نقد و بررسی سا‌قی‌نامۀ طغرای مشهدی

مطالعات زبان و ادبیات غنایی

دوره 13، شماره 48، آبان 1402، صفحه 8-23   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

زهرا مرتضوی بیستگانی^{* 1}؛ مهدی نوریان^{* 2}؛ مهرداد چترایی^{* 3}

¹دانش‌آموختۀ گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد نجف‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی، نجف آباد، ایران

²استاد، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

³استادیار، گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اصفهان، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران.

چکیده

ساقی‌نامه از گونه‌های ادبی است که به‌ویژه در عصر صفوی مورد توجه قرار گرفت و ساقی‌نامه‌هایی مفصل، اغلب به تقلید از ساقی‌نامۀ ظهوری ترشیزی، در این روزگار سروده شد. طغرای مشهدی، شاعر پرکار و توانای سدۀ یازدهم در کنار دیوان و رسائل، ساقی‌نامه‌ای در نه هزار بیت سروده است که مفصل‌ترین ساقی‌نامۀ زبان فارسی به شمار می‌رود. با توجه به این که ساقی‌نامۀ مذکور تاکنون مورد نقد و بررسی قرار نگرفته، پژوهش حاضر کوشیده است تا با تکیه بر دو نسخة کهن از آن؛ یعنی نسخۀ خطی ساقی‌نامه به شمارۀ 16771 کتابخانۀ ملی و نسخۀ خطی کلیات اشعار طغرای مشهدی به شمارۀ 321 دیوان هند در لندن که تصویر آن در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دکتر شریعتی دانشگاه فردوسی نگهداری می‌شود، به بررسی ویژگی‌های زبانی و محتوایی شعر وی بپردازد. نتایج نشان می‌دهد که طغرا در این ساقی‌نامه با کاربرد گستردۀ زبان هندی، فرهنگ عامه، و نیز اصطلاحات فنون مختلف، به ظرفیت‌هایی بدیع در تصویرآفرینی دست یافته، به‌ویژه که محمل آن طبیعت دلنشین شبه قاره و قوۀ خیال خود اوست. محتوای ساقی‌نامۀ طغرا بسیار متنوّع است؛ از ستایش پیامبر و ائمه تا شهرآشوب و وصف آلات و نغمات موسیقی، و نکته‌سنجی‌هایی در نقد ادبی را شامل می‌شود.

کلیدواژه‌ها

شعر فارسی؛ فرهنگ و زبان هندی؛ ساقی‌نامه؛ طغرای مشهدی

مراجع

اعظمی، محمد اعظم شاه بن خیر الزمان (1303ق). تاریخ کشمیر اعظمی. لاهور: مطبعه محمدی.

اکبرآبادی، سراج الدین علی خان (1363). چراغ هدایت (چاپ شده همراه با غیاث اللغات). تصحیح منصور ثروت. تهران: امیرکبیر.

نوایی، امیر علیشیر (1363). تذکرة مجالس النفایس. به سعی و اهتمام علی اصغر حکمت. تهران: منوچهری.

بلگرامی، میر غلامعلی آزاد (1913). مآثر الکلام موسوم به سرو آزاد. به سعی و تصحیح و حواشی عبدالله خان و به اهتمام مولوی عبدالحق صاحب. حیدر آباد دکن: کتبخانه آصفیه.

پادشاه، محمد (1363). آنندراج. زیر نظر محمد دبیرسیاقی. ۷ جلد. چاپ دوم. تهران: کتابفروشی خیام.

حائری، محمدحسن؛ صاحبی، سید محمد (1388). طغرای مشهدی و رسائل او. تاریخ ادبیات. 3 (63)، 124-101.

خوشگو، بندار بن داس (1389). سفینه خوشگو. تصحیح سید کلیم اصغر. تهران: انتشارات مجلس شورای اسلامی.

دهخدا، علی اکبر (1377). لغت‌نامه. چاپ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

راشدی، حسام الدین (1346). تذکرة شعرای کشمیر. کراچی: اقبال آکادمی.

ریاض رئیسی، محمد (1354). ملاطغرای مشهدی و رسالة تجلیات وی در انشاء. هنر و مردم. 12 (151)، 13-7.

زرین‌کوب، عبدالحسین (1375). سیری در شعر فارسی. تهران: الهدی.

سرمدی، مجید؛ فیروزنیا، علی اصغر (1391). طغرا، نسخه خطی او و شبه قاره. مطالعات شبه قاره. 4 (10)، 74-49.

صاحبی، سیدمحمد (1388). سه رساله کوتاه از طغرای مشهدی. گزارش میراث. 2 (37)، 36-31.

طغرای مشهدی، ساقی‌نامه، نسخۀ خطی شماره 16771 کتابخانه ملی.

طغرای مشهدی، کلیات، نسخۀ خطی شمارۀ 321 دیوان هند در لندن، تصویر کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات دکتر شریعتی دانشگاه فردوسی.

طغرای مشهدی (۱۳۹۷). رسائل طغرای مشهدی. تصحیح سید محمد صاحبی. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی

طغرای مشهدی (1384). ارغوان‌زار شفق (برگزیدة دیوان طغرای مشهدی). به انتخاب محمد قهرمان. تهران: امیرکبیر.

عاشقی عظیم آبادی، حسین قلی خان (1391). تذکرة نشتر عشق. تصحیح سید کمال حاج سید جوادی. تهران: میراث مکتوب.

فیروزنیا، علی اصغر (۱۳۹۱). تصحیح و تحقیق دیوان طغرای مشهدی. رسالة دکتری. دانشگاه پیام نور مرکز. تهران. ایران.

قاسمی‌نیا، سعید (۱۳۹۶). اصطلاحات بدیع موسیقایی در شعر طغرای مشهدی، یکی از ویژگی‌های سبکی او. سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). 10 (۳۶)، 247-229.

قرآن کریم.

گلچین معانی، احمد (1368). تذکرة پیمانه. تهران: انتشارات کتابخانه سنایی.

گلچین معانی، احمد (1369). کاروان هند. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.

نصرآبادی، محمد طاهر (1379). تذکرۀ نصرآبادی. تصحیح احمد مدقق یزدی. یزد: انتشارات دانشگاه یزد.

نفیسی، علی اکبر (2535). فرهنگ ناظم الاطباء. ۵ جلد. تهران: کتابفروشی خیام.