار الکتب العلمیة. تنوخی، محسن بن علی (1426ق) المستجاد من فعلات الاجواد، دارالکتب العلمیه. ثعالبی (1422ق) تفسیرالثعلبی، تحقیق الإمام أبی محمد بن عاشور، مراجعة و تدقیق الأستاذ نظیر الساعدی الطبعة: الأولى، بیروت: دار إحیاء التراث. جاحظ عمرو بن عمر (۱۹۴۸م) البیان و التبیین، بیروت: مطبعة عبدالسلام. الجاحظ، ابو عثمان عمربن بحر (1332) التاج فی أخلاق الملوک، المحقّق أحمد زکی باشا، القاهرة: المطبعة الأمیریة. جامی، نورالدین عبدالرحمن (1371) بهارستان، محقق اسماعیل حاکمی، تهران: مؤسسه اطّلاعات. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد (1417ق) تاریخ بغداد، قاهره و بغداد. خوافی، مجد (1389) روضةخلد، تصحیح عباسـعلی وفـایی، تهـران: سخن. رازی، ابوالفتوح (1376) روض‌الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مصحح محمد جعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی بنیاد پژوهش‌های اسلامی. راغب الإصفهانی، أبوالقاسم الحسین بن محمد بن المفضل (1420 ق) محاضرات الأدباء و محاورات الشعراء و البلغاء، بیروت: شرکة دار الأرقم بن أبی الأرقم. زاکانی، عبید (۱۳۴۳) کلیات، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، پرویز اتابکی، تهران: زوّار. زمخشری. ابوالقاسم محمود بن عمر (1412ق) ربیع‌الأبرار و نصوص‌الأخیار، محقّق و مصحح عبد الأمیرمهنا، 5 جلد، بیروت: مؤسسۀ الأعلمی للمطبوعات. سنایی، مجدود (1368) حدیقه‌الحقیقه، مصحح مدرس رضوی، تهران: مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران. شجاع (بی‌تا) انیس‌الناس، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. شیرازی، قطب‌الدین (1386) درةالتّاج، به اهتمام ماهدخت‌بانو همایی، تهـران: شـرکت انتـشارات علمی و فرهنگی. صدیقی، اقتدار حسین (1988م) تاریخ محمود شاهی، علیگره: شعبه تاریخ مسلم یونیورسیتی. الصفدی، صلاح الدین خلیل بن أیبک (1420ق) الوافی بالوفیات، بیروت: دارإحیاء التراث السعادة و الاسعاد. طرطوشی، أبو بکر محمد بن محمد ابن الولید الفهری (1289ق) سراج الملوک، مـصر: مـن أوائل المطبوعات العربیة لبیان والتبیین. طوسی، خواجه نظام‌الملک (1386) سیاست‌نامه، مصحح عزیزالله علیزاده، تهران: فردوس. عامری، ابوالحسن محمد بن یوسف (1336) السعادة و الاسعاد، به اهتمام مجتبی مینوی، تهران: دانشگاه تهران. عطار نیشابوری، فریدالدین ابوحامد محمد (1355) تذکرةالاولیاء، تصحیح دکتر محمد استعلامی، تهران: زوار. عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (1383) قابوس‌نامه، مصحح غلامحسین یوسفی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی. عوفی، سدیدالدین محمد (1384) گزیده جوامع‌الحکایات و لوامع‌الروایات، به کوشش جعفـر شعار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. عوفی، سدیدالدین محمد (1359) جوامع‌الحکایات، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. غزالی، أبو حامد (1317) نصیحة‌الملوک، تحقیق هیثم خلیفة طیعمی، بیروت: مکتبة العصریه. غزالی، أبوحامد (1409ق) التبرالمسبوک فی نصیحةالملوک، ضبطه و صححه أحمد شمس‌الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة. غزی، ابوالبرکات (1418ق) المراح فی المزاح، المحقّق بسام عبد الوهاب الجابی، بیروت. القاضی التنوخی، المحسن بن علی بن محمد (1398) الفرج بعد الشدة، تحقیق عبود الشاجی، بیروت: دار صادر. الماوردی، أبو الحسن (1986) أدب الدنیا و الدین، بیروت: دار مکتبة الحیاة. مبارکشاه فخر مدبر، محمد بن منصور (۱۳۴۶) آداب الحرب و الشجاعه، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران: اقبال. میبدی، احمد بن محمد (1371) کشف الاسرار و عدة الابرار، تهران: انتشارات امیرکبیر. نظامی عروضی، احمد بن عمر (1382) چهارمقاله، صحیح علامه قزوینی، تهران: جامی. نویری، شهاب‌الدین (1423ق) نهایه‌الارب فی فنون‌الادب، قاهره-مصر: وزارة الثقافة و الإرشاد القومی، المؤسسة المصریة العامة. وطواط، أبو إسحق (1429ق) غررالخصائص الواضحة و عرر النقائض الفاضحة، بیروت-لبنان: دار الکتب العلمیة. مقالات حبیبی.‌ عبدالحی‌. (1332). ‌طبقات‌ محمودشاهی‌ و مجمع‌النوادر فیض‌الله‌ بنیانی دو نسخۀ نادر پارسی‌. یغما، ۶(1). رحیم‌خانی سامانی، احمد، حکیم آذر، محمد، و نیکخواه، مظاهر. (1397). التّبر المسبوک فی نصیحة الملوک غزالی مأخذ چند حکایت از هزارویک شب. کاوش‌نامه ادبیات تطبیقی، 8(29)، 57-82. زرگرزاده دزفولی، نسرین، و موذنی، علی محمد. (1398). ساختارشناسی حکایت‌های تمثیلی روضۀ هشتم بهارستان از منظر مینیمالیسم. تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، 11(42)، 43-60.