رویکردی نو در تبیین انتزاع مفاهیم فلسفی؛ از منظر حکمت صدرایی

 پژوهشهای معرفت شناختی

دوره 12، شماره 25، شهریور 1402، صفحه 219-239   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

میثم عزیزیان مصلح^*

فارغ‌التحصیل دکتری حکمت متعالیه، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

نحوه انتزاع مفاهیم یکی از مسائل مهم معرفت‌شناسی است. در بین فیلسوفان مسلمان، علامه طباطبائی اولین متفکر مسلمانی است که این مسئله را به‌صورت مستقلی بررسی کرده است. شاگردان ایشان - از جمله مصباح یزدی - نیز آراء مختلفی در این زمینه مطرح کرده‌اند. از نظر علامه مفاهیم فلسفی مابازاء عینی ندارند و بایستی برای منشأ انتزاع آن‌ها تبیین متفاوتی (نسبت به منشأ انتزاع مفاهیم ماهوی) یافت. وی در کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» بر این اعتقاد است که «حکم» منشأ انتزاع این مفاهیم است. مصباح یزدی نیز به پیروی از استاد خویش به دنبال راهی برای تبیین منشأ انتزاع این مفاهیم است، چرا که این مفاهیم را فاقد مابازاء عینی می‌داند. از نظر وی علم حضوری به حالت‌های نفسانی، به ضمیمه کندوکاوهای ذهنی، منشأ انتزاع این مفاهیم است. در مقاله پیش رو، نشان دادیم که این راهکارها خالی از اشکال نیست. همچنین با بررسی دو مورد از مفاهیم فلسفی (مفهوم علم و معلول) نشان دادیم که این مفاهیم همچون مفاهیم ماهوی «مابازاء عینی» دارند و مستقیماً از علم حضوری به دست می‌آیند.

کلیدواژه‌ها

مفهوم ماهوی؛ مفهوم فلسفی؛ علم حضوری؛ انتزاع

مراجع

ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین. (1380). قواعد کلی فلسفی در فلسفه اسلامی، ج 2 و ۳، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگى‌.

ابن‌سینا، حسین بن عبدالله .(1404). التعلیقات، قم، مکتب الإعلام الإسلامی. مرکز النشر.

همو .(بی‌تا). رسالة فی الحدود (الرسائل فی الحکمة و الطبیعیات)، قاهره، دار العرب.

ایزدی، محسن .(1398). تحلیل هستی شناختی و معرفت‌شناختی معقولات ثانیه فلسفی در حکمت متعالیه (با تأکید بر مفهوم وجود)، پژوهش‌های هستی شناختی، شماره 15، ص 229-248.

زنوزی، عبدالله بن بیرمقلی بابا خان. (1381). لمعات الهیه، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.

سهروردی، یحیی بن حبش. (1372). المشارع و المطارحات (مجموعه مصنفات شیخ اشراق)، ج ۱، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).

صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم. (1360). الشواهد الربوبیة فی المناهج السلوکیة، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

همو. (1363). مفاتیح الغیب، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی. انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران.

همو. (1366). شرح أصول الکافی، ج ۱، تهران، وزارت فرهنگ و آموزش عالی. موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).

همو.(1368). الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ج 1 و 3 و 6 و 7، قم، مکتبة المصطفوی.

همو. (بی‌تا). المبدأ و المعاد، [بی جا]، [بی جا].

طباطبایی، محمدحسین . (1386). نهایة الحکمة، ج 1، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره). مرکز انتشارات.

همو. (بی‌تا). اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 2، تهران، صدرا.

عمادالدوله، بدیع الملک بن امام قلی. (1363). المشاعر، تهران، طهوری.

قوام صفری، مهدی .(1388). مابعدالطبیعه چگونه ممکن است، تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم.

مصباح، محمدتقی .(1366). آموزش فلسفه، ج 1، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی. معاونت فرهنگی.

موسوی راد، سیدجابر . (14/6/1402). «نقدی بر تقسیم‌بندی رایج از معقولات اولی و ثانوی»، پایگاه اطلاع‌رسانی مجمع عالی حکمت اسلامی، 1397، hekmateislami.com.

یزدان پناه، یدالله .(1389). حکمت اشراق، تحقیق و نگارش دکتر مهدی علی پور، ج 1، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.