واکاوی نشانه معنا شناسی مثنوی معنوی در حکایت مرد بغدادی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 19، شماره 73، آذر 1402، صفحه 109-131   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/mmlq.2023.707420

نویسندگان

مهناز روانبخش¹؛ شهین اوجاق علیزاده^{* 2}؛ فاطمه امامی³

¹دانشجوی دﮐﺘﺮی زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ، داﻧﺸﮕﺎه آزاد رودﻫﻦ

²استادیار زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ، داﻧﺸﮕﺎه رودﻫﻦ

³اﺳﺘﺎدﯾﺎر زﺑﺎن و ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ داﻧﺸﮕﺎه رودﻫﻦ

چکیده

چکیده
شانه معناشناسی از علوم نوینی است که به بررسی تحول نشانه‌ها در گفتمان برای دریافت سیر تحول معانی می‌پردازد. در این پژوهش به بررسی نظام‌های متعدد گفتمانی در حکایت مرد بغدادی از مثنوی معنوی می‌پردازیم که بر اساس رابطۀ تعاملی، ادراکی، سیال و پدیداری با جهان شکل می‌گیرد و سیر معانی در آن بر اساس تعامل سوژه با جهان هستی پدیدار می‌گردد. همچنین به بررسی ویژگی‌های کنِشی یا شوِشی گفتمان می‌پردازیم. رویکرد این پژوهش، بررسی نشانه‌ها نه به‌صورت منفرد، بلکه در تعامل با مجموعه‌ای از نشانه‌های دیگر است که موجب معناسازی نوین گفتمانی می‌شود. هـدف اصـلی ایـن پـژوهش، بررسی کارکردهای نشانه‌معنایی است که سبب تداوم معنا و ماندگاری در گفتمان موردنظر مـی‌شـوند. این پژوهش به سؤالات زیر پاسخ داده است: فرایند تحول و طغیان نشانه‌ها در گفتمان این حکایت مبتنی بر کدام شرایط گفتمانی رخ می‌دهد؟ چگونه تغییر شرایط کنش‌گر منجر به تولید معناهای سیال می‌گردد؟ روش این تحقیق، تحلیلی و توصیفی است. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که مولانا چگونه با برهم زدن قواعد ثابت نشانه‌ها، شکل تعینی گفتمان را متحول می‌سازد و جریان معانی را از وضعیت یک‌نواخت و برنامه محور به وضعیتی سیال و پرتلاطم تبدیل کرده و دنیایی جدید از نشانه‌ها و معانی به تصویر می‌کشد.

کلیدواژه‌ها

نشانه معناشناسی؛ متون عرفانی؛ مثنوی؛ دفتر ششم؛ حکایت مرد بغدادی

مراجع

اسماعیلی، عصمت؛ شعیری، حمیدرضا؛ کنعانی، ابراهیم، 1391. «رویکرد نشانه‌معناشناختی فرایند مربع معنایی به مربع تنشی در حکایت دقوقی مثنوی»، نشریه علمی پژوهشی ادب عرفانی (گوهر گویا)، 6(3)، صص. 69 - 94.

بلخی، مولانا جلال‌الدین محمد، 1387. شرح جامع مثنوی معنوی دفتر ششم. به اهتمام کریم زمانی. چ 10. تهران: اطلاعات.

پاک‌نژاد، کامران و بابک معین، مرتضی، 1394. «تحلیل فرآیندهای آفرینش معنا در نشانه‌شناسی با رویکرد پدیدارشناختی و نظریه پیچیدگی»، دوفصلنامه نقد زبان و ادبیات خارجی، (15)، صص. 214-159.

روانبخش، مهناز؛ امامی، فاطمه و اوجاق علیزاده، شهین، 1401. «تحلیل نشانه‌معناشناسی حکایت سلطان محمود و غلام هندو در دفتر ششم مثنوی». فصلنامه متن‌شناسی ادب فارسی، 14(3)، صص. 98-85.

سجودی، فرزان. 1378. نشانه‌شناسی کاربردی. چ 2. تهران: علم.

شعیری، حمیدرضا و آریانا، دینا، 1390. «چگونگی تداوم معنا در چهل نامه کوتاه به همسرم از نادر ابراهیمی». فصلنامه علمی-پژوهشی نقد ادبی. ش 14 . صص. 186-161.

شعیری، حمیدرضا و وفایی، ترانه، 1388.  ققنوس راهی به نشانه‌معناشناسی سیال. تهران: علمی فرهنگی.

شعیری، حمیدرضا، 1388. «از نشانه‌شناسی ساخت گرا تا تا نشانه – معنا شناسی گفتمانی».  فصلنامۀ نقد ادبی، 2(8)، صص. 52-33.

شعیری، حمیدرضا، 1398. تجزیه و تحلیل نشانه معنا شناسی. تهران: سمت.

شعیری، حمیدرضا، 1389. «مطالعۀ نشانه- معناشناختی زیبایی شناختی در گفتمان ادبی»، مجموعه مقالات  نخستین و دومین هم‌اندیشی زبان شناسی و مطالعات بینارشته‌ای. به اهتمام فرهاد ساسانی. تهران: فرهنگستان هنر، صص. 146-129.

شعیری، حمیدرضا و قبادی حسینعلی و هاتفی محمد، (1388). «معنا در تعامل متن و تصویر- مطالعه نشانه‌معناشناختی دو شعر دیداری از طاهره صفارزاده»، فصل نامه پژوهش های ادبی. س 6. ش25. صص. 39-70.

شعیری، حمیدرضا، 1397.  مبانی معناشناسی نوین. چ 1.تهران: سمت.

شعیری، حمیدرضا، 1395.  نشانه معنا شناسی ادبیات. چ 1.  تهران: دانشگاه تربیت مدرس.

فرامرزی فرد، سعیده؛ مرادی، سیاوش؛ خدیور، هادی، 1399. «نشانه­شناسی مفهوم عشق در منظومۀ ویس و رامین بر اساس نظریه رمزگان دانیل»، فصلنامه علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی )دهخدا(،  (44)، صص. 286-265.

کالر، جاناتان. 1388. در جست‌وجوی نشانه­ها. ترجمة لیلا صادقی و تینا امرالهی. چ1. تهران: علم.

کنعانی، ابراهیم؛ اسماعیلی، عصمت؛ اکبری بیرق، حسن، 1393. «بررسی کارکردهای نشانه‌معناشناسی نور بر اساس قصه‌ای از مثنوی»، کهن‌نامۀ ادب پارسی،  5(3) ،  صص. 148-121.

فتوحی، محمود. 1389.  بلاغت تصویر. چ2. تهران: سخن.

گرمس، ژولین آلژیرداس، 1389.  نقصان معنا. به اهتمام حمیدرضا شعیری. چ1. تهران: علم.

یوهان سن، یورگن دینس و سوند اریک لارسن، 1378.  نشانه شناسی چیست؟. چ1. ترجمة علی میرعمادی. تهران: ورجاوند.