بررسی آموزش و طب در دوران قاجار با تکیه بر سفرنامه های فارسی

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 20، شماره 60، شهریور 1402، صفحه 79-100   

نوع مقاله: مقاله علمی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/bahar.2023.706125

نویسندگان

صدیقه پورخوش سعادت¹؛ علی محمد مؤذنی^{* 2}؛ خدابخش اسداللهی³؛ ثوراله نوروزی داودخانی⁴

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی ، واحد خلخال، دانشگاه آزاد اسلامی، خلخال، ایران.

²استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگان تهران، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، تهران، ایران.

³استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه محقّق اردبیلی، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، اردبیل، ایران.

⁴استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، مرکز خلخال، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

برای شناخت جنبه‎ های گوناگون تاریخ، تمدّن و فرهنگ مردم یک منطقه در برهه ‎ای از تاریخ، منابع مستدل متعدّدی وجود ندارد، در این میان سفرنامه های ابزاری راهگشا هستند که جنبه های مختلفی از زندگی را در خود جای داده ‏اند. این پژوهش با هدف استخراج و تحلیل مسائل مرتبط با دو مقولة آموزش و طب در دوران قاجار، سعی در نشان دادن تصویری از شرایط آموزشی و درمانی حاکم بر دوره‎ای از تاریخ ایران را دارد. چهار سفرنامة «میرزا فتاح خان، حاج سیّاح، اعتمادالسّلطنه و حاجی پیرزاده» به عنوان مرجع انتخاب شده و نتایج نشان داد که در بخش «آموزش»، ایران دورة قاجار، تنها اقشار خاصی توانایی تحصیل داشتند که زمینه های این امر نیز عدم توجّه دولت به علم‎آموزی، عدم شایسته سالاری و… است. اروپاییان زمینة سوادآموزی را برای همة اقشار فراهم آورده بودند. سیستم تهویة آب و فاضلاب پیشرفته در دوران غزنویان و صفویان وجود داشته، امّا این رویکرد در دوران قاجاریّه با نزول مواجه شد. به دلیل کم‏ توجهی حاکمان، مردم از سیستم آب‏رسانی محروم بودند در صورتی که در کشورهای اروپایی، سیستم تصفیة آب و لوله‏ کشی وجود داشت. به مسألة طب و درمان در سفرنامه‏ ها کمتر پرداخته شده، امّا شواهد نشان می‏ دهد که ایران با کمبود طبیبان آموزش ‏دیده مواجه بوده و رواج طبابت سنّتی، نبود تجهیزات پزشکی و اکتفا کردن به خرافات از معضلات درمان در آن دوران است. در همان دوران در کشورهای اروپایی علم طبابت پیشرفت داشته و نشانة آن نیز ساخت بیمارستان‏ هایی برای بیماران خاص و زنان و زایمان است.

کلیدواژه‌ها

جامعه‎شناسی؛ سفر؛ سفرنامه نویسی؛ آموزش؛ بهداشت و طب

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد .pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن =.jpg

مراجع

1. اعتمادالسّلطنه، علیخان، (1379)، سفرنامه حاج علیخان اعتمادالسّلطنه، به کوشش سیّدعلی قاضی عسکر، تهران: مشعر.
2. انوشه، حسن، (1381)، فرهنگ‎نامه ادبی فارسی، دانش‎نامه ادب فارسی، جلد 2، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم.
3. اویس، مهین، (‎1379‎)، فرهنگ ایران در سفرنامه‎های اروپایی دورة قاجار، شیراز: نوید.
4. پوراحمد جکتاجی، محمّدتقی، (1355)، فهرست توصیفی سفرنامه‎های انگلیسی موجود در کتابخانة ملّی ایران، تهران: کتابخانة ملّی ایران.
5. پیرزاده نائینی، محمّدعلی، (1342-1343)، سفرنامة حاجی پیرزاده، از تهران تا لندن، به کوشش حافظ فرمانفرمائیان، 2 جلد، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.
6. جواری، محمّدحسین، (1382)، «سفر و مباحث نظری آن در ادبیّات تطبیقی»، سفر از منظر ادبیات جهان: مجموعه مقالات دومین همایش ادبیّات تطبیقی، تهران: دانشگاه تهران، دانشکدة زبان خارجی، 81-92.
7. حسن بیگی، محمّدرضا، (1377)، تهران قدیم، تهران: منصوری، چاپ چهارم.
8. دهخدا، علی‎اکبر، (1373)، دایره‎المعارف دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.
9. رضائی، امیرمسعود، (1389)، ایران در زمان سلطنت ناصرالدّین شاه قاجار، تهران: پیمان.
10. رضوانیان، قدسیّه، (‎1388‎)، از سرگذشت‎نویسی به داستان نویسی، بابلسر: دانشگاه مازندران.
11. قانون‎پرور، محمدرضا (1384). در آیینة ایرانی، ترجمه مهدی نجف‎زاده، تهران: فرهنگ گفتمان.
12. کراچی، روح‎انگیز، (1381)، دیدارهای دور (پژوهشی در ادبیّات سفرنامه‎ای همراه با کتاب‎شناسی سفرنامه‎های فارسی)، تهران: چاپار.
13. گرمرودی، میرزا فتاح‎خان، (1347)، سفرنامه میرزا فتاح‎خان گرمرودی به اروپا در زمان محمّدشاه قاجار، شامل سه رساله چهار فصل، شب نامه و سفرنامه ممسنی، به کوشش فتح‌الدّین فتاحی، تهران: چاپخانه بانک بازرگانی.
14. محلاّتی، میرزا محمّد‎علی(حاج سیّاح)، (2526 ش)، خاطرات حاج سیّاح یا دورة خوف و وحشت، به کوشش حمید سیّاح، به تصحیح سیف‏الله گلکار، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
15. منفرد، افسانه، (1389)، «حمام: فرهنگ و معماری»، دانشنامة جهان اسلام، ج 14، تهران: دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، صص: 106-120.