تحلیل تاریخی فرمانبرداری شامیان از معاویه (با تمرکز بر تحلیل روایات مدح و ذم آنان در نهج ‌البلاغه)

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 29، شماره 75، شهریور 1402، صفحه 53-75   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

اکرم السادات حسینی¹؛ یحیی میر حسینی^{* 2}؛ کمال صحرایی اردکانی³

¹دانشجوی دکتری رشته علوم قرآن و حدیث، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

²دانشیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

³استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، دانشکده الهیات، دانشگاه میبد، میبد، ایران.

چکیده

تبعیت محض شامیان از معاویه، زبانزد خاص و عام است. در برخی از گزاره‌های نهج‌البلاغه شامیان با خصوصیاتی چون جهالت، دنائت و پستی، خشونت، رذالت، فرومایگی و بندگانی تندخو معرفی شده‌اند. برخی از مورخان نیز علت تبعیت اهل شام را کم‌خردی، تبعیت کورکورانه، فقدان اندیشه و تأمل، بی‌تفاوتی نسبت به اخبار و حوادث پنهان، بیان کرده‌اند. این در حالی است که بر پایه برخی گزاره‌های نهج‌البلاغه، مردم شام به نظم، امانت‌داری، تبعیت بدون چشم‌داشت، مُصلحِ عموم و متحد توصیف شده، حتی حضرت علی (ع) آرزو کردند «ای کاش معاویه ده نفر از اهل عراق را با یک نفر اهل شام معاوضه کند». این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و با تمرکز بر جریان اُموی‌ در شام، به علت تبعیت محض شامیان پرداخته است. از جمله نتایج‌ این پژوهش آنکه گرچه مردم شام خصائصی ممتاز داشتند اما این ویژگی‌ها دستاویز جریان ‌ِاُموی به رهبریت معاویه قرار گرفت تا با تکیه ‌بر باورهای پیشا اسلامی شامیان و سیاست‌های متناسب با روحیات آنان، ویژگی‌های مثبت مردم شام را به نفع خود مصادره کرد.

کلیدواژه‌ها

امام علی (ع)؛ رفتارشناسی؛ مردم شام؛ تبعیت؛ جریان اموی‌؛ معاویه

مراجع

منابع
۱ .قرآن کریم
2 .نهجالبالغه
۳ .انجیل متی
4 .أبوریه، محمود )۱۳۹۸ش(، أضواءعلی السنۀالمحمدیۀ، تهران، انصاریان.
۵ .ابن ابی الحدید، عبد الحمید بن هبه اهلل )بیتا(، شرح نهج البالغۀ )ابن أبی الحدید(، قم، مکتبۀ
آیۀ اهلل العظمی المرعشی النجفی )ره(.
6 .ابن اعثم، ابومحمد )۱4۱۱ق(، الفتوح، بیروت، دار االضواء.
تحلیل تاریخی فرمانبرداری شامیان از معاویه )با تمرکز بر تحلیل روایات مدح و ذم آنان در نهج البالغه(
۷ .ابن حجر، احمدبن علی )۱40۷ق(، لسان المیزان، بیروت، دار الفکر.
۸ .ابن حزم، علی بن احمد )۱40۳ق(، جمهرة أنساب العرب، بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
۹ .ابن خلکان )۱۱۹4م(، وفیات االعیان وأنباء أبناء الزمان، تحقیق إحسان عباس، بیروت،
دارالصادر.
۱0.ابن سعد، محمد )۱4۱0ق(، الطبقات الکبری، تحقیق محمد قادر عطا، بیروت، دارالکتب
العلمیۀ.
۱۱.ابن طقطقی، محمد بن على بن طباطبا )۱4۱۸ق(، الفخرى فى اآلداب السلطانیۀ و الدول
االسالمیۀ، بیروت، دارالقلم العربی.
۱2.ابن عبدربه، احمدبن محمد )۱۳۸۱ش(، العقد الفرید، قاهره، مکتبه النهضه المصریه.
۱۳.ابن عساکر، علی بن حسن )۱4۱۵ق(، تاریخ مدینه دمشق، بیروت، دارالفکر.
۱4.ابن قتیبه، ابومحمد )۱4۱0ق(، اإلمامۀ و السیاسۀ معروف بتاریخ الخلفاء، تحقیق علی شیری،
بیروت، داراالضواء.
۱۵.ابن میثم، میثم بن علی )۱۳۷۵ش(، شرح نهج البالغه ابن میثم، مشهد، بنیاد پژوهشهای
اسالمی.
۱6.ابنکثیر، اسماعیل بن عمر )بیتا(، البدایۀ و النهایۀ، خلیل شحاده، دارالفکر.
۱۷.افالطون )۱۳6۸ش(، جمهور، ترجمهی فوالد روحانی، بیجا، انتشارات علمی فرهنگی.
۱۸.الحسنى، هاشم )۱4۱2ق(، سیرة المصطفى، ترجمهی حمید ترقی جاه، تهران، حکمت.
۱۹.امین عاملی، سید محسن )۱۳۷6ش(، سیره معصومان، تهران، سروش.
20.براقی، سیدحسین )۱۹۸۷م(، تاریخ الکوفه، بیروت، داراألضواء.
2۱.برزی، ابراهیم )۱۳۸۹ش(، »شاخص های رفتاری حزب اموی«، ویژه نامه محرم، ش ۱0۳.
22.بالذری، احمدبن یحیی )۱4۱۷ق(، انساب األشراف، تحقیق سهیل زکار، بیروت، دارالفکر.
2۳.بیضون، ابراهیم )۱۳۷۹ش(، رفتار شناسى امام على در آیینه تاریخ، ترجمه اصغر محمدی
سیجانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسالمى.
>۷3 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷5 ،سال بیست و نهم، تابستان 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 75, year 29, Summer 2023
24.پیگولوسکایا، ن.و )۱۳۷2ش(، اعراب حدود مرزهای روم شرقی و ایران، تهران، موسسه
تحقیات و مطالعات فرهنگی.
2۵.جریر بن عطیه )۱۳۹۸ق(، دیوان جریر، بیروت، دار بیروت.
26.جعفریان، رسول )۱۳۸2ش(، تاریخ خلفا از رحلت پیامبر تا زوال امویان، قم، دلیل ما.
2۷.جعفریان، رسول )۱۳۸۱ش(، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه علیهم السالم، قم، انصاریان.
2۸.جمشیدیها، غالمرضا؛ روحانی، محمدرضا؛ و علم الهدی، سید عبدالرسول )۱۳۹0ش(،
»پروگاندای معاویه علیه خاندان پیامبر )ص(«، وزارت علوم، ش ۳۵.
2۹.حتی، فیلیپ )۱۳۸0ش(، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر آگه.
۳0.خاکرند، شکراهلل )۱۳۸6ش(، »بررسی سیر تاریخی جریانهای فکری موثر در شکلگیری مبانی
فرهنگی تمدن اسالمی از جاهلیت تا آغاز دوره دوم عباسی«، دانشگاه اصفهان، اصفهان.
۳۱.دسوقی، محمد عزب )۱۹۹۸م(، القبائل العربیه فی بالد شام منذ ظهور االسالم الی نهایه
العصر االموی، مصر، الهیئه المصریه.
۳2.ذهبی، محمد بن احمد )۱4۱۳ق(، تاریخ االسالم و وفیات المشاهیر و األعالم، بیروت،
دارالکتاب العربى.
۳۳.ذهبی، محمدبن احمد، )۱4۱4ق(، سیر اعالم النبالء، بیروت، موسسه الرساله.
۳4.زرکلی، خیر الدین )۱۳۸۹ش(، األعالم، بیروت، دارالعلم للمالیین.
۳۵.زیدان، جرجی )۱۳۷2ش(، تاریخ تمدن اسالم، ترجمه علی جواهرکالم، تهران، امیرکبیر.
۳6.شوشتری، محمدتقی )۱۳۷6ش(، بهج الصباغه، تهران، امیرکبیر.
۳۷.شیت خطاب، محمود )۱424ق(، قاده فتح الشام و مصر، بیجا، دارالفکر.
۳۸.شیخو، لوییس )۱۹۸۹م(، النصرانیۀ و آدابها بین عرب الجاهلیۀ، بیروت، دارالمشرق.
۳۹.طبری، محمدبن جریر )۱۳۸۷ش(، تاریخ األمم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم،
بیروت، دارالتراث.
تحلیل تاریخی فرمانبرداری شامیان از معاویه )با تمرکز بر تحلیل روایات مدح و ذم آنان در نهج البالغه(
40.عطوان، حسین )۱۳۷۱ش(، الفرق االسالمیه فى بالد الشام فى العصر االموى، ترجمهی
حمیدرضا شیخی، مشهد، آستان قدس رضوی.
4۱.عقاد، عباس محمود )۱۹۸4م(، العبقریات االسالمیۀ، بیروت:،دارالکتب اللبنان مکتبه المدرسه.
42.فاسی، محمد بن احمد )۱۳۸6ش(، شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، ترجمهی محمد مقدس،
تهران، نشر مشعر.
4۳.فکوهی، ناصر )۱۳۹0ش(، تاریخ اندیشه و نظریههای انسانشناسی، تهران، نشر نی.
44.قاضی نعمان مغربی )۱42۳ق(، المناقب و المثالب، بیروت، االعلمی.
4۵.قسیم عباسی، محمد )۱۳۸4ش(، »اقدامات معاویه در جهت کسب، حفظ و گسترش قدرت«
)پایاننامه کارشناسی ارشد(، دانشگاه مدرسه عالی فقه، مدرسه عالی فقه.
46.کلینی، محمد بن یعقوب )۱۳۸4ش(، الکافی، قم، دارالحدیث.
4۷.کورانی، علی )۱4۳0ق(، السیرة النبویۀ بنظر أهل البیت علیهم السالم، بیروت، دارالمرتضی.
4۸.مادلونگ، ویلفرد )۱۳۷۷ش(، جانشینی حضرت محمد صلی اهلل علیه و آله، ترجمه ضابط و
همکاران، مشهد، آستان قدس رضوی.
4۹.مبرد، محمدبن یزید )۱40۹ق(، الکامل فی اللغه األدب، بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
۵0.مدرس وحید، احمد )بیتا(، شرح نهج البالغۀ، بیجا، بینا.
۵۱.مرتضی بن داعی )۱۳6۱ش(، نزهۀ الکرام و بستان العوام، تصحیح محمد شیروانی، ایران، بینا.
۵2.مسعودی، علی بن حسین )۱۳۷4ش(، مروج الذهب، ترجمهی ابوالقاسم پاینده، تهران، شرکت
انتشارات علمی و فرهنگی.
۵۳.مغنیه، محمدجواد )۱۳۸۷ش(، فی ظالل نهج البالغۀ)مغنیه(، قم، دارالکتب االسالمیه.
۵4.مقدسی، مطهربن طاهر )بیتا(، البدء و التاریخ، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه.
۵۵.مکارم شیرازی، ناصر )۱۳۷۵ش(، پیام امام امیر المؤمنین علیه السالم، تهران، دارالکتب
االسالمیه.
۵6.منهاج، ابراهیم )۱۳۹4ش(، کارنامه سیاسی امام علی )ع( در نهج البالغه، تهران، نگاه معاصر.
>۷5 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ ۷5 ،سال بیست و نهم، تابستان 1402 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 75, year 29, Summer 2023
۵۷.موسوی، عباس علی )بیتا(، شرح نهج البالغۀ )موسوی(، دار الرسول االکرم صلی اهلل علیه و
آله و سلم.
۵۸.نصر بن مزاحم، )۱۳۸2ش(، وقعۀ صفین، تحقیق عبدالسالم محمدهارون، قاهره، المؤسسۀ
العربیۀ الحدیثۀ.
۵۹.هاشمیخویی، حبیب اهلل بن محمد، )۱400ق(، منهاج البراعۀ )خویی(، تهران، مکتبۀ االسالمیۀ.
60.ولوی، علی محمد )۱۳۸0ش(، دیانت و سیاست در قرون نخستین اسالم، تهران، دانشگاه
الزهراء.
6۱.یعقوبی، احمدبن ابی یعقوب )۱۳۷۱ش(، تاریخ یعقوبى، تهران، انتشارات علمی فرهنگی