نمودها و خویشکاری فرّه در اقتباس‌های محمّدرضا یوسفی از شاهنامه با رویکرد بوم‌گرا

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 19، شماره 73، آذر 1402، صفحه 47-76   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.706070

نویسندگان

زهرا پارساپور^{* 1}؛ فاطمه محمدزاده²

¹دانشیار زبان و ادبیّات فارسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

فرّه یکی از مفاهیم اسطوره‌ای است که رابطة انسان و طبیعت را به خوبی نمایان می‌کند. این نیروی اَهورایی که به باور انسان‌های دورة اسطوره‌، در همة موجودات (انسان و حیوان) سَرَیان دارد، سبب به کمال رساندن خویشکاری‌های خود می‌شود.در  شاهنامة فردوسی این نیرو گاهی با نمادهای جانوری همراه است و هم‌گامی انسان و طبیعت را در دورة اسطوره‌ای در جهت برقراری نظم و نجات طبیعت از سلطة ضدّ طبیعت آشکار می‌سازد. مقالة حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی به کنش‌گری‌های فرّه با نمودهای جانوری پرنده (سپیدا) و برّه (فرهان) در ایجاد نظم، نجات انسان و طبیعت از تسلّط ضدّ طبیعت (دیوان، خشک‌سالی، سرمای سخت و...) با اقتباس‌ محمّدرضا یوسفی از شاهنامة فردوسی برای کودکان و نوجوانان می‌پردازد. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که یوسفی با رویکردی زیست‌محورانه، نمادهای جانوری فرّه را در ساحتی اسطوره‌ای برای مخاطبان خود بازنمایی کرده است. بنابراین، فرّه در این آثار بخشی از طبیعت است که با مقابله با شرور و برگرداندن نظم گیتی، هم‌زمان به بقای انسان و ناانسان یاری می‌رساند. نقش فرّه بعدها در ادوار تاریخی  تغییر می‌یابد و در خدمت نظم سیاسی و اجتماعی قرار می‌گیرد.

کلیدواژه‌ها

فرّه؛ خویشکاری نمودهای جانوری؛ شاهنامة فردوسی؛ محمّدرضا یوسفی؛ بوم‌گرا

مراجع

آموزگار، ژاله، 1374. تاریخ اساطیری ایران. چ1. تهران: سمت.

ــــــــــــ. ، 1371. «دیوها در آغاز دیو نبودند»، مجلّة کلک، شهریور، صص. 24-16.

ایرانی ارباطی، غزاله و محمّد خزایی. 1396. «نمادهای جانوری فرّه در هنر ساسانی»، مجلة نگره، 12(43)، صص. 29-18.

10.22070/negareh.2017.571

بابکان، اردشیر، 1339. کارنامة اردشیر بابکان. به کوشش محمّد جواد مشکور. چ1. تهران: کتاب‌فروشی و چاپخانة دانش.

بیک محمّدی، حسن، 1390. مقدّمه‌ای بر جغرافیای تاریخی ایران. چ 1. اصفهان: دانشگاه اصفهان.

پارساپور، زهرا، 1392. نقد بوم‌گرا (ادبیات و محیط زیست). چ1. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

پرادا. ایدت، 1383. هنر ایران باستان. ترجمة یوسف مجیدزاده. چ1. تهران: دانشگاه تهران.

پورداوود. ابراهیم، 1394. اوستا (2). چ 1. تهران: نگاه.

ــــــــــــــــ ، 1347. اوستا (یشت‌ها). چ1. تهران: طهوری.

ــــــــــــــــ ، 1394. یشت‌ها. چ 1. تهران: کتابخانة طهوری.

تیلور، پل. در پویمان، 1384. اخلاق زیست محیطی. ترجمة محسن ثلاثی، مژده دقیقی، هادی غبرایی و دیگران. ج1. چ1. تهران: توسعه.

دادگی، فرنبغ، 1376. بندهش. ترجمة مهرداد بهار. تهران: توس.

دادور، ابوالقاسم، 1397. نقش طبیعت در شکل گیری اساطیرایران. چ1. تهران: مهر نوروز

رضی، هاشم، 1379. حکمت خسروانی. چ1. تهران: بهجت.

رویانی، وحید و صفیه موسوی، 1393. «مقایسة تطبیقی فرّة  ایزدی در شاهنامه و مهابهاراتا»، مجلة جستارهای ادبی، 47(4) پیاپی 4، صص 82-59.

10.22067/jls.v47i4.33398

زمرّدی. حمیرا، 1385. نقد تطبیقی ادیان و اساطیر در شاهنامة فردوسی، خمسة نظامی و منطق‌الطیر. تهران: زوّار.

سودآور، ابوالعلا، 1383. فرّة ایزدی در آیین پادشاهی ایران باستان. آمریکا: میرک.

شایگان، داریوش، 1380. بت‌های ذهنی و خاطرة ازلی. چ3. تهران: امیرکبیر.

شوالیه. ژان، 1387 و آلن گربران. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. چ1. تهران: جیحون.

ضیمران، محمّد، 1379. گذر از جهان اسطوره به فلسفه. چ1. تهران: هرمس.

طاووسی، سهراب، 1400. اندوه خاک (محیط زیست در شعر معاصر).چ 1. تهران: آفتاب‌کاران.

فردوسی، ابوالقاسم، 1391. شاهنامة. چ1. ج1. تهران: مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی.

قائمی. فرزاد، 1390. «تحلیل انسان‌شناختی اسطورة فر و کارکردهای آن در شاهنامة فردوسی و اساطیر ایران»، جستارهای ادبی، (174)، صص. 148-113.

10.22067/jls.v44i3.12652

قایینی کریم‌آبادی، فاطمه و بساک، حسن، 1399. «خویشکاری و ناخویشکاری شاهنان شاهنامه»، پژوهشنامة ادب فارسی، 6(10) پیاپی 29، بهار و تابستان.

20.1001.1.23225793.1399.16.1.10.4

قلی‌زاده، خسرو، 1391. دانشنامة اساطیری جانوران و اصطلاحات وابسته. چ1. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.

کریستین سن، آرتور، 2535. آفرینش زیان کار در روایات ایرانی. ترجمة احمد طباطبایی. چ1. تبریز: مؤسسة تاریخ و فرهنگ.

کوپر. جی. سی، 1379. فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. چ1. تهران: فرشاد.

ماه‌وان، فاطمه؛ قائمی، فرزاد و یاحقّی، محمّد جعفر، 1394. «بررسی نمادهای تصویری فر با تأکید بر نگاره‌های شاهنامه»، پژوهشنامة ادب حماسی،  صص. 157- 119.

مختاری. محمّد. 1369. اسطورة زال. چ 1. تهران: آگه.

مدبّری، محمود و حسینی، سیّده نرگس، 1394. «خورشید و پرندگان خورشیدی در شاهنامة فردوسی»، مجموعه مقالات دهمین همایش بین‌المللی ترویج زبان و ادب فارسی، دانشگاه محقّق اردبیلی، صص. 405-395.

واحد دوست. مهوش، 1387. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامة فردوسی. چ1. تهران: سروش.

یوسفی، روح‌اله و بیگ‌زاده، خلیل. 1394. فرّة ایزدی و عنایت الهی در جهان اسطوره‌ای با تأکید بر شاهنامة فردوسی و مثنوی مولوی»، فصلنامة عرفانیات در ادب فارسی. 6(22)، صص. 130-107.

یوسفی، محمّدرضا، 1393. سوگند جمشید شاه. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1393. تهمورث شاه دیوبند. چ1. تهران: خانة ادبیّات

ـــــــــــــــــ ، 1393. زایش فریدون. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1393. ضحّاک و کژدم. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. چون خورشید. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1394. فریدون باید زنده بماند. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391.گرم تر از آتش. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. روزی به نام سده. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. سام، پهلوان پهلوانان. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. مَندان شهر. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1391. رزانه دختر گندم. چ1.تهران: خانة ادبیّات.

ـــــــــــــــــ ، 1397. نخستین نوروز جهان. چ1. تهران: خانة ادبیّات.

 

English Sources

Mishra, S. K. (2016). Ecocriticism in children’ literature: An analysis of Amit Garg’s Two Tales. GALAXY: International Multidisciplinary Research Journal,

 Glotfelty, C. (1996). Introduction: Literary studies in an age of environmental crisis. In C. Glotfelty, & H. Fromm (eds.), The ecocriticism reader: Landmarks inliterary ecology (pp. xv-xxxvii). Athens: University of Georgia Press

Adugna, A. B. (2015). How green are our stories? Explorations of ecological subjectivities in Ethiopian children’s literature. Journal of Language and Culture, 6(5), 39-51.

Bhalla, A. (2012). Eco-consciousness through children’s literature: A study. IRWLE, 8(2), 1-8.

Hutcheon, Linda (2006).A Theory of Adaptation.New York. London.