نقد اخلاقی کتاب تحفه (قرن هشتم هجری) براساس مکتب سودگرایی اخلاقی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 1، دوره 15، شماره 57، خرداد 1402، صفحه 1-20   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2023.707731

نویسندگان

آسیه ذبیح نیا عمران^{* 1}؛ احمدرضا یلمه ها²

¹دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام‌نور، ایران(نویسنده مسؤول)

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران

چکیده

پژوهش حاضر به نقد اخلاقی کتاب تحفه (قرن هشتم هجری) براساس مکتب سودگرایی اخلاقی می‌پردازد. تحفه دارای ده باب و چندین حکایت تمثیلی و تاریخی آمیخته با نظم و نثر است. مؤلفِ کتاب نامعلوم است؛ ولى احتمال می‌رود که مؤلف آن، میرزا شرف‌الدین فضل‌الله ابن عبدالله قزوینى (نزدیک 740‑640 ق.) باشد. تحفه اثری تعلیمی در سیاست مُدُن است که می‌توان آن را براساس نظریات اخلاقی بررسی کرد. یکی از این مکاتب، سودگرایی اخلاقی است. دیدگاه سودگرایی، نظام اخلاقی هنجاری است که که ملاک اخلاقی‌بودن فعل را اصالت لذت می‌داند. از دیدگاه این مکتب، ارزش‌ها تا جایى سزاوار حفظ و ارتقا هستند که درخور تفسیر و تأویل به منافع رفاهى فردی و لذت جمعی باشند؛ اما هموراه سود فرد بر جمع ترجیح دارد. مقالة حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی می‌کوشد تا به این پرسش پاسخ دهد که «کدام یک از اقسام سودگرایی اخلاقی در تحفه کاربرد بسیار زیادی دارد؟» براساس دستاورد پژوهش، بیشترین سود اخلاقی مدّنظر در این متن ادبی، سود جمعی و منافع عامۀ مردم است. مؤلف کتاب تحفه تحت تأثیر آموزه‌های اخلاق اسلامی، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم در قالب بیش از 55 حکایت و تمثیل، توصیه‌هایی را به خواننده منتقل می‌کند که علاوه‌بر ایجاد التذاذ ادبی برای مخاطب، از ارزش دینی و تربیتی نیز برخوردارند.
 
 

کلیدواژه‌ها

تحفه؛ مکتب سودگرایی؛ اخلاق؛ سود فردی؛ سود جمعی

مراجع

1. آهی، محمد؛ مهربانی ممدوح، فاطمه (1393)، «عمل‌گرایی» (پراگماتیسم در کلیله‌ودمنه)، متن‌پژوهی ادبی، سال 18، شمارة 61، 82‑63.
2. اترک، حسین (1384)، «سودگرایی اخلاقی»، نقد و نظر، شمارة 38‑37، 300‑264.
3. براندت، ریچارد (1379)، «اشکالات واقعى و ادعایى سودگرایى»، ترجمة محمود فتحعلى، ارغنون، شمارة 16، 245‑227.
4. بلاگ، مارک ( 1375)، اقتصاددانان بزرگ قبل از کینز، ترجمة غلامعلی فرجادی، بی‌جا: وثقی.
5. پیلی، ویلیام (1379)، «برهان نظم»، ترجمة حسین نوروزی، مجله کلام اسلامی، شمارة 33، 121‑113.
6. تاتاری، غلامرضا (1388)، نام‌آوران توس، مشهد: نشر ضریح آفتاب.
7. تحفه (1341)، تحفه، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: بنگاه ترجمه و نشرکتاب.
8. خشایشی اردستانی، احمد (1388)، سیر تاریخی ‌اندیشه‌های سیاسی در غرب از افلاطون تا نیچه، چاپ چهارم، تهران: آوای نور.
9. پازارگاد، بهاءالدین (1348)، تاریخ فلسفه سیاسی، چاپ سوم، تهران: زوار.
10. پالمر، مایکل (1385)، مسائل اخلاقی، ترجمة علیرضا آل‌بویه، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
11. پولادی، کمال (1388)، تاریخ‌ اندیشة سیاسی در غرب از ماکیاولی تا مارکس، چاپ پنجم، تهران: مرکز.
12. راسل، برتراند (1393)، جهانی که من می‌شناسم، ترجمة روح‌الله عباسی، تهران: نشر کتاب‌های جیبی.
13. ذبیح‌نیا عمران، آسیه (1400)، «بررسی محتوایی کلیله‌و‌دمنه منظوم قانعی طوسی برپایة مکتب سودگرایی»، ادبیات تعلیمی، دورة 13، ش 49، 28‑1.
14. ژید، شارل (1370)، تاریخ عقاید اقتصادی، جلد اول، ترجمة کریم سنجابی، تهران: دانشگاه تهران.
15. ساباین، جرج (1353)، تاریخ نظریات سیاسی، جلد دوم، ترجمة بهاءالدین پازارگاد، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
16. سبزیان موسی‌آبادی، علیرضا؛ شعیب، بهمن (1389)، «پراگماتیسم و سیاست؛ بررسی و نقد پراگماتیسم در قلمرو سیاست و حکومت»، فصلنامة تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، ش 5، 123‑89.
17. عالم، عبدالرحمن (1381)، تاریخ فلسفه سیاسی غرب عصر جدید و سدة نوزدهم، چاپ پنجم، تهران: انتشارات وزارت خارجه.
18. فرانکنا، ویلیام کی (1383)، فلسفة اخلاق، ترجمة هادی صادقی، قم: کتاب طه.
19. فؤاد حیدری، محمد (1397)، «بررسی تحلیلی مصادیق سودگرایی اخلاقی در گلستان سعدی»، پژوهش در هنر و علوم انسانی، شمارة 13، 78‑73.
20. لارنس، سی،‌بکر (1378)، تاریخ فلسفه اخلاق غرب، ترجمة گروهی از مترجمان، قم: انتشارات مؤسسه امام خمنیی.
21. کاپلستون، فردریک (1399)، تاریخ فلسفه، جلد اول، ترجمة سیّد جلال‌الدین مجتبوی، تهران: علمی و فرهنگی.
22. کمپبل، ریچموند (1380)، «خودگروی»، ترجمة امیر خواص، مجموعه مقالات فلسفه اخلاق، ویراستة لارنس بکر، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
23. کری، جان (1379)، فلسفة سیاسی، ترجمة خشایار دیهمی، تهران: طرح نو.
24. مصباح یزدی، مجتبی (1378)، فلسفة اخلاق، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
25. مور، جرج ادوارد (1385)، مبانی اخلاق، ترجمة غلامحسین توکلی و علی عسگری یزدی، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
26. Scarre, Geoffrey (1998) Utilitarianism, in Encyclopedia of Applied Ethics, Academic press.
27. Stark، w. Jeremy Bentham¢s(1952) Economic writings , vol III, London، Allen and Unwin.