بررسی تاریخنگری در روایات تفسیری اهل بیت(ع) و هرمنوتیک روشگرا

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 29، شماره 75، شهریور 1402، صفحه 97-116   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سمیه عبداللهی¹؛ زهره اخوان مقدم^{* 2}؛ محمد رضا آرام³

¹دانشجوی دکتری علوم قرآن وحدیث، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²دانشیار گروه علوم قرآنی، دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم، تهران، ایران.

³دانشیار گروه علوم قرآن وحدیث، دانشکده الهیات، حقوق و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

مسئله تاریخمندی قرآن پس از رواج علم هرمنوتیک درغرب، بین روشنفکران مسلمان حرکت پرشتابی گرفت تا آنجا که آراء و اندیشه‌های ساختار شکنانه‌ای در آن مطرح گردید و قرآن، متنی بشری خوانده شد، در حالیکه تاریخمندی در میان خود هرمنوتیست‌های غربی جایگاه یکسانی ندارد و چرخش‌های مبنایی حول آن در هرمنوتیک صورت گرفته است. در بازبینی روایات تفسیری اهل بیت(ع)، به مساله تاریخنگری توجه شده که به عنوان یکی از اصول تفسیری برگرفته از روایات اهل بیت(ع) قابل بازخوانی است. در این نوشتار با بیان تعریف تاریخمندی، به روش توصیفی-تحلیلی به تفکیک تاریخمندی متن از تاریخمندی فهم در دیدگاه هرمنوتیستها پرداخته شده است. مطابق آنچه که از روایات تفسیری اهل بیت(ع) درباره نگرش تاریخی در فهم متن قرآن دریافت گردید، سه وجه استفاده از تاریخ- «تاریخ گذشتگان»، «تاریخ شرایط و جوانب نزول» و «تاریخ مربوط به محیط نزول قرآن» - در روایات تفسیری قابل احصا می‌باشد و از این رو روایات اهل بیت(ع) ناظر بر تاریخنگری در فهم متن قرآن است نه تاریخمندی متن قرآن که این مسئله حاکی از اشراف وحی و قرآن بر حوادث نزول است و نه متاثر از آن. سپس با اشاره به روایاتی که فهم قرآن را فراتاریخی می‌داند به تبیین این دیدگاه اهل بیت(ع) پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

تاریخمندی فهم؛ تاریخمندی متن؛ تفسیر اهل بیت(ع)؛ هرمنوتیک روشگرا؛ فرا تاریخی

مراجع

منابع
۱ .قرآن کریم
2 .ابنبابویه، محمد بن علی )۱4۰4ق(، عیون أخبار الرضا علیه السالم، بیروت: مؤسسۀ االعلمی
للمطبوعات.
3.ابن بابویه، محمدبن علی، بی تا، علل الشرایع، قم: منشورات المکتبۀ الحیدریۀ ومطبعتها.
4.ابوزید، نصر حامد )۱۹۹۶م(، مفهوم النص دراسة فی علوم القرآن، بیروت: المرکز الثقافی العربی.
۵ .ابوزید، نصرحامد )۱۹۹۵م(، النص السلطة الحقیقة، الدار البیضاء، المرکز الثقافی العربی.
۶.اخوان مقدم، زهره )۱3۹3ش(، از دریا به آسمان، تهران: دانشگاه امام صادق)ع(.
7 .بابائی، علی اکبر ودیگران )۱387ش(، روششناسی تفسیر قرآن، قم: زیتون، چاپ سوم.
>11۵ >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 7۵ ،سال بیست و نهم، تابستان 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 75, year 29, Summer 2023
8 .برقی، احمدبن محمد )۱37۱ق(، المحاسن، مصحح: محدث، جالل الدین، قم: دار الکتب
اإلسالمیۀ.
۹.بحرانی، هاشم بن سلیمان )۱4۱۵ق(،البرهان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسۀ البعثۀ، مرکز الطباعۀ و
النشر.
۱۰.بنتون، ت. و کاریب، ی. )۱384ش(، فلسفة علوم اجتماعی، ترجمۀ شهناز مسمی پرست و
محمود متحد، تهران: نشر آگاه.
۱۱.ا.پالمر، ریچارد )۱377ش(،علم هرمنوتیک، ترجمۀ محمد سعید حنایی کاشانی، تهران: انتشارات
هرمس.
۱2.جوادی آملی، عبداهلل )۱38۵ش(، تفسیر تسنیم، قم: انتشارات اسراء .
۱3.حر عاملی، محمد بن حسن )۱422ق(، اثبات الهداة بالنصوص والمعجزات ، بیروت: مؤسسۀ
األعلمی للمطبوعات.
۱4.حجتی، محمدباقر )۱387ش(، اسباب النزول، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسالمی.
۱۵.حویزی، عبدعلی بن جمعه )۱4۱۵ق(، تفسیر نور الثقلین، قم: اسماعیلیان.
۱۶ .زرنوشه فراهانی، حسن؛ صفره، حسین )۱3۹8« ،)بررسی و نقد مبانی نصرحامد ابوزید در اثبات
تاریخمندی قرآن کریم«، مطالعات قرآن و حدیث، شماره 2۵ ،ص ۱ تا 22.
۱7 .سروش، عبدالکریم )۱378ق(، » فقه در ترازو«، نشریه کیان، شماره4۶ ،صص۱4-2۱
۱8.سید رضی )۱388ش(، نهج البالغه، ترجمه حسین انصاریان، قم: دارالعرفان.
۱۹.سیوطی، جالل الدین )۱42۹ق(، االتقان فی العلوم القرآن، تصحیح: محمد سالم هاشم، قم، نشر
ذوی القربی.
2۰ .صنوبری، هدی؛ سلطانی، مصطفی )۱4۰۰ش(، تاریخمندی متن از منظر معتزله و نومعتزله،
پژوهشنامه مذاهب اسالمی، شماره ۱۶،صص۱۶7-۱۹۱
2۱ .عرب صالحی، محمد )۱3۹۱ش(، تاریخی نگری ودین، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه
اسالمی.
22 .عرب صالحی، محمد )۱3۹۵ش(،»مبانی تاریخمندی قرآن و تحلیل و نقد مبنای وحی شناختی
آن«، فلسفه دین، دوره ۱3 ،شماره 4 ،صص۶۵۹-۶7۹
23 .عرب صالحی، محمد )۱3۹2ش(، »داللت متن از نگاه نو اعتزالیان«، فصلنامه ذهن، شماره۵۵ ،
38-2۱صص
بررسی تاریخنگری در روایات تفسیری اهل بیت)ع( و هرمنوتیک روشگرا
24.فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی )۱373ق(، تفسیر الصافی، تهران: مکتبۀ الصدر
2۵.فراستخواه، مقصود )۱377ش(، دین و جامعه،)مجموعه مقاالت(، شرکت سهامی انتشار.
2۶.قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا )۱3۶7 ،)تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارة
الثقافۀ و اإلرشاد اإلسالمی، مؤسسۀ الطبع و النشر.
27.قمى، على بن ابراهیم )۱4۰4ق(، تفسیر القمی، قم: دار الکتاب.
27.مجتهد شبستری،محمد )۱38۶ش(،» قرائت نبوی از جهان«، مدرسه، ش۶، صص۹4-۹2.
28.مجلسی، محمدباقر )۱4۰4ق(، بحاراالنوار، بیروت: انتشارات الوفأ.
2۹.معرفت، محمدهادی )۱38۱ش(، علوم قرآنی، قم، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید.
3۰.نصیری، علی )۱387ش(، معرفت قرآنی ) یادنگار آیت اهلل محمدهادی معرفت )ره(( جلد سوم،
)مقاله قصص قرآن از منظر استاد معرفت،حسن خاقانی(تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ
و اندیشه اسالمی.
3۱.واعظی، احمد )۱38۶ش(، در آمدی برهرمنوتیک، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ
واندیشه اسالمی، چاپ هفتم .
32 .واعظی، احمد )۱38۹ش(، »نقد تقریر نصر حامد ابوزید از تاریخ مندی قرآن«، قرآن شناخت،
سال سوم، شماره دوم، صص4۱-۶۵.
33.واحدی، أبوالحسن علی بن أحمد )۱4۱2ق(، أسباب نزول القرآن، بی جا، دار اإلصالح –
الدمام، الطبعۀالثانیۀ.
34.هرش، اریک دونالد )۱3۹۵ش(، اعتبار در تفسیر، ترجمۀ محمدحسین مختاری، تهران، حکمت.
3۵.هوی، دیوید کوزند )۱38۵ش(، حلقه انتقادی، ترجمۀ مراد فرهاد پور، تهران، انتشارات
روشنگران ومطالعات زنان، چاپ سوم