اعتبار سنجی روایت خیانه‌الزوجه (برمبنای روش تاریخ‌گذاری و تحلیل اسناد – متن)

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 29، شماره 75، شهریور 1402، صفحه 34-52   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

زینب اخباری^{* 1}؛ محمد حسین بیات²؛ علی شریفی³

¹دانشجوی دکترای گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران،

²استاد، گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران.

³دانشیارگروه علوم قرآن و حدیث ، دانشکده الهیات، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

وضعیت زنان در دوره‎‌های مختلف از متونی که در قالب روایات رسیده، متأثر است. برخی از این متون از اصالتی بعد از دوره‌ی پیامبرص برخودارند و برای کارکرد‌های گوناگون ایجاد شده‌اند. اسرائیلیات یکی از ابزارهایی بود که در راستای اغراض برخی حاکمان به ایجاد متن‌های مورد نیاز برای زنان کمک کرد. روایات آمیخته شده با اسرائیلیات خود بخشی از جریان بزرگ‌تر ورود این آموزه‌ها در متن‌های روایی مسلمانان است که روایت خیانة ‌الزوجة نمونه‌ای از آن است. بدین صورت که معمولا آموزه‌های تورات درقالب روایت عرضه ‌شد. در این پژوهش براساس روش تاریخ‌گذاری سند – متن، مشخص شد اصالت متنی روایت خیانة‌ الزوجة در نیمه اول قرن اول و بر مبنای تاریخ سندی، در اواخر قرن دوم باز نشر شده است. از نتایج ایجاد این روایت کارکردهای گوناگون آن بود. کارکرد فرهنگی این روایت در قرن اول محدود کردن زنان و کارکرد آن در دوره عباسیان، سیاسی و برای دور کردن ایشان از مناصب حکومتی و حاکمان است. با توجه به وضعیت یهود در جامعه نومسلمان آن روز از اسرائیلیات جهت بهره‌برداری از اهداف فرهنگی و سیاسی حاکمان استفاده شد و روایت خیانة الزوجة با خیانت‌کارخواندنزنان، راندن ایشان از قدرت را مدلل کرد.

کلیدواژه‌ها

روایات زنان؛ تاریخ‌گذاری؛ خیانه‌الزوجه؛ اسرائیلیات؛ کارکردها

مراجع

منابع
قرآن کریم
1 .ابنابیالحدید)بیتا(، شرح نهج البالغه، قم: مکتبه آیه اهلل العظمی المرعشی النجفی.
2 .ابنابیالدنیا، أبوبکر عبداهلل بن محمد، )۱4۱۱ق(، اإلشراف فی منازل األشراف، الریاض -
السعودیه: مکتبه الرشد.
۳ .ابنابیشیبه، ابوبکر)۱409ق(، الکتاب المصنف فی االحادیث و االثار، ریاض: مکتبه الرشد.
4 .ابناثیر، علیبنمحمد )۱970م(، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، قاهره: دارالشعب.
۵ .ابناثیر، علیبنمحمد )۱۳92 -۱۳89ق(، جامع األصول فی احادیث الرسول، مکتبه الحوانی -
مطبعه المالح - مکتبه دار البیان - دارالفکر.
۶ .ابنجوزی،جمالالدین ابوالفرج عبدالرحمنبنعلی )۱40۶ق(، الضعفاء و المترکون، بیروت:
دارالکتب.
7 .ابنحبان، محمدبنحبانبناحمدبنحبانمعاذبنمعبد)۱۳9۳ق(، الثقات،حیدر آباد هند: دایره
المعارف العثمانیه.
8 .ابنحبان، محمدبنحبانبناحمدبنحبانمعاذ بنمعبد )۱4۱4 ق (، صحیح، بیروت: موسسه الرساله.
9 .ابنحجر عسقالنی، ابوالفضل احمدبنعلیبنمحمدبناحمد )۱۳2۶ق(، تهذیب التهذیب، هند: دائره
المعارف النظامیه.
۱0 .ابنحجر عسقالنی، ابوالفضل احمدبنعلیبنمحمدبناحمد )۱4۱۵ق( االصابه فی تمییز
الصحابه، بیروت: دارالکتب العلمیه.
۱۱ .ابنسعد، ابوعبداهلل محمدبنسعدبنمنیع )بیتا(، الطبقات الکبری، بیروت: دار صادر.
>۵0 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷۵ ،سال بیست و نهم، تابستان 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 75, year 29, Summer 2023
۱2 .ابنسعد، ابوعبداهلل محمدبنسعدبنمنیع )۱4۱0ق(، الطبقات الکبری، بیروت: دارالکتب.
۱۳ .ابنعبدالبر، ابیعمریوسفبنعبداهللبنمحمد)۱4۱2ق(، االستیعاب فی معرفه االصحاب، بیروت:
دار الجیل.
۱4 .ابنعدیجرجانی )۱4۱8 ق(، الکامل فی ضعفاء الرجال، بیروت: الکتب العلمیه.
۱۵ .ابنعساکر، ابوالقاسم، )۱4۱۵ ق(، تاریخ دمشق. دارالفکر.
۱۶ .ابنکثیر )بیتا(، البدایه و النهایه، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
۱7 .ابنمنذر، ابوبکر محمدبنابراهیم )۱42۳ق(، تفسیر القرآن، المدینه النبویه: دار الماثر.
۱8 .ابنمنظور، محمدبنمکرمبنعلی )۱4۱4ق(، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
۱9 .ابوزرعه، عبدالرحمنبنعمروبنعبداهلل)۱400ق(، تاریخ ابیزرعه الدمشقی، دمشق: مجمع اللغه
العربیه.
20 .ابولحیه، نورالدین )بیتا(، منابع الهدایه الصافیه، بیجا: دارالنوار للنشر و التوزیع.
2۱ .ابیعوانه، یعقوببناسحاقبنابراهیم )۱4۱9ق(، مستخرج ابوعوانه، بیروت: دارالمعرفه.
22 .احمد، لیال )20۱2 م(، زنان و جنسیت در اسالم، زنان وقوانین در جوامع مسلمان.
2۳ .اصفهانی، ابوالشیخ )۱408 ق(، العظمه، ریاض: دارالعاصمه.
24 .امینی، محمد،)۱4۳2ق(. انگیزه دولتهای اموی و عباسی در جعل و ترویج حکایت ازدواج
عمر با حضرت امکلثوم ع، نجف: نشرالکترونیک.
2۵ .بخاری، محمدبناسماعیل )۱422ق(، صحیح البخاری )الجامع المسند الصحیح المختصر(،
دمشق: دارطوق النجاه.
2۶ .بغوی، ابومحمد )۱4۱7ق(، معالم التنزیل فی تفسیر القرآن =تفسیر البغوی، بیروت دار احیا
التراث العربی
27 .بالذری،احمدبنیحییبنجابر)۱9۵9م(، جمل من أانساب االشراف، مصر: دارالمعارف.
28 .بی نام)بیتا(، کتاب مقدس، بی جا.
29 .ترابی، شیخ علیاکبر)۱424ق(، الموسوعه الرجالیه المیسره، قم: موسسه االمام الصادق علیه
السالم.
۳0 .حمیدی، ابنابینصر )۱42۳ق(، الجمع بین الصحیحین، بیروت: دار ابن حزم.
۳۱ .حوینی، ابواسحاق )۱4۳۳ق(، نثل النبال بمعجم الرجال، مصر: دار ابن عباس.
۳2 .خطیب بغدادی، ابوبکراحمدبنعلی )۱422 ق(، تاریخ بغداد، بیروت: دار الغرب االسالمی.
اعتبار سنجی روایت خیانۀ الزوجۀ
)برمبنای روش تاریخگذاری و تحلیل اسناد – متن(
۳۳ .دینوری، ابومحمد عبداهللبنمسلمبنقتیبه )۱4۱9 ق(، تاویل مشکل القرآن، بیروت: دارالکتب
العلمیه.
۳4 .دمیری، بیتا، حیاة الحیوان الکبری، دار الکتب العلمیه، بیجا.
۳۵ .ذهبی، شمسالدین ابوعبداهللمحمدبناحمد )۱۳78 ق(، دیوان الضعفاء و المترکون و خلق من
المجهولین و ثقات فیهم لین، حماد بن محمد انصاری ، مکه: مکتبه النهضه الحدیثه.
۳۶ .ذهبی، شمسالدین ابوعبداهللمحمدبناحمد )۱40۵ ق(، سیر اعالم النبالء، موسسه الرساله.
۳7 .ذهبی، شمسالدین ابوعبداهللمحمدبناحمد )۱427 ق(، سیر اعالم النبالء، قاهره: دارالحدیث.
۳8 .ذهبی، شمسالدین ابوعبداهللمحمدبناحمد )200۳ م(، تاریخ االسالم و وفیات المشاهیر و
االعالم، دار الغرب االسالمی.
۳9 .ذهبی، شمسالدین ابوعبداهللمحمدبناحمد )۱۳82 ق(، میزان االعتدال تحقیق علی محمد
البجاوی، بیروت لبنان: دارالمعرفه للطباعه و النشر
40 .رازی، ابومحمد عبدالرحمنبنمحمدبنادریس)۱27۱ق(، الجرح التعدیل، بیروت : دایره المعارف
العثمانییه، هند -دار احیاء التراث العربی.
4۱ .رازی، ابومحمد عبدالرحمنبنمحمدبنادریس )۱4۱9ق(،تفسیرالقرآن العظیم، مملکه العربیه
السعودیه: نزار مصطفی الباز.
42 .سیوطی، عبدالرحمنبنابیبکر )بیتا(، تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، بیجا: دار طیبه
4۳ .صهیب، عبدالجبار)20۱4ق(، الجامع الصحیح للسنن و لمسانید، فلسطین: فی الضفه الغربیه.
44 .طبری، ابوجعفر محمدبنجریر )۱879 م(، تاریخ االمم و الملوک، لیدن: بریل.
4۵ .طبری، ابوجعفر محمدبنجریر )بیتا(، تاریخ االمم و الملوک، بیروت: روائع التراث العربی.
4۶ .عبده، محمد، بیتا، شرح نهج البالغه، مطبعه االستقامه.
47 .قاضی عیاض)۱4۱9 ق(، اکمال بفوائد مسلم )شرح صحیح مسلم(، مصر: دارالوفاء.
48 .کامیاب، حسین، پیاپی، بهار و تابستان ۱۳94ش،" مطالعه تطبیقی رفتار بنی اسرائیل و مسلمانان
بعد از پیامبرشان با تکیه بر تفاسیر اهل سنت، "تفسیر پژوهی.
49 .محمد خلیل، محمود، ابومعاطی، احمد عبدالرزاق عید )۱4۱7 ق(، موسوعه اقوال االمام احمد
بن حنبل فی رجال الحدیث و علله، بیجا: عالم الکتب.
۵0 .محمد خلیل، محمود، ابومعاطی، احمد عبدالرزاق عید )۱4۱۳ ق(، المسند الجامع، کویت: دار
الجیل.
>۵2 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷۵ ،سال بیست و نهم، تابستان 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 75, year 29, Summer 2023
۵۱ .محمد خلیل، محمود، ابومعاطی، احمد عبدالرزاق عید )۱409 ق(، االرشاد فی معرفه علماء
الحدیث، ریاض: مکتبه الرشد.
۵2 .محمدصدیق خان، ابوالطیب )۱40۱ ق(، حسن االسوه بما ثبت من اهلل و رسوله فی النسوه،
بیروت: موسسه الرساله.
۵۳ .مزی، یوسفبنعبدالرحمنبنیوسف)۱400ق(، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، بیروت:
موسسه الرساله.
۵4 .مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین)۱404 ق(. مروج الذهب و معادن الجواهر،قم ایران:
منشورات دار الهجره.
۵۵ .مسلم، ابنالحجاج ابوالحسن القشیری )بیتا(، المسند الصحیح، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
۵۶ .مفلح بن راشد،)بیتا(، الزام النواصب بامامه علی بن ابیطالب علیه السالم، بی جا.
۵7 .معرفت، محمدهادی)۱۳79ش(، تفسیر و مفسران، موسسه فرهنگی التمهید، قم.
۵8 .نووی، ابوزکریا محییالدینیحییبنشرف )۱۳92 ق(، المنهاج شرح صحیح مسلم بن الحجاج
، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
۵9 .نووی، ابوزکریا محییالدینیحییبنشرف )بیتا(، تهذیب االسماء و اللغات، بیروت: دار الکتب
العلمیه.
۶0 .واقدی، محمدبنعمر )بیتا(، المغازی، بیروت - قم : االعلمی