مطالعه مظاهر دگردیسی در آثار غلامحسین ساعدی بر مبنای نظریه بیش‌متنیتِ ژراژ ژنت

مطالعات نقد ادبی

دوره 18، شماره 54، شهریور 1402، صفحه 9-33   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

الهه فیضی مقدم¹؛ محمد عارف^{* 2}؛ محمدرضا شریف زاده³

¹دانشجوی دکتری مطالعات تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²دانشیار گروه نمایش، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³دانشیارپژوهش هنر، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

هدف این مقاله، خوانش بیش‌متنی مظاهر دگردیسی در آثار غلامحسین ساعدی بر مبنای نظریه ژراژ ژنت است. بیش‌متنیت یکی از اقسام پنج‌گانه ترامتنیت ژنتی‌ست که به اقتباس، برگرفتگی و تأثیر متن پیشین بر متن پسین می‌پردازد. این نظریه شامل دو دسته کلی، همانگونگی (تقلید) و تراگونگی (تغییر و دگرگونگی) است. دگردیسی از مهم‌ترین عوامل شگفت‌آور در اساطیر، قصص عامیانه و افسانه‌ها است. در این فرآیند تغییراتی به‌طور ناگهانی یا تدریجی در ظاهر و گاه در باطن موجودات شکل گرفته و آنها از صورتی به صورت دیگر تبدیل می‌شوند و به پیکری نو با کنش‌های متفاوت دست می‌یابند. همچنین گاهی در ساختار ترکیبی جلوه یافته و به‌صورت مخلوقاتی مرکب از انسان، حیوان، گیاه و جماد نمایان می‌گردند. ادبیات خاستگاه و سرچشمه حضور این مظاهر است و در طی زمان بر یکدیگر تأثیرات دوسویه و متقابل داشته‌اند. ‌این اثرگذاری و اثرپذیری بزنگاهی است که می‌توان با رویکرد بیش‌متنی به آن پرداخت، به‌ویژه در ادبیات معاصر ایران که در این زمینه کمتر مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که مظاهر دگردیسی در سیزده داستان، یک رمان، شش نمایشنامه و سه فیلمنامه غلامحسین ساعدی حضور دارند. در این مقاله با تکیه بر روش توصیفی-تحلیلی این مظاهر در سه گروه دگردیسی به‌طور جداگانه مشخص و طبقه‌بندی گردیده و براساس تحلیل محتوای کیفی ارزیابی شده است. در نهایت با استناد به چارچوب نظری بیش‌متنیت میزان تأثیرپذیری مظاهر مورد بحث در آثار ساعدی از ادبیات کهن و افسانه‌های عامیانه مورد مطالعه قرار گرفته است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که غلامحسین ساعدی این مظاهر را گاهی با تأثیر مستقیم و گاهی به‌طور غیرمستقیم از ادبیات باستانی، روایات مذهبی و باورها و افسانه‌های عامیانه (پیش‌متن) در آثار داستانی و نمایشی خود (بیش‌متن) استفاده نموده است، اما در اغلب موارد از خلاقیت و تخیل خود برای خلق آنها و در جهت پیش‌برد فضای داستان بهره برده است. 

کلیدواژه‌ها

ادبیات داستانی؛ ادبیات نمایشی؛ بیش‌متنیت؛ دگردیسی؛ غلامحسین ساعدی

مراجع

القزوینی، زکریا بن محمد بن محمود (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد. بیروت: دارالآفاق الجدیدة.

آموزگار، ژاله (1395). تاریخ اساطیری ایران. تهران: سمت.

اوستا کهن‌ترین سرودها و متنهای ایرانی (1385). جلد اول، گزارش و پژوهش: جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

جابز، گرترود (1370). سمبولها (کتاب اول، جانوران). مترجم: محمدرضا بقاپور. تهران: مترجم.

دادگی، فرنبغ (1369). بُندهش. مترجم: مهرداد بهار. تهران: توس.

درویشیان، علی اشرف و خندان، رضا (1378). فرهنگ افسانه‌های مردم ایران. تهران: کتاب و فرهنگ.

رستگارفسایی، منصور (1383). پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ساعدی، غلامحسین (1377الف)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. آشفته‌حالان بیدار بخت‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ (ده داستان کوتاه). تهران: به‌نگار‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.

ساعدی، غلامحسین (1345الف). اهل هوا (تک‌نگاری). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.

ساعدی، غلامحسین (1351الف). ‌‌آی بی‌کلاه، آی با‌کلاه (نمایشنامه). تهران: نیل.

ساعدی، غلامحسین (1348). پروار بندان (نمایشنامه). تهران: نیل.

ساعدی، غلامحسین (1377ب)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. ترس و لرز‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ (شش داستان کوتاهِ پیوسته). تهران: قطره‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.

ساعدی، غلامحسین (1351ب)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. توپ (رُمان)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. تهران: نیل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.

ساعدی، غلامحسین (1349الف). جانشین (نمایشنامه). تهران: آگاه.

ساعدی، غلامحسین (1350). چوب به‌‌دست‌‌های وَرَزیل (نمایشنامه). تهران: مروارید.

ساعدی، غلامحسین (1377ج). ضحاک (نمایشنامه). تهران: به‌نگار.

ساعدی، غلامحسین (1367). عافیتگاه (فیلمنامه). تهران: اسپرک.

ساعدی، غلامحسین (1349ب)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. عزاداران بیل (هشت داستان پیوسته)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. تهران: نگاه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.

ساعدی، غلامحسین (1377د). گاو (فیلمنامه). تهران: معین.

ساعدی، غلامحسین (1345ب)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. گور و گهواره (سه داستان کوتاه). تهران: نیل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌.

ساعدی، غلامحسین و مهرجویی، داریوش (1378)، مولوس‌کورپوس (فیلمنامه). تهران: چشمه.

ساعدی، غلامحسین (1355)‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌. واهمه‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های بی‌‌نام و نشان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ (شش داستان کوتاه). تهران: نیل.

ساعدی، غلامحسین (1349ج). وای بر مغلوب (نمایشنامه). تهران: نیل.

فضائلی، سودابه (1384). فرهنگ غرایب: جلد اول. تهران: افکار.

قاضی‌زاهدی‌گلپایگانی‌، علی (1379). قصص یا داستانهای شگفت‌انگیز قرآن مجید. تهران‌: اسلامیه.

گرین، راجر لنسلین (1392). اساطیر یونان. مترجم: عباس آقاجانی. تهران: سروش.

ناس، جان‌‌بایر (1354). تاریخ جامع ادیان. مترجم: علی اصغر حکمت. تهران: پیروز.

نامورمطلق، بهمن (1386). ترامتنیت؛ مطالعة روابط یک متن با دیگر متن‌ها، پژوهشنامه علوم انسانی. (56): 83-96.

هدایت، صادق (1390). نیرنگستان (نسخه الکترونیکی). تهران: جاویدان.

یاحقی، محمدجعفر (1394). فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

Bane, T. (2016). Encyclopedia of Giants and Humanoids in Myth, Legend and Folklore. Jefferson, North Carolina: McFarland & Company, Inc., Publishers.

Genette, G. (1997). Palimpsests: Literature in Second Degree (translated into English by Channa Newman, Claude Doubinsky and Gerald Prince). Lincoln, Nebraska: University of Nebraska Press.

Głownia, D. (2013). Ojciec filmu japońskiego i jego największa gwiazda: współpraca Shōzō Makino i Matsunosuke Onoe w kontekście narodzin i rozwoju profesjonalnej japońskiej branży filmowej. Tematy z Szewskiej, 9, 76-101.

Krings, M., Stone, A., Schmitz, R.W., Krainitzki, H., Stoneking, M., & Pääbo, S. (1997). Neandertal DNA Sequences and the Origin of Modern Humans. Cell ress, 90, 19–30.

Piégay-Gros, N., Bergez, D. (1996). Introduction à l'intertextualité. Paris: Dunod.

www.bodleian.ox.ac.uk

www.historyofjapan.co.uk

www.ulib.isri.cmu.edu