تحلیل و بررسی معادلات نظامی، سیاسی و اقتصادی ایران و امریکا در منطقه خلیج ‌فارس

آمایش محیط

دوره 16، شماره 61، شهریور 1402، صفحه 193-216   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

سجاد عالیفرجا¹؛ حیدر لطفی^{* 2}؛ مجید ولی شریعت پناهی³؛ علی اصغر اسمعیل پور روشن⁴

¹دانشجوی دکترای جغرافیای سیاسی، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران

²دانشیار جغرافیای سیاسی و گردشگری، واحد گرمسار، دانشگاه آزاد اسلامی، گرمسار، ایران

³دانشیار گروه جغرافیا، واحد یادگار امام (ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، شهر ری، ایران

⁴استادیار جغرافیای سیاسی، واحد یادگار امام (ره)، دانشگاه آزاد اسلامی، شهر ری، ایران

چکیده

منطقه خلیج فارس همواره در معرض تلاطم امواج ناشی از راهبردهای سیاسی و اقتصادی و نظامی کشورهای منطقه­ای و فرامنطقه­ای قرار داشته است. هدف این مقاله تحلیل و بررسی معادلات نظامی، سیاسی و اقتصادی ایران و امریکا در منطقه خلیج ‌فارس است. سؤال اصلی مقاله این است که معادلات نظامی، سیاسی و اقتصادی ایران و امریکا در منطقه خلیج ‌فارس کدامند؟ برای جمع‌آوری ادبیات نظری و مفهومی پژوهش از روش توصیفی و برای تحلیل داده‌های حاصل از پرسشنامه از روش تحلیل سلسله مراتبی و برای آزمون فرضیات از روش پیمایشی بهره گرفته شده است. برای بررسی پایایی پرسشنامه نیز از یک نمونه اولیه استفاده شد و با به دست آمدن ضریب آلفای کرونباخ 87/0، پایایی پرسشنامه نیز مورد تأیید قرار گرفت. نظرات تعداد ۲۵ نفر از خبرگان حوزه امنیت منطقه­ای گردآوری شد و برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، وارد نرم‌افزار آماری SPSS گردید. نتایج نشان می‏دهد که موقعیت جغرافیایی منطقه برای هر دو کشور حساسیت خاصی دارد؛ اما آنچه که برای امریکا در این منطقه حایز اهمیت است تداوم نقش مصرف کنندگی و تضعیف جایگاه فرهنگی و ایدئولوژیک آن است اما برای ایران این موضوع بالعکس می‏باشد.

کلیدواژه‌ها

ایران؛ امریکا؛ خلیج فارس؛ معادلات نظامی؛ سیاسی و اقتصادی

مراجع

1. بـرزگر، ک، ­1388، خاورمیانه در برزخ بحران و ثبات، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 141، بهمن.
2. احدی، افسانه 1395، چشم انداز سیاست خارجی ترامپ در خلیج فارس:تحلیل راهبردی، مرکز تحقیقات استراتژیک. شماره 168.
3. احمدی پور، ز، 1379، ژئوپلیتیک جدید ایران بعد از جنگ سرد، پژوهشهای جغرافیایی، شماره 39، اسفند 1379. صص 19-11.
4. احمدی، ح، 1369، ریشه‌های بحران در خلیج فارس، تهران چاپ، انتشارات کیهان.
5. ادوارد، م.م، و پیتر هـ.ک، ١٣٨٥، بحران در خاورمیانه، ترجمه شهرزاد رستگار و شریعت پناهی، چ ١، تهران‌: انتشارات‌ قومس.
6. اسماعیلی، م، ­١٣٨٩، پیشگیری از تروریسم در ایران‌، فصلنامه‌ مطالعات‌ پیشگیری از جرم، سال ٥، شماره‌ ١٤‌، صص‌ 158-131.
7. افضلی، ر، 1385، پیامدهای ژئوپلیتیکی یازدهم سپتامبر در منطقه خلیج فارس، پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 57، پاییز 1385. صص 175-155.
8. برنا‌ بلداجی، س، ­1386، تاثیر رونـد دولت مـلت سـازی عراق بر ثبات سیاسی و سیاست خارجی عربستان سعودی، هفته نامه پگاه حوزه 176-155.
9. پوراحمدی، ح، منصوریان، ا، 1393، تغییرات سیاست خارجی آمریکا و خلیج فارس. فصلنامه مطالعات راهبردی. سال 17، شماره 4.
10. پیترسن‌، ج. ای­1381، ­بحران جانشینی در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس­، ترجمه عـلی رستمی، فصلنامة مطالعات خاورمیانه، ش 31، پاییز.
11. پیشگاهی فرد، ز، 1385، چالش‌های جامعه ایران از منظر جغرافیایی سیاسی، پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 57.
12. پی­یر درینیک، ژ، 1368، خلیج فارس در قرن بیستم، تهران، چاپ اول، انتشارات جاویدان، ص 421.
13. ترابی، ط، 1390، ­آمریکا و ثبات خلیج فـارس در‌ رونـد‌ رقابت‌های ژئوپلیتیکی ایران ـ عربستان­­، فصلنامه‌ دیپلماسی‌ صلح‌ عادلانه‌، مرکز‌ بین المللی مطالعات‌ صلح‌، ٥ جولای ـ سپتامبر ٢٠١١، ش ٥.
14. جعفری ولدانی­، ا، ­1371، کانونهای بحران در خلیج فارس، تهران چاپ اول انتشارات کیهان.
15. جعفری ولدانی، ا، ­١٣٧٦، بررسی تاریخی اختلافات مرزی ایران و عراق، چـاپ ســوم‌، تهران‌: دفتر مطالعات سیاسی و بـین المـللی‌.
16. جعفری ولدانی، ا، 1384، ژئوپلیتیک جدید دریای سرخ و خلیج فارس، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، تهران، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه.
17. جعفری ولدانی، ا، بیداقی، ا، ١٣٨٧­، مرزهای ناپیدای هویت‌ و تمامیت‌ ارضی کشورها، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، شـماره ٢٤ عـلمی پژوهـشی.
18. ﺟﻼﺋﻴﺎن ﻣﻬﺮی، ﻓـ، 1396، ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ‌ای آﻣﺮﻳﻜﺎ و ﺗﺮورﻳﺴﻢ در ﻣﻨﻄﻘﺔﺧﺎورﻣﻴﺎﻧﻪ، ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﺨﺸﻴﺪ، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖ، ﻣﺠﻠه داﻧﺸﻜﺪه ﺣﻘﻮق و ﻋﻠﻮم ﺳﻴﺎﺳﻲ، دوره 47 شماره 1.
19. جی مارتین، ل، ١٣٨٣، چهره جدید امنیت در خاورمیانه، ترجمه قـدیر نـصری‌، پژوهـشکده‌ مطالعات راهبردی‌، تهران.
20. ­حاجی یوسفی، ا.م، 1387، هلال شیعی، فرصت­ها و تهدیدها برای جمهوری اسلامی ایران، اعراب و آمریکا، دانش سیاسی، ش 1، صص 159 تا 192.
21. حافظ نیا، م، رومینا، ا، 1384، تحول روابط ایران و عربستان و تأثیرآن بر ژئوپلیتیک خلیج فارس، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 77.
22. حافظ نیا، م، 1372، خلیج فارس ونقش استراتژیک تنگه هرمز، انتشارات سمت، چاپ اول.
23. حافظ نـیا، م، ١٣٨٥‌، اصول‌ و مفاهیم ژئوپلیتیک، چاپ اول، مشهد: انتشارات پاپلی.
24. حافظ‌نیا، م، 1383، تحلیل کارکردی مرز بین‌المللی: مرز ایران و افغانستان»، فصلنامه مدرس علوم انسانی، شماره 35. صص 78-69.
25. روشندل، ج، 1374،­ اقداماتی برای ایجاد اعتمادسازی در منطقه خلیج‌فارس، مجموعه مقالات ششمین سمینار خلیج‌فارس، تهران: دفتر مطالعات وزارت امور خارجه.
26. سجادى، ع، 1379، تأملى در نظریه‌هاى امنیت بین‌المللى­(قبل و بعد از فروپاشى شوروى)، قم، فصلنامه­ی علوم سیاسی، سال سوم، شماره ی 9. صص 176-162.
27. لطفی، ح، 1394، بررسی تطبیقی تأثیر شکل مدیریت سیاسی فضا بر توسعۀ منطقه‌ای مطالعه موردی جزایر قشم و کیش، فصلنامه آمایش محیط، دوره 9، شماره 32، خرداد، صص 184-169.
28. سریع القلم، م، 1374، شناخت خلیج فارس در قالب مبانی نظری، اطلاعات سیاسی اقتصادی، سال دهم، شماره اول و دوم.
29. شرادران، ب، ­1352، خلیج فارس، نفت و قدرتهای بزرگ، تهران چاپ اول، انتشارات افست.
30. شفیعی‌ عربی‌، م، ١٣٨٧، اهـمیت مـنطقه خاورمیانه و بررسی اجمالی طرح خاورمیانه بزرگ، سـال هـشتم، مجله ی فضای جغرافیایی شماره ٢٣.
31. رحمانی، ب، 1400، ژئوپلیتیک جهانی شدن و تأثیر آن بر اقتصاد جهانشهر تهران با استفاده از مدل SWOT، فصلنامه آمایش محیط، دوره 14، شماره 53، شهریور، 42-25.
32. شیرودی‌، م، 1384، طـرح خاورمیانه بزرگ، غرب و کشورهای مـسلمان زمـینه‌ها، چـیستی و پیامـدها، مـجلـه ی اندیشـه تقریـب، تابسـتان ١٣٨٤، شماره­ی ٣.
33. لطفی، ح، رشیدی، م، 1393، تحلیل و رتبه‌بندی استان‌های کشور ایران از نظر ظرفیت‌های راهبردی سرزمینی، فصلنامه آمایش محیط، دوره 7، شماره 27، اسفند صص 165-144.
34. صالحی، ح، 1388، ­سازگاری مفهوم حکمرانی جهانی با بحران‌های خاورمیانه­، پژوهشنامة روابط بین‌الملل‌، ش 41‌، شهریور‌.
35. صیقل، ا، ­۱۳۷۳، مفهوم امنیت در خلیج فارس از نظر ایالات متحده، ترجمه: امیر سعید الهى، تهران: دفتر مطالعات سیاسى و بین‌المللى.
36. طباطبایی، س.م، سیفی، ی، 1391، استراتژی کلان آمریکا در خلیج فارس­­: میدانی برای تعامل قدرت سخت و قدرت نرم. مجله مطالعات روابط بین‌الملل، مقاله 6، دوره 5، شماره 19. صص 198-165.
37. عسگری، د، میرحیدر، س، ­1383، ژئوپلیتیک قلمروهای دریایی ایران در خلیج فارس با تأکید بر لزوم فلات قاره و منطقه انحصاری اقتصادی ایران و کشورهای عراق، کویت و امارات متحده عربی، شماره 50 زمستان صص 176-161.
38. عـلوی پور، س.م، ١٣٨٨‌‌، ژئوپلتیک‌ عراق و امنیت در منطقه خلیج فارس، مجله مطالعات‌ خاور‌میانه سال شانزدهم شماره دوم، تابستان، صص 122-105.
39. غلامی، ط، ۱۳۹۱، جمهوری اسلامی ایران و امنیت خلیج فارس: نقشی امنیت زا یا امنیت زدا، مرکز بین‌المللی مطالعات صلح.
40. قربان، ن، 1392‌، ­شیل نفت مشوق خروج امریکا‌ از‌ خلیج فارس‌­، روزنامة‌ دنیای‌ اقتصاد، ش 2932، خرداد.
41. کرمی، ک، 1385، ایران، عراق جدید و نظام امنیت منطقه‌ای خلیج فارس، معاونت پژوهشهای سیاست خارجی، مرکز تحقیقات استراتژیک.
42. متقی، ا، ­۱۳۸۹، ثبات منطقه‏ای و موازنه‏گرایی در خلیج فارس ۲۰۱۰۲۰۰۱، مرکز بین‌المللی مطالعات صلح.
43. متقی، ا، 1392، ­گفتمان و پادگفتمان مقاومت در سیاست بین‌الملل­، فصلنامة مطالعات راهبردی‌ جـهان‌ اسـلام، سال چهاردهم شماره 4، زمستان، ص 47.
44. مجتهــد زاده، پ،١٣٨١، جـغرافیــای سـیاســی و سـیاســت جغرافیــایی، چــاپ دوم‌، تهــران : انتشارات سمت.
45. مجتهدزاده، پ، 1371­­، خلیج فارس، کشورها و مرزها، تهران چاپ اول، انتشارات عطایی.
46. مجتهدزاده­، پ،­1374­، نگاهی به جغرافیای سیاسی خلیج فارس در سال 2000، فصلنامه خلیج فارس شماره
47. مصلی نژاد، ع، 1393، تسری رقابت‌های ژئوپلیتیکی به تضادهای هویتی در غرب آسیا، فصلنامه سیاست جهانی، دوره سوم، شماره 3، پاییز، صص 36-7.
48. مـصلی نژاد، ع، ­1388، ­علل تداوم بحران‌های خاورمیانه در دورة جرج بوش، پژوهشنامة علوم سیاسی، سال چهارم، شماره دوم، بهار. صص 224-195.
49. مـعینی عـلمداری، ج، ­1380، ­ملاحظاتی دربارة طرح نظم امنیتی‌ جدید‌ در خاورمیانه­، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال 8، شمارة 4، زمستان، صص 78-63.
50. موسوی، س.ح، ­1386، الگوی امنیت منطقه‌ای در خلیج فارس، تجربه‌ها و موانع، فصلنامه مطالعات راهبردی، سال دهم، شماره چهارم.
51. نجفی، م، 1394 شش فرمول درک منازعات خلیج فارس، سایت تابناک، شماره خبر 547746 مورخ 25/7/94.
52. الهی، هـ، 1386، خلیج فارس و مسائل آن، فصلنامه مطالعات دفاعی استراتژی، دانشگاه عالی دفاع ملی ستاد کل ن. م، تهران.
53. ولز­، س،­1373­، امنیت خلیج فارس، تحولات منطقه‌ای و استراتژی قدرتهای بزرگ، فصلنامه خلیج فارس. چکیده مقالات همایش بین‌المللی خلیج فارس در گستره تاریخ، سال 1384.

 

• Max sinJer, and Aron wildawsky, (2018). The real world order: zone of peace, zone of turmoil, Ed Chatham, N, j.: Chatham House. Rose Gideon. ”Neoclassical Realism and theories of foreiJn policy” world polities, wol. 51, No. 1, October. 1998. p. 125
• Donald M. Snow. 2018. Natian Secority for New Era – Newyork: Lonsman, P. 1 68
• Williams, Michael.C (2019), Words, Images, Enemies:Securitization and International Politics First published: 7 November 2003, International Studies Quarterly, published by Oxford University Press
• Abdul ghafar, Muhammad (2019), Regional and international strategy for gulf security: A Perspective on the Driving Forces of Strategic Conflict and the Regional Response, Bahrain Center for Strategic.
• Saab, bilal & Barry pavel (2018), After Balance: Future US Defense Strategy and Force Posture in the Gulf, Atlantic Council.