بررسی نامه‌ی شماره‌ی 21 منشآت قائم مقام فراهانی براساس کارکرد تجربیِ زبان در رویکرد نقشگرایی هلیدی

مطالعات نقد ادبی

دوره 18، شماره 54، شهریور 1402، صفحه 211-230   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سروناز جاویدان¹؛ محمدعلی گذشتی^{* 2}؛ علی اصغر حلبی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

²گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران (نویسندة مسئول)؛

³استادیار محترم دانشگاه آزاداسلامی واحدتهران مرکزی

چکیده

«تحلیل انتقادی گفتمان» به مطالعه‌ی ایدئولوژی حاکم بر متن و روابط قدرت میان مشارکان آن می­پردازد. از دیدگاه پژوهش حاضر به نظر می­رسد منشآت قائم‌مقام فراهانی به دلیل ابعاد سیاسی، تاریخی، اجتماعی و ادبی آن، در بستر این رویکرد قابل‌ مطالعه است. این پژوهش با تکیه‌ بر نظریه‌ی نقش‌گرای هلیدی و با نگاه به بافت موقعیتی این اثر با توجه به عوامل فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و تاریخی، آگاهی لازم نسبت به تعامل موجود در متن و نیز تأثیر و تأثر عاملان گفتمان، شکل‌گرفته است. نظریه پردازان حوزة تحلیل انتقادی گفتمان از جمله نورمن فرکلاف، تئون ای وندایک و راجر فاولر از نظریة نقش‌گرایی هلیدی به عنوان ابزاری برای تحلیل متن بهره گرفته­اند. این نظریه ابزاری را در اختیار پژوهشگر قرار می‌دهد که به ایدئولوژی حاکم بر متن و شیوه­هایی که سخنور برای انتقال اندیشة خود برمی­گزیند، دست یابد و به یاری فرانقش­های اندیشگانی، بینافردی و متنی در سطح زبان اتفاق می­افتد. نامة 21 منشآت قایم مقام فراهانی نامه‌­ای سیاسی است که از جانب فتحعلی­شاه قاجار خطاب به تزار روس نگاشته شده‌است. با توجه به اوضاع فرهنگی و سیاسی عهد قاجار و طبقه‌بندی‌های اجتماعی نسبت به جایگاه نویسنده و گیرنده، این نامه از مقام فروتر به مقام برتر تنظیم شده و از میان نقش‌های ارتباطی زبان، نقش ترغیبی زبان در ساختار متنی آن غلبه دارد. با توجه به جهان‌بینی حاکم بر نامه، دیدگاه دینی نمود برجسته‌تری و مشارک اصلی گفتمان در این نامه پادشاه است که شیوة نامدهی، نشان از غلبة قدرت و ایدئولوژی وی در این اثر دارد.

کلیدواژه‌ها

منشآت؛ قائم‌مقام فراهانی؛ تحلیل انتقادی گفتمان؛ کارکرد تجربی زبان

مراجع

ایشانی، طاهره و برزگری، زینب (1398)، بررسی سنجشی مضمون و سبک در حکایات و حکمت­های گلستان و بهارستان بر اساس کارکرد تجربیِ فرانقش اندیشگانی، علم زبان، سال 6، ش 10: صص 325 – 356.

ایشانی، طاهره و نظیف، نرگس (1394)، بررسی و تحلیل سبک­شناختی فعل در غزل­های تعلیمی سعدی با رویکرد زبان­شناسی نقشگرا، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال هفتم، ش 25: صص 116 – 91.

بهار، محمد تقی(1391) سبک­شناسی، تهران: امیرکبیر، چاپ 12.

پنی­کوک، الستر (1378). گفتمان‌های قیاس­ناپذیر، ترجمه‌ی سید علی­اصغر سلطانی، فصلنامه‌ی علوم سیاسی، شماره‌ی 4، صص 157-118.

رستگار فسایی، منصور (1395). انواع نثر فارسی، چاپ ششم، تهران، انتشارات سمت.

شمیسا، سیروس(1393). سبک شناسی نثر، چاپ سوم، تهران، نشر میترا.

فراهانی، ابوالقاسم قائم مقام (1399). منشآت، به کوشش سید صدرالدین یغمایی، تهران: نگاه.

فرکلاف، نورمن (1379). تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمه‌ی فاطمه شایسته پیران و همکاران. تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.

مک دانل، دایان و نوذری، حسین‌علی (1377).  مقدمه‌ای بر نظریات گفتمان پایان دهه‌ی1960، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مهاجر، مهران و نبوی، محمد (1393)، به سوی زبان شناسی شعر رهیافتی نقش­گرا، تهران: آگاه.

هلیدی، مایکل و حسن، رقیه (1393). زبان، بافت و متن، مترجم مجتبی منشی­زاده و طاهره ایشانی، تهران: نشر علمی.

ون‌دایک، تئون ای (1382). مطالعاتی در تحلیل گفتمان، ترجمه‌ی پیروز ایزدی و دیگران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد.