تاریخ مفهوم «حمد»؛ بررسی تحولات معنایی از دوران پیشااسلامی تا قرآن کریم و فرهنگ اسلامی

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 29، شماره 75، شهریور 1402، صفحه 13-33   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد حسین اخوان طبسی^{* 1}؛ امیرحسین حسین زاده ایوری²؛ مرتضی اوحدی³

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

²دانشجوی کارشناسی ارشد رشته علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع) تهران

³دکترای تخصصی علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه مازندران، بابلسر، ایران.

چکیده

«حمد» مفهومی قرآنی است که با ورود به فرهنگ اسلامی دچار تغییرات اساسی در معنا شده است. اهل لغت و مفسران حمد را به معنای ستایش و ثنا (مدح) یا سپاس‌گذاری (شکر) دانسته‌اند. در روایات و فرهنگ اسلامی نیز همین معنا برای حمد بازتاب یافته است. این در حالی است که حمد در سابقه پیشا اسلامی خود و در زبان‌های سامی دو طیف معنایی را به‌همراه داشته است: نخست معنای «آتش و گرما» و دوم معنای «اشتیاق، علاقه و لذت»؛ که معنای دوم از معنای نخست ساخت یافته است. این شواهد معنایی نشان‌ می‌دهد که حمد در تاریخ حیات خود دچار تحولی اساسی در معنا شده است. حال پرسش اساسی درباره معنای حمد در قرآن کریم است؛ آیا حمد در قرآن امتدادی از معنای پیشااسلامی (معنای شوق)، یا همراستا با معنای دوره اسلامی (معنای سپاس و ستایش) است؟ این پژوهش می‌کوشد با رویکرد «تاریخ مفهوم» تحولات معنایی حمد را از دوران باستان تا عصر نزول قرآن و سپس دوره فرهنگ اسلامی رصد نماید. این پژوهش به این نتیجه دست یافته که معنای حمد در قرآن کریم در امتداد معنای پیشااسلامی خود (شوق، علاقه و توجه) است و نباید آن را بر معنای تحول یافته در دوران اسلامی (ستایش، سپاس) حمل نمود.

کلیدواژه‌ها

حمد؛ تاریخ مفهوم؛ قرآن کریم؛ فرهنگ اسلامی

مراجع

منابع
1 .ابن اثیر، مبارک بن محمد)137۶ق(، النهایۀ فی غریب الحدیث و األثر، قم، اسماعیلیان.
2 .ابن تیمیه)1389ق(، امعالرسائل، تحقیق محمد رشاد سالم، قاهره، بینا.
3 .ابن حنبل، احمد بن محمد)141۶ق(، مسند، بیروت، مؤسسۀ الرسالۀ.
4 .ابن درید، محمدبنحسن)1988م(، مهرۀ اللغه، بیروت، دارالعلم للمالیین.
۵ .ابن فارس، احمدبنفارس)14۰4ق(، معجم مقاییس اللغه، قم: مکتب اإلعالم اإلسالمی.
۶ .ابن قیم جوزیه)198۰م( مدارج السالکین، قاهره، بینا.
7 .ابن ماجه، محمد بن یزید)1418ق(، سنن،محقق: بشار عواد معروف، بیروت، دار الجیل.
>31 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷۵ ،سال بیست و نهم، تابستان 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 75, year 29, Summer 2023
8 .ابن منظور، محمدبنمکرم)1414ق(، لسان العرب، بیروت: دار صادر.
9 .ابنبابویه، محمد بن علی)13۶4ش(، ثواب األعمال و عقاب األعمال، قم، شریف رضی.
1۰ .ابنبابویه، محمد بن علی)141۶ق(، الخصال، مصحح: علىاکبر غفارى، قم، جماعۀ المدرسین فی
الحوزة العلمیۀ بقم، مؤسسۀ النشر اإلسالمی.
11 .ابو داود، سلیمانبناشعث)142۰ق(، سنن أبیداوود، قاهره، دارالحدیث.
12 .ابو عبید، قاسمبنسالم)199۰م(، الغریب المصنّف، تونس، المؤسسۀ الوطنیۀ للترجمه و التحقیق.
13 .ابو هالل عسکری، حسنبنعبداهلل)14۰۰ق(، الفروق فی اللغۀ، بیروت، دار اآلفاق الجدیدة.
14 .ازهری، محمدبناحمد)1421ق(، تهذیب اللغۀ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
1۵ .برقى، احمد بن محمد)بیتا(، المحاسن، مصحح: جاللالدین محدث، قم، دار الکتب اإلسالمیۀ.
1۶ .پاکتچی، احمد)1398ش(، »کاوشی تاریخی در معانی ماده قرآنی »أنث« با رویکرد مسیرشنا سی
ساخت«، پژوهشهای زبانشناختی قرآن، شماره 17.
17 .ترمذى، محمد بن عیسى)1419ق(، الجامع، محقق: احمد محمد شاکر، قاهره، دار الحدیث.
18 .حر عاملی، محمد بن الح سن )141۰ق(، تف صیل و سائل ال شیعه الی تح صیل م سائل ال شریعۀ ،
ایران، قم، موسسه آل بیت إلحیاء التراث.
19 .دهقان، علی و نصرت نیلساز)139۶ش(، »ریشهشناسی واژه قرآنی حمد با استفاده از منابع
زبانهای سامی«، پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن، شماره دهم، صص179-198.
2۰ .راغب اصفهانی، حسینبنمحمد)1412ق(، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم.
21 .زمخشری، محمود بن عمر)1979م(، اساس البالغه، بیروت: دار صادر.
22 .ستوده، غالمرضا، نجف زاده بار فروش، محمدباقر)13۶۵ش(، تحمیدیه در ادب فارسی،
تهران، جهاد دانشگاهی.
23 .سید مرتضی)14۰۵ق(، رسائل الشریف المرتضی، قم، دار القرآن الکریم.
24 .شریف رضی، محمد بن الحسین)بیتا(، مجازات النبویۀ، ایران، قم، مکتبۀ بصیرتی.
2۵ .شهید الثانی، زین الدین بن علی العاملی )14۰3ق(، الرو ضۀالبهیۀ فی ال شرح اللمعۀ الدم شقیۀ ،
لبنان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
2۶ .صاحببنعباد، اسماعیل)1414ق(، المحیط فیاللغه، بیروت، عالم الکتب.
27 .طباطبایی یزدی، سیدمحمدکاظم، ا لطباطبایی یزدی)1421ق(، عروۀ الوثقی، ایران، قم، مو س سۀ
النشر االسالمی، 1421ق.
تاریخ مفهوم »حمد«؛ بررسی تحوالت معنایی از دوران پیشااسالمی تا قرآن کریم و فرهنگ اسالمی
28 .طبری، محمدبنجریر)1412 ق(، امعالبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفه.
29 .طوسی، محمدبنحسن)13۶2ش(، تمهید األصول فی علم الکالم، تهران، دانشگاه تهران.
3۰ .طوسی، محمدبنحسن )13۶۵ش(، تهذیب األحکام، مصحح: محمد آخوندى، تهران، دار الکتب
اإلسالمیۀ.
31 .فخر رازی، محمدبنعمر)142۰ق(، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاءالتراث العربی.
32 .فراهیدی، خلیلبناحمد)14۰9 ق(، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
33 .ناشناس، ترجمه و چاپ جماعت بریتیش وفورن بایبل سوسائیتی)189۵م(، کتاب مقدس،
دارالسلطنه لندن )عکس نسخه کتابخانه مجلس(
34 .کلینى، مح مد بن یعقوب )143۰ق(، ال کافی ، محقق: مرکز بحوث دار ال حد یث، قسمممم اح یاء
التراث، قم، موسسه علمى فرهنگى دار الحدیث، سازمان چاپ و نشر.
3۵ .محمدحسممن نجفی، نجفی)بیتا(، الکالم فی شرررح شرررائع االسررالم، ایران، تهران، دارالکتب
االسالمیه، بیتا.
3۶ .مسلم بن حجاج)1412ق(، صحیح، مصحح: محمدفؤاد عبدالباقى، قاهره، دارالحدیث.
37 .مشکور، محمد جواد )13۵7ش(، فرهنگ تطبیقی عربی با زبانهای سامی و ایرانی، تهران،
بنیاد فرهنگ ایران.
38 .مفید، محمد بن محمد بن نعمان)141۰ق(، المقنعۀ، ایران، قم، موسسه النشر االسالمی.
39 .مالصدرا، محمد بن ابراهیم)13۶۶ش(، تفسیر القرآن الکریم، قم، انتشارات بیدار.
4۰ .مالصدرا، محمد بن ابراهیم ) 13۶8ش(، الحکمه المتعالیه فی األسفار العقلیه األربعه، قم، مکتبه
المصطفوی.
41 .مالصدرا، محمد بن ابراهیم) 1383ش(، شرح اصول کافی ، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات
فرهنگی.
42 .مو سوی الخمینی، سید روح اهلل، خمینی)141۶ق(، تحریر الو سیلۀ ایران، قم، مو س سۀ الن شر
االسالمی، 141۶ق.
43 .نسایى، احمد بن على )1411ق(، السنن الکبرى ، محقق: عبدالغفار سلیمان بندارى و حسن سید
کسروى، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون.