ارزش‌های نسب‌شناسی خِرد نباتی و رُستن «گیاه کین» در شاهنامه بر مبنای نقد کهن‌الگویی (مورد کاوی: اسطورۀ سیاوش و کیخسرو)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 19، شماره 73، آذر 1402، صفحه 133-154   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.707026

نویسندگان

پگاه محمودی^{* 1}؛ ندا منزوی²

¹دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران، پردیس بین‌الملل کیش

چکیده

رویکرد نقد اسطوره‌ای، اسطوره‌شناختی یا کهن‌الگویی، رویکردی میان رشته‌ای است که بستری انسان‌شناختی دارد. کاربرد روش نقد کهن‌الگویی در بررسی و نقد آثار کلاسیک ادب پارسی به‌ دلیل وجود ژرف‌ساخت کهن‌الگویی و شالوده‌های عمیق اساطیری در آثار حماسی و پیش تاریخی بودن خاستگاه اسطوره‌ها در شاهنامۀ فردوسی و برخی آثار حماسی دیگر بسیار پررنگ است. غلبۀ نقش ناخودآگاه جمعی در این خزائن سترگ اسطوره‌ای و عرفانی، بن‌مایه‌هایی چون تکرار رفتارهای کیهانی، آیین‌ها، خدایان و عناصر فرا طبیعی، همه‌و‌همه به‌ویژه شاهنامۀ را متنی مستعد برای واکاوی عناصر کهن‌الگویی ساخته است. هدف این پژوهش بررسی و تحلیل ارتباط کهن الگویی گیاه و انسان در اساطیر با تکیه به داستان سیاوش و کیخسرو می‌باشد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی و با بهره­گیری از نقد کهن‌الگویی از منظر یونگ به واکاوی رموز کهن‌الگویی و نقد اسطوره­ای ارزش­های نسب­شناسی خِرد نباتی با محوریت داستان سیاوش می‌پردازد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که «گیاه کین» که از خون سیاوش می‌روید نمادی از کهن الگوی خرد و تبار گیاهی بشر است که در وجود کیخسرو تجلّی می‌یابد.

کلیدواژه‌ها

تبارگیاهی بشر؛ شاهنامۀ فردوسی؛ کهن‌الگو؛ گیاه تباری؛ نقد اسطوره‌ای

مراجع

اسمیت، ژوئل، 1384. فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمة شهلا برادران خسرو شاهی.چاپ دوم. تهران: فرهنگ معاصر.

الیاده، میرچا، 1375. اسطورة بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. تهران: طهوری.

ـــــــــــ ، 1376. رسالة تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

اوشیدری، جهانگیر، 1383. دانشنامۀ مزدیسنا. تهران: مرکز.

بهار، مهرداد، 1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.

ــــــــــ ، 1384. از اسطوره تا تاریخ. گردآوری و ویرایش ابوالقاسم اسماعیل­پور. چ4. تهران: چشمه.

پورخالقی چترودی، مهدخت، 1378. «توتم­پرستی و توتم گیاهی»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. (4و3) 32، صص. 42-51.

 https://sid.ir/paper/424320/fa

خادمی کولایی، مهدی، 1387. «نماد پردازی نباتی از منظر نقد اسطوره­ای در شعر فارسی»، نقد ادبی، (1)، صص. 225-246.

 http://lcq.modares.ac.ir/article-29-4564-fa.html

دادگی، فرنبغ، 1369. بندهشن. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.

دوبوکور، مونیک، 1373. رمز­های زنده جان. ترجمة جلال ستاری. چ2. تهران: مرکز.

راشد محصل، محمد‌تقی، 1369. نجات‌بخشی در ادیان. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

زمردی، حمیرا، 1387. نهاد­ها و رمز­های گیاهی در شعر فارسی. تهران: زوار.

فرای، نورتروپ، 1377. تحلیل نقد. ترجمه صالح حسینی تهران: نیلوفر.

ــــــــــــــ ، 1379. رمز کل؛ کتاب مقدّس و ادبیات. ترجمة صالح حسینی. تهران: نیلوفر.

فردوسی، ابوالقاسم، 1386. شاهنامه. چاپ مسکو. تصحیح سعید حمیدیان. تهران: مرکز.

فیست، جس، 1388. نظریه­های شخصیت. ترجمة یحیی سیدمحمدی. تهران: روان.

قائمی، فرزاد، 1388. «نقد اسطوره­ای و کاربرد آن در تحلیل شاهنامة فردوسی»، رسالة دکتری رشتة زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد.

کریستین‌سن، آرتور، 1387. نمونه­های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌های ایرانیان. ترجمة ژاله آموزگار و احمد تفضلّی. تهران: چشمه.

ــــــــــــــــــ ،1343. کیانیان. ترجمة ذبیح­الله صفا. چ2. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

کوپ، لارنس. 1384. اسطوره. ترجمة محمد دهقانی. تهران: علمی و فرهنگی.

واحد دوست، مهوش. 1379. نهادینه­های اساطیری در شاهنامة فردوسی. تهران: سروش.

واشقانی فراهانی، ابراهیم، 1398. «تحلیل گیاه مردمان نخستین(جم، کیومرث و فریدون) در اساطیر هند و ایرانی با محوریت زندگانی کیومرث»، دو فصلنامة مطالعات شبه قارة دانشگاه سیستان و بلوچستان. (37)11، صص. 234-213.

 https://doi.org/10.22111/jsr.2019.4872

هینلز، جان راسل، 1382. شناخت اساطیر. ترجمة احمد تفضلی و ژاله آموزگار. تهران: چشمه.

یونگ، کارل گوستاو، 1386. چهار صورت مثالی. ترجمة پروین فرامرزی. تهران: جامی.

ـــــــــــــــــــ ، 1373. روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمة  پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.