واکاوی بازتاب شرایط زمینه‌ای در تدوین تفاسیر روایی شیعی؛ مطالعه موردی مسئله نماز جمعه

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 29، شماره 75، شهریور 1402، صفحه 76-96   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مهدی پیچان¹؛ نصرت نیل ساز^{* 2}؛ فروغ پارسا³

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

³دانشیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران.

چکیده

در نگاه سطحی و ابتدایی به‌نظر می‌آید که مفسران در تفاسیر روایی بدون هیچ تلاش اجتهادی، صرفاً به گردآوری روایات مرتبط با الفاظ و عبارات آیات پرداخته‌اند. برخلاف این تصور، شواهد نشان می‌دهد که مؤلفان تفاسیر روایی به مانند سایر مفسران با تأثیرپذیری از شرایط زمینه‌ای در راستای کشف مراد و مقصود آیات اجتهاد نموده‌اند و دست به گزینش و چینش روایات زده‌اند. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی از طریق تطبیق تفاسیر روایی شیعی معروف و با کاربست مفهوم زمینه در نظریه‌های هرمنوتیک مؤلف‌محور، وجه تمایز این تفاسیر در مسئله نماز جمعه بررسی ‌می‌شود. آنچه بطور خاص‌تری این تفاسیر را در مسئله نماز جمعه متمایز می‌کند پرداختن به شرایط وجوب نماز جمعه در تفاسیر متأخر صافی و نورالثقلین است؛ امری که در تفاسیر متقدم و تفسیر برهان بحرانی دیده نمی‌شود. چرایی این تفاوت رویکرد با عنایت به هم‌زمانی دوران تألیف تفاسیر روایی متأخر با روی‌کارآمدن حکومت شیعی صفوی قابل ارزیابی است. تعلق خاطر بحرانی به بیان جنبه‌های بطنی و تأویلی آیات و علاقه بیشتر حویزی نسبت به بحرانی و فیض در طرح مباحث فقهی متناسب با آیات از دیگر زمینه‌های اثرگذار در این تمایز است. هم‌چنین، روحیات صوفیانه شخصیت فیض موجب شده تا وی صرفاً از منظر مسئله‌ای فقهی به این مسئله ننگرد که عبارات او در رساله‌ی زادالسالک و الفت نامه شاهدی بر این امر است

کلیدواژه‌ها

تفاسیر روایی شیعه"؛ نقش مؤلف"؛ نقش زمینه"؛ نماز جمعه"؛ "؛ صفویه"

مراجع

منابع
۱ .قرآن کریم
۲ .متز، آدم )۱۳۶4ش(، تمدن اسالمی در قرن چهارم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی، تهران: امیرکبیر.
۳ .ابناشعث، محمدبن محمد )بیتا(، الجعفریات )االشعثیات(، تهران: مکتبه النینوی الحدیثه.
4 .ابنجوزی، ابوالفرج )۱4۱۱ق(، المنتظم فی تاریخ االمم و الملوک، بیروت: دارالکتب العلمیه.
5 .ابنندیم، محمدبن اسحاق )۱4۱۷ق(، الفهرست، تحقیق ابراهیم رمضان، بیروت: دارالمعرفه.
۶ .استرآبادی، محمدامین )۱4۲۶ق(، الفوائد المدنیه، تحقیق رحمتی اراکی، قم: مؤسسه النشر
االسالمی.
۷ .افندی، میرزا عبداهلل )۱40۱ق(، ریاض العلماء، قم: مطبعه الخیام.
8 .ایازی، محمدعلی )۱۳۷۳ش(، سیر تطور تفاسیر شیعه، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی.
۹ .بابایی، علیاکبر )۱۳8۶ش(، مکاتب تفسیری، تهران: سمت- پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
۱0 .بحرانی، سیدهاشم بن سلیمان )۱۳۷4ش(، البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه بعثه.
۱۱ .پاکتچی، احمد )۱۳80ش(، »امامیه«، دائره المعارف بزرگ اسالمی، زیر نظر سیدکاظم موسوی
بجنوردی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسالمی.
۱۲ .پالمر، ریچارد )۱۳84ش(، علم هرمنوتیک، ترجمه محمد سعید حنایی، تهران: هرمس.
۱۳ .جعفریان، رسول )۱۳۷۹ش(، صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشکده حوزه
و دانشگاه.
۱4 .جعفریان، رسول )۱۳8۱ش(، دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه از روزگار صفوی، قم:
نشر انصاریان.
۱5 .حرّعاملی، محمدبن حسن )۱۳۶۲ش(، امل اآلمل، قم: دارالکتاب االسالمی.
۱۶ .حرّعاملی، محمدبن حسن )۱40۹ق(، وسائل الشیعه، قم: مؤسسه آل البیت.
۱۷ .حلّی، حسن بن یوسف )۱۳8۳ش(، نهایه الوصول الی علم االصول، تحقیق ابراهیم بهادری، قم:
مؤسسه امام صادق.
۱8 .حلّی، حسن بن یوسف )۱۹8۲م(، نهج الحق و کشف الصدق، بیروت: دارالکتاب اللبنانی.
۱۹ .حویزی، عبدعلی بن جمعه )۱4۱5ق(، نورالثقلین، تحقیق رسولی محالتی، قم: اسماعیلیان.
واکاوی بازتاب شرایط زمینهای در تدوین تفاسیر روایی شیعی؛ مطالعه موردی مسئله نماز جمعه
۲0 .خطیب بغدادی، احمدبن علی )۱4۱۷ق(، تاریخ بغداد، تحقیق مصطفی عبدالقادر، بیروت:
دارالکتب العلمیه.
۲۱ .خوانساری، محمدباقر)۱۳۹0ش(، روضات الجنات، قم: اسماعیلیان.
۲۲ .دیلتای، ویلهلم )۱۳۹۱ش(، دانش هرمنوتیک و مطالعه تاریخ، ترجمه منوچهر صانعی دره بیدی،
تهران: ققنوس.
۲۳ .سبزواری، محمدباقر )۱۳۷۷ش(، روضه االنوار عباسی، به تحقیق اسماعیل چنگیزی، تهران:
میراث مکتوب.
۲4 .سیوری، راجر )۱۳۷4ش(، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز.
۲5 .شبیری، محمدجواد )۱۳۷0ش(، »شیخ مفید و کتاب اختصاص«، نور علم، شماره 40 ،صص۶0-
.8۱
۲۶ .شبیری، محمدجواد )۱۳8۲ش(، »تفسیر علیبن ابراهیم قمی«، دانشنامه جهان اسالم، تهران: بنیاد
دائره المعارف اسالمی.
۲۷ .صفت گل، منصور )۱۳8۱ش(، ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران عصر صفوی، تهران:
خدمات فرهنگی رسا.
۲8 .طوسی، محمد بن حسن )بیتا(، التبیان فی تفسیر القرآن، تحقیق قصیرعاملی، بیروت: داراحیاء
التراث العربی.
۲۹ .طوسی، محمد بن حسن )۱40۷ق(، تهذیب االحکام، تحقیق موسوی خرسان، تهران: دارالکتب
االسالمیه.
۳0 .طوسی، محمد بن حسن )۱4۲0ق(، فهرست، قم: مکتبه المحقق الطباطبایی.
۳۱ .طهرانی، شیخ آقابزرگ )۱408ق(، الذریعه الی تصانیف الشیعه، قم و تهران: اسماعیلیان و کتابخانه
اسالمیه.
۳۲ .عمیدزنجانی، عباسعلی )۱۳۷۳ش(، مبانی و روشهای تفسیر قرآن، تهران: وزارت فرهنگ و
ارشاد اسالمی.
۳۳ .عیاشی، محمدبن مسعود )۱۳80ش(، تفسیر العیاشی، تحقیق سیدهاشم رسولی محالتی، تهران:
المطبعه العلمیه.
۳4 .فرات کوفی، فراتبن ابراهیم )۱4۱0ق(، تفسیر فرات کوفی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات
وزارت ارشاد.
>96 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 7۵ ،سال بیست و نهم، تابستان 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 75, year 29, Summer 2023
۳5 .فرهانی منفرد، مهدی )۱۳۷۷ش(، مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل به ایران در عصر صفوی،
تهران: امیرکبیر.
۳۶ .فیض کاشانی، مالمحسن )۱4۱5ق(، تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران: مکتبه الصدر.
۳۷ .فیض کاشانی، مالمحسن )۱۳۷۱ش(، ده رساله، به اهتمام رسول جعفریان، اصفهان: مرکز
تحقیقات علمی و دینی امیرالمؤمنین علی )ع(.
۳8 .قبادی، مریم )۱۳8۹ش(، »تفسیر فرات کوفی«، فصلنامه اسراء، سال دوم، صص۱۲۷ -۱5۲ .
۳۹ .قزوینی، عبدالجلیل )۱۳58ش(، نقض: بعض مثالب النواصب فی نقض بعض فضائح الروافض،
تصحیح محدث ارموی، تهران: انجمن آثار ملی.
40 .قمی، علیبن ابراهیم )۱404ق(، تفسیر القمی، تحقیق طیب موسوی جزائری، قم: دارالکتاب.
4۱ .مدرسی طباطبایی، سیدحسین )۱۳۶8ش(، مقدمهای بر فقه شیعه، ترجمه محمدآصف فکرت،
مشهد: بنیاد پژوهشهای اسالمی.
4۲ .معرفت، محمدهادی )۱۳۹4ش(، تفسیر و مفسران، قم: انتشارات تمهید.
4۳ .نجاشی، احمدبن علی )۱۳۶5ش(، رجال، قم: مؤسسه النشر االسالمی.
44 .نجفی، محمدحسن )۱۳۶۲ش(، جواهر الکالم، تحقیق عباس قوچانی، بیروت: داراحیاء التراث
العربی.
45 .نوری، حسین بن محمدتقی )۱408ق(، مستدرک الوسائل، قم: مؤسسه آلالبیت.
4۶ .نیلساز، نصرت؛ عسکرسمنانی، پریسا )۱۳۹۶ش(، »بررسی درون مایهی کتاب قرآن و تفسیر در
نخستین ادوار شیعه امامیه«، مطالعات قرآنی و فرهنگ اسالمی، سال اول، شماره۲ ،صص۱4۱-۱۶0.
4۷ .هرش، اریک )۱۳۹5ش(، اعتبار در تفسیر، ترجمه محمدحسین مختاری، تهران: انتشارات
حکمت.
48 .هولت، پیترمالکوم؛ برنارد لوئیس؛ آن کاترین لمبتون )۱۳8۳ش(، تاریخ اسالم کمبریج، ترجمه
تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.