تبیین الگوی سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها و تأثیر آن بر نوسان ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها

پژوهش های حسابداری مالی و حسابرسی

دوره 15، شماره 60، دی 1402، صفحه 27-53   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/faar.2023.707965

نویسندگان

صادق یوسف نژاد؛ فرزانه حیدر پور^*

گروه حسابداری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

چکیده
عدم‌اطمینان محیطی به غیرقابل پیش‌بینی بودن و پیچیدگی عوامل پیرامون شرکت اشاره دارد که می‌تواند بر عملیات، استراتژی و نتایج شرکت‌ها تأثیر بگذارد. شرکت‌ها باید از این عدم‌اطمینان عبور کنند تا تصمیمات آگاهانه بگیرند و به‌طور مؤثر با شرایط در حال تغییر سازگار شوند. هدف اصلی این پژوهش، تبیین یک الگو برای سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮی و ﭘﮋوﻫﺶ‌های ﺗﺠﺮﺑﻲ است. بدین منظور، با استفاده از روش آماری  تحلیل مؤلفه‌های اصلی، از بین چندین معیار، یک معیار مناسب برای هر مؤلفه عدم‌اطمینان محیطی انتخاب می‌گردد و در مرحله بعد، با وزن‌دهی به هر مؤلفه، میزان عدم‌اطمینان محیطی هر شرکت سنجیده می‌شود. سپس اثر این متغیر با نوسان ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها مورد آزمون قرار می‌گیرد. در این راستا، داده‌های 131 شرکت استخراج گردید و برای آزمون فرضیه‌های پژوهش از تحلیل رگرسیون چند‌متغیره استفاده شده است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‏دهد که با افزایش عدم‌اطمینان محیطی، نوسان سودآوری، نوسان وجه ‌نقد و نوسان هزینه بدهی شرکت‌ها افزایش می‌یابد. زیرا در شرایط عدم‌اطمینان محیطی، شرکت‌ها در پیش‌بینی دقیق تقاضا، قیمت‌گذاری و هزینه‌های آینده با چالش‌هایی مواجه می‌شوند که این امر می‌تواند بر حاشیه سود، میزان نگهداشت وجه‌نقد و هزینه بدهی آن‌ها تأثیر بگذارد. علاوه بر این، افزایش عدم‌اطمینان محیطی با افزایش نوسان بازده سهام، نوسان اهرم مالی و نوسان سود سهام پرداختی شرکت‌ها رابطه معنی‌داری ندارد.

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: عدم‌اطمینان محیطی؛ ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها؛ نوسان سودآوری؛ نوسان وجه‌نقد؛ نوسان اهرم مالی

اصل مقاله

 

تبیین الگوی سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها و تأثیر آن

 بر نوسان ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها

 

 

تاریخ دریافت: 04/07/1402                  تاریخ پذیرش: 06/09/1402

صادق یوسف نژاد[1] فرزانه حیدرپور*[2]

 

چکیده

عدم‌اطمینان محیطی به غیرقابل پیش‌بینی بودن و پیچیدگی عوامل پیرامون شرکت اشاره دارد که می‌تواند بر عملیات، استراتژی و نتایج شرکت‌ها تأثیر بگذارد. شرکت‌ها باید از این عدم‌اطمینان عبور کنند تا تصمیمات آگاهانه بگیرند و به‌طور مؤثر با شرایط در حال تغییر سازگار شوند. هدف اصلی این پژوهش، تبیین یک الگو برای سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮی و ﭘﮋوﻫﺶ‌های ﺗﺠﺮﺑﻲ است. بدین منظور، با استفاده از روش آماری  تحلیل مؤلفه‌های اصلی، از بین چندین معیار، یک معیار مناسب برای هر مؤلفه عدم‌اطمینان محیطی انتخاب می‌گردد و در مرحله بعد، با وزن‌دهی به هر مؤلفه، میزان عدم‌اطمینان محیطی هر شرکت سنجیده می‌شود. سپس اثر این متغیر با نوسان ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها مورد آزمون قرار می‌گیرد. در این راستا، داده‌های 131 شرکت استخراج گردید و برای آزمون فرضیه‌های پژوهش از تحلیل رگرسیون چند‌متغیره استفاده شده است. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‏دهد که با افزایش عدم‌اطمینان محیطی، نوسان سودآوری، نوسان وجه ‌نقد و نوسان هزینه بدهی شرکت‌ها افزایش می‌یابد. زیرا در شرایط عدم‌اطمینان محیطی، شرکت‌ها در پیش‌بینی دقیق تقاضا، قیمت‌گذاری و هزینه‌های آینده با چالش‌هایی مواجه می‌شوند که این امر می‌تواند بر حاشیه سود، میزان نگهداشت وجه‌نقد و هزینه بدهی آن‌ها تأثیر بگذارد. علاوه بر این، افزایش عدم‌اطمینان محیطی با افزایش نوسان بازده سهام، نوسان اهرم مالی و نوسان سود سهام پرداختی شرکت‌ها رابطه معنی‌داری ندارد.

واژه‌های کلیدی: عدم‌اطمینان محیطی، ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها، نوسان سودآوری، نوسان وجه‌نقد، نوسان اهرم مالی.

1- مقدمه

امروزه تقریباً فعالیت همه سازمان‌ها و واحدهای تجاری متأثر از عوامل محیط خارجی است که سازمان در آن فعالیت می‌کند. وجود روابط انکار‌ناپذیر سازمان‌ها با محیط خود سبب می‌شود که عملکرد و سودآوری آن‌ها تا حد زیادی به عوامل محیط خارجی بستگی داشته باشد. در این‌ صورت ایجاد تغییرات غیرمنتظره و پیش‌بینی نشده در عوامل محیط خارجی، در بسیاری از موارد می‌تواند سودآوری و عملکرد سازمان‌ها را تحت تأثیر قرار دهد (ولی‌زاده و همکاران، 1400، 90). مفهوم عدم‌اطمینان محیطی به‌عنوان غیرقابل پیش‎بینی بودن وضعیت محیط، ناتوانی در پیش‎بینی تأثیر تغییرات محیطی و ناتوانی در پیش‎بینی پیامدهای آن تعریف می‌شود (هاراش[3]، 2015، 29). میلیکن[4] (1987) معتقد است که عدم‌اطمینان محیطی به میزان تغییرپذیری یا ناپایداری‌هایی که فعالیت‌های محیطی به عملیات سازمان وارد می‌آورد بر‌می‌گردد؛ ناپایداری‌هایی همانند غیرقابل پیش‌بینی بودن واکنش مشتریان، تأمین‌کنندگان کالا و خدمات، رقبای شرکت و گروه‌های قانون‌گذار که باعث می‌شوند احتمالات در نظر گرفته شده به دلیل تغییرات مداوم، کارایی نداشته باشند. به‌طورکلی عدم‌اطمینان‌های  محیطی را می‌توان شرایط تحمیل شده توسط محیط بر سازمان تعریف نمود که 1) غیرقابل ‌پیش‌بینی بوده، 2) فرصت‌ها و تهدید‌هایی را برای شرکت ایجاد نموده و 3) متغیر می‌باشند. بنابراین عدم‌اطمینان محیطی، درجه‌ای است که نمی‎توان وضعیت‌های آینده جهان را به‎طور دقیق پیش‎بینی کرد. این امر از عدم دسترسی به اطلاعات کافی در طول فرآیند تصمیم‎گیری و ناتوانی افراد در پیش‌بینی آینده ناشی می‌شود. سطوح بالای عدم‌اطمینان زمانی به‌وجود می‌آید که منطق و پایه‌های تجربی دانش، ناکافی باشد. عدم‌اطمینان محیطی می‎تواند توسط چندین مؤلفه محیطی مانند مشتریان، تأمین‌کنندگان، رقبا، عمده فروشان، کارمندان، عوامل قابل پیش‌بینی و غیرقابل پیش‌بینی و فناوری هدایت شود. در میان این عوامل، فناوری، بازارها و رقبا به دلیل تغییرات و تحولات سریع و مداوم، شناخته‌شده‎ترین منابع عدم‌اطمینان محیطی هستند (درویشموتولی[5]، 2020، 2).

هنگامی که عدم‌اطمینان محیطی با گذشت زمان افزایش می‌یابد، تلاش یک شرکت برای مدیریت خط‌مشی‌های تجاری‌، پرهزینه‎تر می‌شود و هزینه‌های پردازش اطلاعات برای مدیریت خطوط تجاری افزایش می‌یابد. با ادامه این شرایط، شرکت‌ها متحمل افزایش هزینه و کاهش مزایای ناشی از فعالیت‌های تجاری خود می‌شوند و در نتیجه مزایای راهبردی آن‌ها از فعالیت‌های متعدد تجاری کاهش می‌یابد و شرکت‌ها ملزم به انعطاف‎پذیری و سازگاری با آن هستند (برگ و لاوسن[6]، 1998، 89). عدم‌اطمینان محیطی بالا، برنامه‌ریزی استراتژیک شرکت را دشوارتر می‌کند و ریسک عملیاتی آینده را افزایش می‌دهد و در نتیجه نوسانات عملکرد چشمگیری را به همراه دارد. وجود عدم‌اطمینان درباره عملکرد می‌تواند موجب سردرگمی در سرمایه‌گذاران گردد و سرمایه‌گذاران نتوانند درباره ریسک اطلاعات، قضاوت درستی داشته باشند. بنابراین کارایی تصمیم‌گیری آنها کاهش ‌می‌یابد. از سوی دیگر، عدم‌اطمینان محیطی بالا باعث می‌شود شرکت‌ها، سرمایه‌گذاران، ناظران و سایر افراد با عدم‌تقارن اطلاعاتی بیشتری مواجه شوند و نظارت خارجی و حسابرسی داخلی پیچیده‌تر ‌شود و شرایط مناسبی برای مدیریت جهت ساختن امپراتوری و دستکاری در سود فراهم گردد. این امر نظارت بر رفتار مدیران اجرایی را دشوارتر می‌کند و فرصت‌های بیشتری را به مدیران برای پنهان کردن رفتار‌شان می‌دهد (هو و وانگ، 2022). از این‌ رو، این پژوهش درصدد آن است که ابتدا با توجه محیط تجاری ایران، الگویی را برای سنجش عدم‌اطمینان‌ محیطی شرکت‌ها بیابد و سپس اثر آن را در نوسان ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها مورد آزمون قرار دهد.

 

2- مبانی نظری و پیشینه پژوهش

عدم‌اطمینان محیطی یکی از مهم‌ترین متغیرهایی است که در بیشتر پژوهش‌هایی که به بررسی متغیرهای اقتضایی خارج سازمان پرداخته‌‌اند، به چشم می‌خورد. براساس تئوری اقتضائی، برای سازماندهی یک سازمان هیچ راهی به‌عنوان بهترین راه وجود ندارد و روش‌های مختلف سازماندهی دارای کارایی و اثربخشی یکسانی نیستند. بنابراین بهترین راه برای سازماندهی، وابستگی به ماهیت محیطی است که سازمان با آن در ارتباط است (محمود و همکاران، 2021، 4). سازمان‌ها در برقراری ارتباط با محیط، همواره با شرایطی رو‌به‌رو می‌شوند که یا پیش‌بینی‌شدنی نیست یا پیش‌بینی آن با عدم‌اطمینان همراه است. این شرایط، عدم‌اطمینان واردشده از طرف محیط است. طبق تئوری اقتضائی، اعتقاد بر این است که سازمان‌های موفق، ساختارها و فرایندهایی را انتخاب می‌کنند که با سطح عدم‌اطمینان موجود در محیط مطابقت داشته باشد. در نتیجه، مدیران این‌گونه از سازمان‌ها سعی می‌کنند اثر این عوامل محیطی را با انعطاف‌پذیری تعدیل کنند. منظور از انعطاف‌پذیری، توانایی سازگاری شرکت در برابر شرایط عدم‌اطمینان در محیط‌هایی با تغییرات سریع است (حجازی و همکاران، 1390، 28). در راستای نیل به این هدف، مدیران انعطاف‌پذیری و اختیار لازم را برای پاسخگویی به محیط سازمانی‌شان را دارند و در زمان مواجهه با عدم‌اطمینان محیطی، می‌توانند استراتژی‌های مختلفی را به‌کار گیرند. انتخاب استراتژی توسط مدیران، زمینه‌ای را که سازمان در آن فعالیت می‌کند را در بر می‌گیرد. اگرچه سازمان با توجه به ماهیت محیطی خود محدود می‌گردد ولی مدیران فرصت‌هایی را برای پاسخ به اندازه عدم‌اطمینان محیطی اطراف خود ایجاد می‌کنند. واکنش‌های مدیریت به نوسانات محیطی در راستای جلب‌نظر سرمایه‌گذاران می‌باشد. سرمایه‌گذاران نیز برای تصمیم‌گیری در مورد سرمایه‌گذاری‌های خود، توجه خاصی به عملکرد مدیریت و صورت سود‌و‌زیان دارند (سدیدی و ابراهیمی، 1390، 105). از این رو، مدیران سازمان‌های موفق، سعی می‌کنند با استفاده از منابع در اختیار خود، بهترین کارایی، بهره‌وری و اثربخشی را به‌وجود آورند و با ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری متنوع، انعطاف‌پذیری عملیاتی سازمان را افزایش دهند. این انعطاف‌پذیری عملیاتی به سازمان این امکان را می‌‌دهد که به سادگی بتوانند در مقابل عدم‌اطمینان‌های تحمیل شده از طرف محیط پاسخ نشان دهند و تحت تأثیر آن‌ها قرار نگیرند. به‌عنوان مثال، زمانی‌ که فروش کالای شرکت در یک مکان دچار محدودیت شد، بتوانند به‌سرعت بازارهای فروش جدید را جایگزین نمایند و شرکت را از آثار احتمالی این محدودیت مصون دارند. همچنین مدیران، سرمایه‌گذاری‌های کارآ‌تری انجام می‌دهند و عملکرد آتی شرکت خود را بهبود می‌بخشند و در نتیجه کیفیت گزارشگری مالی خود را نیز ارتقا می‌دهند. این موارد باعث می‌شود مدیران سازمان‌های موفق، کمتر از مدیریت سود در گزارشگری خود استفاده نمایند و در نتیجه این امر، کیفیت سود شرکت ارتقا یافته و به طبع آن بازده شرکت نیز افزایش می‌یابد. رابطه‌های تئوریک بیان شده در بالا برای حالتی است که مدیران بتوانند به صورت عملیاتی آثار عدم‌اطمینان‌های محیطی را در روند فعالیت شرکت حذف نمایند. اما اگر مدیران نتواند آثار عدم‌اطمینان‌های محیطی تحمیل شده بر شرکت را با انتخاب استراتژی عملیاتی مناسب از بین ببرند، جهت حذف آثار این عدم‌اطمینان‌ها اقدام به مدیریت سود در گزارشگری عملکرد خود خواهند نمود و وجود مدیریت سود در گزارشگری عملکرد باعث کاهش بازده سهام شرکت می‌شود (رییس‌زاده و رمضانی، 1397، 123).

حال مدیران بایستی با درک پیامدهای مالی استراتژی‌های خود، تصمیماتی اتخاذ کنند که به نفع سازمان باشد. طبق تئوری تصمیم، افراد منطقی در تصمیم‌گیری‌های خود گزینه‌ای را برمی‌گزینند که بالاترین مطلوبیت مورد انتظار را داشته باشد، یعنی با انتخاب از میان مجموعه حالات ممکن، بهترین تصمیم را می‌گیرند. این تصمیمات اغلب در شرایط عدم‌اطمینان اتخاذ می‌شوند (مهرانی و همکاران، 1395، 74). بنابراین آگاهی از شرایط محیط تصمیم‌گیری نقش به سزایی برای مدیران دارد. محیط‌های تصمیم‌گیری را می‌توان از نظر شرایط و میزان دسترسی به اطلاعات به سه دسته اصلی محیط تحت اطمینان، محیط تحت ریسک و محیط تحت عدم‌اطمینان تقسیم نمود، اطمینان و عدم‌اطمینان نشانگر دو نقطه غایی هستند، در حالی ‌که ریسک، یک موقعیت بینابینی را نشان می‌دهد (معتمدی و تاری‌وردی، 1401، 35). در این راستا، برخی رویدادهای اقتصادی و سایر رویدادهای ارائه شده در گزارش‌های مالی، با شرایط عدم اطمینان مواجه هستند. هیات استانداردهای حسابداری مالی مدعی است که اگر اطلاعات به شیوه‌ای ارائه شود که بتوان بدان وسیله یک واحد تجاری را با واحد تجاری دیگر (و یا فعالیت‌های یک واحد تجاری طی چند دوره) با هم مقایسه کرد، میزان سودمندی (یا مفید بودن) اطلاعات بسیار افزایش خواهد یافت (هندرکسن، 1395، 174). سون[7] (2016) بیان می‌کند که اگر سیستم‌های حسابداری بین دو شرکت مشابه باشد، خروجی‌ آن‌ها یعنی ارقام حسابداری گزارش شده مثل سود و ارزش دفتری، برای رویدادهای یکسان اقتصادی، مشابه خواهد بود. اما از آنجا که سیستم حسابداری یک سیستم نسبتاً بسته است یعنی هم از محیط تأثیر می‌پذیرد و هم بر محیط تأثیر می‌گذارد (دستگیر و سعیدی، 1397، 87)، بنابراین نوسانات محیطی ممکن است داده‌ها و اطلاعاتی که از واحدهای تجاری منتشر می‌شود را ‌تحت تأثیر قرار دهد. مدیران برای این‌که اثر این نوسانات را خنثی نمایند و گزارشات را در راستای اهداف خود به بیرون منتشر نمایند از اختیار خود استفاده می‌نمایند و در تعاملی که بین فرایند گزارشگری مالی و محیط خارج از سازمان وجود دارد، مدیران ممکن است برای دستیابی به اهداف خاص سازمانی یا منافع شخصی، روش‌های حسابداری خاصی را برای گزارشگری مالی انتخاب نمایند و از این طریق بعضی از اقلام صورت‌های مالی را در راستای اهداف خود گزارش نمایند (سدیدی و ابراهیمی، 1390، 105). عدم‌اطمینان محیطی اثرات نامطلوبی را بر قیمت سهام، هزینه تامین مالی و حتی امنیت شغلی مدیران به‌دنبال خواهد داشت (مرفوع و حسنی القار، 1395، 150). حبیب و همکاران[8] (2011) معتقدند که عدم‌اطمینان محیطی بالا، ریسک تخمین دقیق سودهای آتی توسط سهامداران را افزایش می‌دهد و آن را به یک موضوع بغرنج برای آن‌ها تبدیل می‌کند. در‌صورتی‌که مدیریت اقدام مناسبی برای کاهش این نوسان انجام ندهد، عدم‌تقارن اطلاعاتی بین مدیریت و سهامداران حادتر می‌شود. عدم‌اطمینان محیطی، محدودیت‌های جدی برای شرکت ایجاد می‌کند و بر استراتژی و تصمیمات مدیران شرکت مؤثر است. در چنین شرایطی مدیران فرصت­های استراتژیکی برای مقابله با این شرایط خواهند داشت. یکی از این فرصت­ها، مدیریت سود است (خدادادی و همکاران، 1394، 54). همچنین با روندهای عمده اقتصادی و جهانی شدن به دلیل پیشرفت تکنولوژی و افزایش رقابت ممکن است موجب افزایش عدم‌اطمینان محیطی گردد؛ در این شرایط، مدیران اغلب از انعطاف‌پذیری و قدرت اختیار خود برای انطباق بهتر با تغییرات محیطی استفاده می‌کنند و در مواجهه با یک شرایط نامطمئن محیطی، اقدام به استفاده بیشتر از مدیریت سود فرصت‌طلبانه می‌کنند؛ زیرا شرایط محیطی بی‌ثبات باعث می‌شود تا مدیران به دنبال ارائه تصویر مناسب‌تری از وضعیت شرکت به سهامداران باشند و برای مقابله با شرایط عدم‌اطمینان محیطی از مدیریت سود استفاده کنند. این امر موجب حادتر شدن عدم‌تقارن اطلاعاتی بین مدیریت و سهامداران و موجب کاهش پایداری سود می‌شود. به‎طور خلاصه می‌توان بیان کرد که مدیرانی که با عدم‌اطمینان محیطی بالایی مواجه می‌شوند نیاز به تغییرات متفاوتی در استراتژی‌های خود دارند تا بتوانند با عدم‌اطمینان بیشتری کنار آیند و تصویر بهتری از وضعیت شرکت را به استفاده‌کنندگان برون‌سازمانی ارائه دهند. این امر موجب افزایش مدیریت سود و در نتیجه کاهش کیفیت سود و پایداری سود می‌شود (معتمدی و تاری‌وردی، 1401، 44).

جینگ و همکاران[9] (2023) در پژوهشی تحت عنوان عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی، تصمیمات سرمایه‌گذاری و ریسک سقوط قیمت سهام، نشان دادند که شرکت‌ها هنگام افزایش عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی، اقدام به افزایش دارایی‌های مالی و کاهش سرمایه‌گذاری بیش از حد خود را می‌کنند و این امر منجر به کاهش ریسک سقوط سهام در آینده می‌شود.

ماگراکیس و حبیب[10] (2022) ارتباط بین عدم‌اطمینان محیطی و نگهداشت وجه‌نقد  شرکت‌ها را با نقش تعدیل‌کنندگی توانایی مدیر‌عامل مورد بررسی قرار دادند. نتایج پژوهش بیانگر آن است که بر اساس انگیزه احتیاطی برای نگهداشت وجه‌نقد، شرکت‌ها هنگام فعالیت در محیطی با عدم‌اطمینان بالا، وجه‌نقد  بیشتری نگهداری می‌کنند. همچنین بر اساس نقش تعدیل‌کننده توانایی مدیرعامل، دریافتند که مدیران عامل توانمندتر، ارتباط مثبت بین عدم‌اطمینان محیطی و نگهداری وجه‌نقد را تضعیف می‌کنند. علاوه بر این، نتایج نشان می‌دهد که شرکت‌های کوچکی که دارای سلامت مالی و اهرم مالی پایین هستند، در دوره‌های افزایش عدم‌اطمینان، پول نقد بیشتری را ذخیره می‌کنند.

شوارتز و دالماسیو[11] (2021) ارتباط بین عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی و اهرم مالی شرکت‌ها را بررسی کردند. آن‌ها دریافتند که با افزایش عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی، اهرم مالی شرکت‌ها نیز افزایش می‌یابد. عدم‌اطمینان سیاست‌ها به ترتیب حداقل دو و سه چهارم در اهرم مالی دفتری و اهرم مالی بازار در آینده را تحت تأثیر قرار می دهد.

یانگ و همکاران[12] (2021) به بررسی اثر پراکندگی عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی بر بازده مازاد پرداختند. نتایج پژوهش آن‌ها نشان می‌دهد که شاخص به‌دست آمده به‌گونه‌ای مثبت، بازده مازاد بازار را پیش‌بینی می‌کند و پرتفوی سهام‌های کوچک نسبت به سهام‌های بزرگ، بیشتر تحت تأثیر شاخص عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی قرار می‌گیرد.

لیو و ژانگ[13] (2020) مطالعه‌ای درباره عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی و تصمیمات سرمایه‌گذاری و تامین مالی شرکت‌ها انجام دادند. نتایج مطالعه نشان داد که عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی به‌طور قابل ملاحظه‌ای، مانع سرمایه‌گذاری واقعی و کاهش انتشار بدهی در شرکت‌های خصوصی می‌شود. در حالی‌که چنین اثری در شرکت‌های دولتی وجود ندارد. همچنین، با افزایش عدم‌اطمینان سیاست‌های اقتصادی، نگهداری وجه‌نقد  شرکت‌ها به‌طور معنی‌داری افزایش نمی‌یابد.

فاروق و احمد[14] (2019) پژوهشی را تحت عنوان سیاست تقسیم سود و عدم‌اطمینان سیاسی انجام دادند. آن‌ها دریافتند که سیاست‌های تقسیم سود نسبت به انتخابات ریاست جمهوری حساس هستند و شرکت‌ها درصد بیشتری از سود خود را به‌عنوان سود سهام پرداخت می‌کنند. علاوه بر این، در سال‌های انتخابات با افزایش عدم‌اطمینان اقتصادی درباره سیاست‌های پولی و مالی، نسبت‌های پرداخت سود سهام بیشتر می‌شود.

پان و همکاران[15] (2019) در مطالعه‌ای به بررسی تأثیر عدم‌اطمینان سیاسی بر سررسید بدهی و اهرم مالی پرداختند. شواهد آن‌ها نشان داد که عدم‌اطمینان سیاسی عامل مهمی در تعیین ساختار بدهی و اهرم مالی شرکت‌ها است و عدم‌اطمینان سیاسی رابطه منفی با سررسید بدهی و اهرم مالی دارد. این ارتباط منفی در  شرکت‌های دارای رتبه‌ اعتباری پایین‌تر، بیشتر است. همچنین عدم‌اطمینان سیاسی باعث بدتر شدن محیط تأمین مالی خارجی می‌شود و منجر می‌گردد که شرکت‌ها از بدهی کوتاه‌مدت بیشتر استفاده کنند و از اهرم مالی کمتری برخوردار شوند. علاوه بر این، آن‌ها عدم‌اطمینان را از منظر تکنولوژی و سیاست‌های تجاری نیز مورد بررسی قرار دادند و دریافتند که این نوع از عدم‌اطمینان به‌شدت با اهرم مالی رابطه منفی دارد.

بایار و سیلان[16] (2017) تأثیر عدم‌اطمینان اقتصاد کلان در سودآوری شرکت‌ها را مورد ارزیابی قرار دادند. یافته‌های آن‌ها نشان داد که نوسانات نرخ رشد اقتصادی، نوسانات نرخ ارز و نوسانات نرخ بهره تأثیر منفی بر نرخ بازده دارایی‌ها و نرخ بازده سود عملیاتی دارد. ضرایب برآوردی مدل حاکی از آن است که نوسانات نرخ رشد اقتصادی، بیشترین تأثیر و نوسانات نرخ ارز کمترین تأثیر را بر سودآوری داشته است. بنابراین، عدم‌اطمینان اقتصاد کلان می‌تواند از طریق تصمیم‌گیری شرکت‌ها بر سودآوری شرکت تأثیر بگذارد.

وایسمن و همکاران (2015) در پژوهشی به بررسی تأثیر عدم‌اطمینان سیاسی در هزینه بدهی شرکت‌ها پرداختند. نتایج آن‌ها نشان داد که عدم‌اطمینان سیاسی با هزینه‌های بدهی بالاتر شرکت‌ها ارتباط دارد و عدم‌اطمینان مرتبط با نتیجه انتخابات ریاست‌جمهوری منجر به افزایش 34 واحدی در قیمت اوراق قرضه شرکتی می‌شود.

احمدی و همکاران (1402) به بررسی تأثیر عدم‌اطمینان محیطی بر سرعت تعدیل اهرم هدف در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران پرداختند. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد معیارهای عدم‌اطمینان محیطی تأثیر مثبت و معنی‌داری بر سرعت تعدیل اهرم هدف دارد. همچنین تأثیر عدم‌اطمینان محیطی بر سرعت تعدیل اهرم هدف در شرکت‌های با شکاف اهرم بیش از حد، بیشتر از شرکت‌های با شکاف اهرم هدف کمتر از حد دارد. بنابراین عدم‌اطمینان محیطی، موجب می‌شود که عدم‌تقارن اطلاعاتی بین مدیریت و سهامداران حادتر شود و محدودیت‌های جدی برای شرکت ایجاد گردد و در نتیجه اهرم هدف سریع‌تر اصلاح شود.

معتمدی و تاری‌وردی (1401) تأثیر عدم‌اطمینان محیطی بر پایداری سود در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران را بررسی نمودند. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد که عدم‌اطمینان محیطی تأثیر منفی و معنی‌داری بر پایداری سود دارد؛ بنابراین نتایج پژوهش حاکی از آن است که عدم‌اطمینان محیطی، با ایجاد محدودیت جدی برای شرکت و با اتخاذ استراتژی و تصمیم‌گیری ناصحیح مدیران و افزایش عدم‌تقارن اطلاعاتی بین مدیریت و سهامداران موجب کاهش پایداری سود می‌شود.

حسین‌زاد فیروزی و بادآورنهندی (1401) به بررسی تأثیر شرایط عدم‌اطمینان محیطی بر ارتباط بین نقدشوندگی سهام و سود تقسیمی سهام پرداخته شد. نتایج حاصل از پژوهش آن‌ها نشان داد که عدم‌اطمینان محیطی بر اساس فروش بر رابطه بین شکاف قیمت‌های پیشنهادی خرید و فروش با سود تقسیمی سهام تأثیرگذار می‌باشد. از طرفی دیگر عدم‌اطمینان محیطی بر اساس بازده بر رابطه بین تعداد دفعات معاملات، شکاف قیمت‌های پیشنهادی خرید و فروش و سود تقسیمی سهام تأثیر مثبت و معنی‌داری دارد.

آرمات و دستگیر (1392) در پژوهشی به بررسی نحوه تأثیر‌گذاری عدم‌اطمینان‌های محیطی بر عملکرد و سودآوری شرکت‌ها و رابطه بین سودهای هموار شده و بازدهی جاری سهام در شرایط محیطی نامطمئن پرداختنند. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عدم‌اطمینان‌های محیطی نوسان‌های زیادی در سودآوری و عملکرد شرکت‌ها به‌وجود آورده و مدیران برای جلوگیری از تأثیر‌های منفی آن با استفاده از اقلام تعهدی اختیاری اقدام به هموارسازی سودهای گزارش شده نموده و سودهای هموار شده نیز به طور معنی‌داری با بازدهی جاری سهام ارتباط دارد.

 

3- فرضیه‌های پژوهش

شرکت‌ها همواره از طرف محیط فعالیت‌شان تحت تأثیر عدم‌اطمینان‌های تحمیل شده قرار می‌گیرند. این عدم‌اطمینان‌ها، فعالیت‌های عملیاتی و گزارشگری آن‌ها را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد (مرفوع و حسنی القار، 1395، 149). گول و همکاران[17] (2003) بیان می‌کنند که افزایش نوسان در محیط خارجی می‌تواند موجب بروز نوسان‌های شدید در سودآوری شرکت‌ها شده و ریسک سرمایه‌گذاری در آن شرکت از نظر سهامداران و سرمایه‌گذاران افزایش می‌یابد. در نتیجه سهام آن‌ها با عدم استقبال مواجه شده و با کاهش حجم معاملات، قیمت سهام این قبیل شرکت‌ها تنزل یابد. در این راستا، مدیران شرکت‌ها سعی می‌کنند تا با پرداخت سود سهام، نگرانی‌ها در رابطه با ناتوانی شرکت‌ را برای مقابله با پیامدهای نامطلوب عدم‌اطمینان محیطی کاهش دهند (فاروق و احمد، 2019، 203). عدم‌اطمینان باعث می‌شود که شرکت‌ها هنگام سرمایه‌گذاری یا عدم سرمایه‌گذاری، محتاط‌تر عمل کنند. تحقیقات بلوم و همکارن[18] (2007) و ما[19] (2015) نشان می دهند که عدم‌اطمینان بالا، مانع سرمایه‌گذاری می‌شود. سرمایه‌گذاری ناکارآ یکی از اشکال تضاد نمایندگی است، در این راستا مدیریت زمانی که سرمایه‌گذاری شرکت در زیان باشد، برای ایجاد و حفظ امپراتوری تجاری خود طرح‌های دارای خالص ارزش فعلی منفی را می‌پذیرد و این امر منجر به سرمایه‌گذاری ناکارآ خواهد شد (ژانگ، 2017، 451).

بالانتین و همکاران[20] (1993)  عامل اصلی در تبیین نرخ بازده بالاتر سهام شرکت‌ها را عدم‌اطمینان می‌دانند. چونگ و چوونگانانت[21] (2014) نشان دادند که عدم‌اطمینان نقش مهمی در نقدینگی شرکت‌ها ایفا می‌کند. بادآور نهندی و همکاران (1392)  نیز بیان کردند که عدم‌اطمینان محیطی، نوسانات سودهای گزارش شده توسط شرکت‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. گوش و اولسن[22] (2009) هم معتقدند که عدم‌اطمینان محیطی ممکن است موجب تحمیل نوسانات بزرگتر در سودهای گزارش شده شود. همچنین موسسات مالی و اعتباردهندگان نیز تمایل کمتری به اعطای وام و تسهیلات مالی به این شرکت‌ها خواهند داشت و یا نرخ بهره بیشتر یا شرایط سخت‌تری برای آن‌ها در نظر می‌گیرند (آرمات و دستگیر، 1392، 106). برخی مطالعات نظیر پان و همکاران (2019) نشان می‌دهند که عدم‌اطمینان در سطوح بالا منجر به هزینه بدهی بالاتر می‌شود. هزینه بدهی بالاتر نیز می‌تواند منجر به کاهش تقاضای بدهی و در نتیجه کاهش اهرم مالی شود. از طرفی مدیران شرکت‌ها تلاش می‌کنند تا اثر عدم‌اطمینان محیطی را با انعطاف‌پذیری تعدیل کنند. اگر راهبردهایی که مدیر انتخاب می‌کند، نتواند اثر عدم‌اطمینان‌های تحمیل شده بر سازمان را کاهش دهد، گزارشگری مالی تحت تأثیر آثار مالی ناشی از این عدم‌اطمینان‌ها قرار خواهد گرفت و در نتیجه مدیران همواره به دنبال بررسی این عدم‌اطمینان‌ها و مشخص کردن اثر آن‌ها بر سازمان هستند تا از این طریق بتوانند اثر این عوامل را بر شرکت و گزارشگری مالی آن به حداقل برسانند (حجازی و همکاران، 1390، 28). از این‌رو با توجه به اثرگذاری عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها بر ارقام گزارش‌های مالی، فرضیه‌های زیر مطرح می‌شود:

فرضیه یک: افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در سودآوری شرکت‌ها می‌شود.

فرضیه دو: افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در بازده سهام شرکت‌ها می‌شود.

فرضیه سه: افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در نقدینگی شرکت‌ها می‌شود.

فرضیه چهار: افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در اهرم مالی شرکت‌ها می‌شود.

فرضیه پنج: افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در هزینه بدهی شرکت‌ها می‌شود.

فرضیه شش: افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در سود سهام پرداختی شرکت‌ها می‌شود.

 

4- روش پژوهش

این پژوهش از نظر شیوه استدلال، قیاسی و از نظر هدف از نوع تحقیقات کاربردی و از لحاظ روش و ماهیت، تحقیق حاضر از نوع توصیفی با تأکید بر روابط همبستگی است. با توجه به نحوه گردآوری داده‌ها که از اطلاعات تاریخی و واقعی بهره گرفته می‌شود، این پژوهش از نوع پس‌رویدادی طبقه‌بندی می‌گردد. از طرف دیگر، رابطه بین متغیرهای مختلف را با استفاده از تحلیل رگرسیون تعیین می نماید. برای انجام این پژوهش، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران به‌عنوان جامعه آماری در نظرگرفته شدند و برای انتخاب نمونه از روش نمونه‌گیری حذف سیستماتیک (روش غربالگری) استفاده شده است. شرکت‌های نمونه طی سال‌های 1391 تا 1400 مورد مطالعه قرار می‌گیرد و از میان جامعه آماری، شرکت‌هایی که واجد شرایط لازم برای انجام پژوهش بوده‌اند، تعداد 131 شرکت به‌عنوان نمونه انتخاب شده‌اند. اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز ﺟﻬﺖ اﻧﺪازهﮔﻴﺮی ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ و آزﻣﻮن ﻓﺮﺿﻴﻪﻫﺎی ﭘﮋوﻫﺶ ﺑﻪﻃﻮر ﻛﻠﻲ از ﻧﺮم‌اﻓﺰار ره‌آورد ﻧﻮﻳﻦ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﻣﻮاردی ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﻴﺎز در دﺳﺘﺮس ﻧﺒﻮد، ﺑﻪ ﺻﻮرتﻫﺎی ﻣﺎﻟﻲ ﺣﺴﺎﺑﺮﺳﻲ شده و ﺳﺎﻳﺮ ﮔﺰارش‌ﻫﺎی ﻣﻨﺘﺸﺮه در ﺗﺎرﻧﻤﺎی ﺷﺮﻛﺖﻫﺎ، ﻛﺪال و ﺳﺎزﻣﺎن ﺑﻮرس اوراق ﺑﻬﺎدار ﻣﺮاﺟﻌﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﭘﺲ از ﺟﻤﻊ‌آوری داده‌ﻫﺎ، ﺑـﺮای ﺟﻤﻊ‌ﺑﻨﺪی و ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت از ﻧﺮم‌اﻓﺰار اﻛﺴﻞ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺳﭙﺲ ﺗﺠﺰﻳﻪوﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻬﺎﻳﻲ، ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از اﻟﮕﻮﻫﺎی رﮔﺮﺳﻴﻮﻧﻲ ﭼﻨﺪﻣﺘﻐﻴﺮه و ﺑﻪﻛﻤﻚ ﻧﺮم‌اﻓﺰار اﻳﻮﻳﻮز اﻧﺠﺎم ﺷﺪه اﺳﺖ. 

تجزیه و تحلیل‌های آماری این پژوهش، طی دو مرحله انجام می‌شود. ابتدا به منظور طراحی مدلی برای سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها، روش آماری ((تحلیل مؤلفه‌های اصلی)) بر روی معیارهای عدم‌اطمینان محیطی انجام می‌گیرد. بدین صورت که مؤلفه دارای بالاترین مقدار ((ارزش ویژه))[23] انتخاب می‌شود و هر معیاری که دارای بیشترین میزان همبستگی با مؤلفه انتخابی داشته باشد به‌عنوان معیار محاسبه آن مؤلفه‌ در نظر گرفته می‌شود (چانگ و همکاران[24]، 2002، 4773). پس از محاسبه مؤلفه‌های عدم‌اطمینان محیطی، وزن هر مؤلفه‌ را به کمک تحلیل آماری فوق (تحلیل مؤلفه‌های اصلی)  به‌دست می‌آوریم و با مجموع حاصل‌ضرب وزن هر مؤلفه‌ در مؤلفه‌ محاسبه شده، عدم‌اطمینان محیطی طبق رابطه 1 به‌دست می‌آید.

EU =              (1)                

  = وزن هر مؤلفه‌   و     = مؤلفه‌های عدم‌اطمینان محیطی

 

شکل 1- الگویی برای سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

5- مدل و متغیرهای پژوهش

1-5- مدل پژوهش

جهت آزمون فرضیه‌های پژوهش از مدل رگرسیونی رابطه 2 که از مطالعه بایار و سیلان (2017) و ماگراکیس و حبیب (2002) اقتباس شده است، استفاده می‌شود:

                 (2)

 

در مدل فوق،  بیانگر نوسان ویژگی‌های مالی،  بیانگر عدم‌اطمینان محیطی،  بیانگر اندازه شرکت و  بیانگر سن شرکت است. همچنین ضریب ‌مثبت‌  نشان‌دهنده این است که افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در ویژگی‌های مالی شرکت‌ها می‌شود.

 

 

2-5- متغیرهای پژوهش

متغیرهای وابسته: در این پژوهش، نوسان ویژگی‌های مالی شرکت شامل سودآوری، بازده سهام، نقدینگی، اهرم مالی، هزینه بدهی و سود سهام پرداختی به‌عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته می‌شود.

سودآوری: این متغیر به کمک نرخ بازده دارایی‌ها مشخص می‌شود و این نرخ از تقسیم سود عملیاتی بر روی جمع دارایی‌های پایان دوره به‌دست می‌آید (بایار و سیلان، 2017، 320).

بازده سهام: این متغیر بر اساس رابطه 3 به‌دست می‌آید:

                                                                        (3)           

نقدینگی: این متغیر از نسبت مجموع وجه‌نقد طی دوره به کل دارایی‌ها به‌دست می‌آید (ماگراکیس و حبیب، 2022، 408).

اهرم مالی: این متغیر از نسبت کل بدهی به مجموع دارایی‌های شرکت در پایان سال مالی به‌دست می‌آید (پان و همکاران، 2019، 6).

هزینه بدهی: این متغیر از نسبت هزینه بهره پرداختی تقسیم بر مبلغ اقساط پرداختی در طی سال به‌دست می‌آید (احمدپور و همکاران، 1389، 24).

سود سهام پرداختی: این متغیر از نسبت سود سهام پرداختی به سودخالص به‌دست می‌آید (فاروق و احمد، 2019، 203).

نوسان هریک از ویژگی‌های مالی شرکت بر اساس انحراف معیار سه ساله آن‌ها محاسبه می‌شود.

متغیر مستقل

عدم‌اطمینان محیطی به‌دست آمده از الگوی پیشنهادی پژوهش، به‌عنوان متغیر مستقل است. به‌منظور طراحی مدل برای سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها، ابتدا مؤلفه‌های عدم‌اطمینان محیطی مشخص می‌شود. بر اساس سوابق پژوهش و با هدف استخراج معیارهای کمی، تعداد شش مؤلفه‌ی اصلی شامل مشتریان، ‌رقابت، تامین مواد اولیه، هزینه کسب‌و‌کار، محیط سیاسی و محیط اقتصادی انتخاب می‌گردد. در مرحله دوم، معیارهای مختلفی که هر یک از مؤلفه‌های عدم‌اطمینان محیطی به کمک آن محاسبه می‌شود، مشخص می‌گردد. در مرحله سوم، به‌منظور انتخاب یک معیار مناسب برای هر مؤلفه، از روش آماری ((تحلیل مؤلفه‌های اصلی)) استفاده می‌شود. در این راستا، مؤلفه‌ای که دارای بالاترین مقدار ((ارزش ویژه)) باشد، انتخاب می‌گردد و هر معیاری که بیشترین میزان همبستگی را با مؤلفه انتخابی داشته باشد به‌عنوان معیار محاسبه آن مؤلفه‌ در نظر گرفته می‌شود. لازم به ذکر است که مؤلفه تامین مواد اولیه تنها دارای یک معیار برای محاسبه است و تحلیل این مرحله برای آن انجام نمی‌شود. در مرحله چهارم، وزن هر مؤلفه‌ عدم‌اطمینان محیطی را با استفاده از تحلیل آماری فوق (تحلیل مؤلفه‌های اصلی) به‌دست می‌آوریم و با مجموع حاصل‌ضرب وزن هر مؤلفه‌ در مؤلفه‌ محاسبه شده، عدم‌اطمینان محیطی طبق رابطه 1 به‌دست می‌آید. مؤلفه‌ها و معیارهای هر مؤلفه عدم‌اطمینان محیطی به شرح زیر معرفی می‌گردد:

مؤلفه اول شامل مؤلفه مشتریان است و سه معیار برای محاسبه آن در نظر گرفته شده است: 1) ضریب تغییرات فروش 2) تغییرپذیری سود هر سهم شرکت  3) تعداد گروه‌های مختلف مشتریان در بازار.

ضریب تغییرات فروش: این معیار از میانگین پنج ساله مبلغ فروش به صورت رابطه 4 محاسبه می‌شود (گوش و اولسن، 2009، 193) :

           (4)                 

: میانگین مبلغ فروش در طول پنج سال گذشته؛    : مبلغ فروش در طول سال جاری

تغییرپذیری سود هر سهم شرکت: این معیار از انحراف معیار سود هر سهم در ابتدای هر سال و تغییرات آن در طول سال استفاده می‌شود (گوش و اولسن، 2009، 194).

تعداد گروه‌های مختلف مشتریان در بازار: این معیار از طریق نوسان تعداد مشتریان محصولات شرکت به‌دست می‌آید و داده‌های مربوط به آن‌ها از یادداشت‌های توضیحی درآمد عملیاتی شرکت استخراج شده است (دانکن، 1972، 315).

مؤلفه دوم شامل مؤلفه رقابت است و چهار معیار برای محاسبه آن در نظر گرفته شده است: 1) شدید بودن رقابت در صنعت 2) شاخص هرفیندال- هیرشمن 3) شاخص لرنر 4) شاخص لرنر تعدیل شده.

شدید بودن رقابت در صنعت: این معیار از طریق نوسان تعداد کل شرکت‌ها در صنعت به‌دست می‌آید ( اریف تیارا و همکاران[25]، 2017، 122).

شاخص هرفیندال-هیرشمن: این معیار از حاصل جمع توان دوم سهم بازار کلیه بنگاه‌های فعال در صنعت به صورت رابطه 5 محاسبه می‌شود:

                       (5)         

K                  تعداد بنگاه‌های فعال در بازار و S_i سهم بازار شرکت i ام است که از رابطه

زیر به‌دست می‌آید:

                                               که در آن:  X_j نشان‌دهنده فروش شرکت j  ام و l نشان‌دهنده نوع صنعت است.

شاخص لرنر: این معیار بر حسب سود عملیاتی تقسیم بر فروش به صورت رابطه 6 برآورد می‌شود:

  LI= (Sale – Cogs – SG&A ) / Sale        (6)

Sale                            فروش، Cogs بهای تمام شده کالای فروش رفته، SG&A هزینه‌های فروش، اداری و عمومی

شاخص لرنر تعدیل شده: این معیار از رابطه 7 به‌دست می‌آید: 

  LI_IA= LI_i -         (7)

LI_IA                شاخص لرنر تعدیل شده بر مبنای صنعت، LI_i   شاخص لرنر شرکتi ،  ω_i  نسبت فروش شرکت i  به کل فروش صنعت است.

مؤلفه سوم شامل مؤلفه تامین مواد اولیه است و یک معیار تحت عنوان تغییر در هزینه مواد برای محاسبه آن در نظر گرفته شده است. این معیار از طریق درصد تغییر سالانه هزینه مواد اولیه مصرفی به‌دست می‌آید (پلراج و چن[26]،  2007، 34).

مؤلفه چهارم شامل مؤلفه هزینه کسب‌و‌کار است و پنج معیار برای محاسبه آن در نظر گرفته شده است: 1) نوسان هزینه دستمزد 2) نوسان هزینه مواد  3) نوسان هزینه حمل 4) نوسان هزینه‌های مخابراتی 5) نوسان هزینه آب و برق و گاز. هر یک از این معیارها بر اساس درصد تغییرات سالانه آن‌ها محاسبه می‌شود و داده‌های مربوط به آن‌ها از یادداشت‌های توضیحی بهای تمام شده درآمد عملیاتی و هزینه‌های فروش، اداری و عمومی استخراج شده است (وارد و همکاران[27]، 1995، 106).

مؤلفه پنجم شامل مؤلفه محیط سیاسی است و سه معیار برای محاسبه آن در نظر گرفته شده است: 1) نگرش دولت به سرمایه‌گذاری خارجی 2) وضعیت تراز پرداخت کشور 3) ثبات سیستم سیاسی در کشور.

 نگرش دولت به سرمایه‌گذاری خارجی: این معیار از طریق درصد تغییر سالانه مبلغ سرمایه‌گذاری خارجی در ایران محاسبه می‌شود و مبلغ آن از گزارش سالانه آنکتاد استخراج می‌شود (بدری و همکاران[28]، 2000، 166).

وضعیت تراز پرداخت کشور: این معیار از طریق درصد تغییر سالانه تراز پرداخت کشور محاسبه می‌شود و مبلغ آن از آمارهای اقتصادی سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران استخراج می‌شود (بدری و همکاران، 2000، 166).

ثبات سیستم سیاسی در کشور: این معیار از طریق درصد تغییر سالانه شاخص ثبات سیاسی کشور محاسبه می‌شود و مبلغ آن بر اساس شاخص ثبات سیاسی «کافمن» منتشر شده از سوی بانک جهانی اندازه‌گیری می‌شود (شاه‌آبادی و بهاری، 1393، 60).

مؤلفه ششم شامل مؤلفه محیط اقتصادی است و سه معیار برای محاسبه آن در نظر گرفته شده است: 1) نوسان نرخ ارز 2) نوسان تولید ناخالص داخلی 3) نوسان نرخ تورم. هر یک از این معیارها بر اساس درصد تغییرات سالانه آن‌ها محاسبه می‌شود و مبلغ آن از آمارهای اقتصادی سایت بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران استخراج می‌شود.

افزایش هر یک از این معیارهای فوق نشان‌دهنده افزایش عدم‌اطمینان محیطی است، به‌جز شاخص‌های هرفیندال-هیرشمن، لرنر و لرنر تعدیل شده که کاهش آن‌ها بیانگر افزایش عدم‌اطمینان محیطی است. بنابراین جهت همگن کردن معیارها، از معکوس مقادیر شاخص‌های هرفیندال-هیرشمن، لرنر و لرنر تعدیل شده استفاده شده است.

متغیرهای کنترلی: این متغیرها شامل اندازه شرکت و سن شرکت است. نحوه محاسبه هر یک از آنها به شرح زیر است:

اندازه شرکت: این متغیر از طریق لگاریتم ارزش بازار حقوق صاحبان سهام شرکت به‌دست می‌آید (گوش و اولسن، 2009، 195)

سن شرکت: این متغیر از لگاریتم تعداد سال‌هایی که شرکت در بورس اوراق بهادار پذیرفته شده، محاسبه می‌شود (ماگراکیس و حبیب، 2022، 409).

 

5-3- سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها

عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها از شش مؤلفه‌ی اصلی شامل مشتریان، ‌رقابت، تامین مواد اولیه، هزینه کسب‌و‌کار، محیط سیاسی و محیط اقتصادی تشکیل شده است و مشاهده می‌شود که به جز مؤلفه تامین مواد اولیه، سایر مؤلفه‌ها می‌توانند از معیارهای مختلفی محاسبه شوند. به منظور انتخاب یک معیار مناسب برای هر مؤلفه، از روش آماری ((تحلیل مؤلفه‌های اصلی)) به صورت جدول 1 استفاده می‌کنیم.

طبق جدول 1، برای عدم‌اطمینان مشتریان، تنها یک مؤلفه با ارزش ویژه بالای یک وجود دارد که برابر 084/1 است و میزان همبستگی هر یک از معیارها (شامل ضریب تغییرات فروش، تغییرپذیری سود هر سهم و تعداد گروه‌های مشتریان) با مؤلفه اول به ترتیب 694/0، 350/0 و 693/0 است. مشاهده می‌شود که معیار ضریب تغییرات فروش نسبت به سایر معیارها، بیشترین میزان همبستگی را با مؤلفه اول دارد. بنابراین ((ضریب تغییرات فروش)) به‌عنوان معیار اندازه‌گیری عدم‌اطمینان مشتریان انتخاب می‌شود.

طبق جدول 1، برای عدم‌اطمینان رقابت، دو مؤلفه با ارزش ویژه بالای یک وجود دارد که بالاترین ارزش ویژه مربوط به مؤلفه اول و برابر 084/1 است و میزان همبستگی هر یک از معیارها (شامل شدت رقابت در صنعت، شاخص هرفیندال-هیرشمن، شاخص لرنر و شاخص لرنر تعدیل شده) با مؤلفه اول به ترتیب 134/0- ، 726/0 ، 424/0 و 599/0 است. مشاهده می‌شود که شاخص هرفیندال- هیرشمن نسبت به سایر معیارها، بیشترین میزان همبستگی را با مؤلفه اول دارد. بنابراین ((شاخص هرفیندال- هیرشمن)) به‌عنوان معیار اندازه‌گیری عدم‌اطمینان رقابت انتخاب می‌شود.

 

جدول 1- انتخاب معیار مناسب برای هر مؤلفه

مؤلفه‌های اصلی

مقدار واریانس تبیین شده توسط هر مؤلفه

ماتریس مؤلفه‌ها

مؤلفه

مرحله استخراج تحلیل

معیار مؤلفه‌ها

میزان همبستگی هر معیار با مؤلفه

ارزش ویژه

درصد از واریانس

درصد تجمعی

ارزش ویژه

درصد از واریانس

درصد تجمعی

1

2

3

مشتریان

1

084/1

123/36

123/36

084/1

123/36

123/36

ضریب تغییرات فروش

694/0

2

989/0

977/32

101/69

تغییرپذیری سود هر سهم

350/0

3

927/0

899/30

100

تعداد گروه‌های مشتریان

693/0

رقابت

1

084/1

097/27

097/27

084/1

097/27

097/27

شدت رقابت در صنعت

134/0-

950/0

2

006/1

152/25

248/52

006/1

152/25

248/52

شاخص هرفیندال

726/0

120/0-

3

992/0

805/24

053/77

شاخص لرنر

424/0

200/0

4

918/0

947/22

100

لرنر تعدیل شده

599/0

220/0

هزینه کسب‌و‌کار

1

169/1

379/23

379/23

169/1

379/23

379/23

نوسان هزینه دستمزد

650/0

230/0-

020/0-

2

013/1

266/20

645/43

013/1

266/20

645/43

نوسان هزینه مواد

604/0

270/0

060/0

3

005/1

092/20

737/63

005/1

092/20

737/63

نوسان هزینه حمل

048/0-

630/0

730/0

4

919/0

383/18

120/82

نوسان هزینه‌های مخابراتی

566/0

310/0

260/0-

5

894/0

880/17

100

نوسان هزینه آب برق گاز

244/0

630/0-

630/0

سیاسی

1

404/1

790/46

790/46

404/1

790/46

790/46

سرمایه‌گذاری خارجی

751/0-

2

868/0

926/28

716/75

تراز پرداخت کشور

659/0

3

729/0

284/24

100

ثبات سیاسی کشور

637/0

اقتصادی

1

912/1

723/63

723/63

912/1

723/63

723/63

نوسان نرخ ارز

969/0

2

974/0

479/32

202/96

نوسان تولید ناخالص داخلی

279/0-

3

114/0

798/3

100

نوسان نرخ تورم

946/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

طبق جدول 1، برای عدم‌اطمینان هزینه کسب‌و‌کار، سه مؤلفه با ارزش ویژه بالای یک وجود دارد که بالاترین ارزش ویژه مربوط به مؤلفه اول و برابر 169/1 است و میزان همبستگی هر یک از معیارها (شامل نوسان هزینه دستمزد، نوسان هزینه مواد ، نوسان هزینه حمل، نوسان هزینه‌های مخابراتی و نوسان هزینه‌های آب و گاز و برق) با مؤلفه اول به ترتیب 650/0 ، 604/0 ، 048/0- ، 566/0 و 244/0 است. مشاهده می‌شود که معیار نوسان هزینه دستمزد نسبت به سایر معیارها، بیشترین میزان همبستگی را با مؤلفه اول دارد. بنابراین ((نوسان هزینه دستمزد)) به‌عنوان معیار اندازه‌گیری عدم‌اطمینان هزینه کسب‌و‌کار انتخاب می‌شود.

طبق جدول 1، برای عدم‌اطمینان سیاسی، یک مؤلفه با ارزش ویژه بالای یک وجود دارد که برابر 404/1 است و میزان همبستگی هر یک از معیارها (شامل نگرش دولت به سرمایه‌گذاری خارجی، تراز پرداخت کشور و شاخص ثبات سیاسی کشور) با مؤلفه اول به ترتیب 751/0- ، 659/0 و 637/0 است. مشاهده می‌شود که معیار نوسان تراز پرداخت کشور نسبت به سایر معیارها، بیشترین میزان همبستگی را با مؤلفه اول دارد. بنابراین ((نوسان تراز پرداخت کشور)) به‌عنوان معیار اندازه‌گیری عدم‌اطمینان سیاسی انتخاب می‌شود.

طبق جدول 1، برای عدم‌اطمینان اقتصادی، یک مؤلفه با ارزش ویژه بالای یک وجود دارد که برابر 912/1 است و میزان همبستگی هر یک از معیارها (شامل نوسان نرخ ارز، نوسان تولید ناخالص داخلی و نوسان نرخ تورم) با مؤلفه اول به ترتیب 969/0 ، 279/0- و 946/0 است. مشاهده می‌شود که معیار نوسان نرخ ارز نسبت به سایر معیارها، بیشترین میزان همبستگی را با مؤلفه اول دارد. بنابراین ((نوسان نرخ ارز)) به‌عنوان معیار اندازه‌گیری عدم‌اطمینان اقتصادی انتخاب می‌شود.

 

جدول 2- تعیین وزن هریک از مؤلفه‌ها

متغیر	مقدار واریانس تبیین شده توسط هر مؤلفه							ماتریس مؤلفه‌ها
	مؤلفه	معیار مؤلفه‌ها
			ارزش ویژه	درصد از واریانس	درصد تجمعی	ارزش ویژه	درصد از واریانس	درصد تجمعی	1	2	3
عدم اطمینان محیطی	1	596/1	598/26	598/26	596/1	598/26	598/26	ضریب تغییرات فروش (مشتریان)	784/0	103/0	004/0
	2	282/1	369/21	966/47	282/1	369/21	966/47	شاخص هرفیندال (رقابت)	086/0	024/0-	992/0
	3	001/1	691/16	658/64	001/1	691/16	658/64	تامین مواد اولیه	761/0	180/0	081/0-
	4	793/0	215/13	873/77				نوسان هزینه دستمزد (هزینه کسب‌و‌کار)	616/0	248/0-	024/0-
	5	755/0	584/12	457/90				نوسان تراز پرداخت (سیاسی)	118/0	757/0-	091/0-
	6	573/0	543/9	100				نوسان نرخ ارز (اقتصادی)	035/0	777/0	048/0-

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

با توجه به انتخاب یک معیار مناسب برای هر یک از مؤلفه‌ها، مجدداً به کمک روش آماری تحلیل مؤلفه‌های اصلی، میزان اهمیت یا وزن هریک از مؤلفه‌ها را محاسبه می‌نماییم. طبق جدول 2 مشاهده می‌کنیم که سه مؤلفه با ارزش ویژه بالای یک وجود دارد و بالاترین ارزش ویژه مربوط به مؤلفه اول و برابر 596/1 است. میزان همبستگی هر معیار (شامل مشتریان، رقابت، تامین مواد اولیه، هزینه کسب‌و‌کار، محیط سیاسی و محیط اقتصادی) با مؤلفه اول به ترتیب 784/0 ، 086/0 ، 761/0 ، 616/0 ، 118/0 و 035/0 است. از آنجایی که حاصل جمع مجموع مجذورات هر یک از معیارها (²(784/0) + ²(086/0) + ²(761/0) + ²(616/0) + ²(118/0) + ²(035/0)) برابر ارزش ویژه آن مؤلفه (596/1) است. بنابراین میزان اهمیت یا وزن هریک از مؤلفه‌ها در محاسبه عدم‌اطمینان از طریق تقسیم مجذور هر معیار بر ارزش ویژه به‌دست می‌آید. از این‌رو، رابطه 8 برای محاسبه عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها مورد استفاده می‌گیرد.

عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها = (3852/0 ×مشتریان ) + (0046/0 ×رقابت ) + (3629/0 ×تامین مواد اولیه ) + (2378/0 ×هزینه کسب‌و‌کار ) + (0087/0 × سیاسی) + (00008/0 × اقتصادی )                 (8)

 

6- یافته‌های پژوهش 

آماره‌های توصیفی متغیرهای پژوهش در جدول 3 ارائه شده است. میـانگین متغیرهـای وابسـته «نوسان سودآوری»، «نوسان بازده سهام»، «نوسان نقدینگی»، «نوسان اهرم مالی»، «نوسان هزینه بدهی» و «نوسان سود سهام پرداختی» به ترتیب برابر با 059/0 ، 007/4 ، 023/0 ، 071/0 ،  116/0 و  966/0 است که نشان می‌دهد بیشـتر مشـاهدات صورت گرفته درخصوص این متغیرها، حول نقاط یاد شده تمرکز یافته‌اند و متغیر «نوسان بازده سهام»، بیشترین نوسان را نسبت به سایر متغیرها داشته است. میانگین متغیر «عدم‌اطمینان محیطی» بیـان‌کننـده ایـن مطلب است که در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران، به‌طور متوسط سطح عدم‌اطمینان محیطی برابـر بـا 389/0 بوده است. از طرفی نیز، بررسی سطح پراکندگی متغیرهای پژوهش نشان می‌دهد که در بین متغیرهای پـژوهش، نوسان بازده سهام بیشترین سطح پراکندگی را دارد.

 

جدول 3- آماره‌های توصیفی متغیرهای پژوهش

متغیرها	نماد	میانگین	میانه	حداکثر	حداقل	انحراف معیار	چولگی	کشیدگی
نوسان سودآوری	Pro	059/0	048/0	157/0	010/0	041/0	930/0	970/2
نوسان بازده سهام	SR	007/4	723/0	343/31	114/0	128/8	544/2	224/8
نوسان نقدینگی	Liq	023/0	015/0	080/0	002/0	021/0	353/1	940/3
نوسان اهرم مالی	Lev	071/0	056/0	206/0	012/0	052/0	129/1	514/3
نوسان هزینه بدهی	CD	116/0	043/0	758/0	001/0	186/0	515/2	476/8
نوسان سود سهام پرداختی	Div	966/0	357/0	957/6	000/0	652/1	738/2	728/9
عدم‌اطمینان محیطی	EU	389/0	324/0	065/1	089/0	259/0	118/1	573/3
اندازه شرکت	Size	489/14	245/14	706/17	796/11	639/1	349/0	252/2
سن شرکت	Age	890/2	890/2	714/3	197/2	403/0	260/0	599/2

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺎﻧﺎﻳﻲ داده‌ﻫﺎ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻣﻘﺪار اﺣﺘﻤﺎل ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ ﻛﻮﭼـﻚ‌ﺗـﺮ از 5 درﺻـﺪ اﺳﺖ و مانا ﺑﻮدن ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﺗأﻳﻴﺪ ﻣﻲ‌رﺳﺪ، ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ و وارﻳﺎﻧﺲ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ ﻃﻲ زﻣـﺎن و ﻛﻮوارﻳـﺎﻧﺲ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫـﺎ ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺛﺎﺑﺖ اﺳﺖ. در ﻧﺘﻴﺠﻪ اﺳﺘﻔﺎده از اﻳﻦ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎ در ﻣﺪل، رﮔﺮﺳﻴﻮن ﻛﺎذﺑﻲ ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻤﻲآورد. ﺑﺮای ﺑﺮرﺳﻲ وﺟﻮد ﻳﺎ ﻋﺪم وﺟﻮد ﻫﻢ‌ﺧﻄﻲ ﻣﻴﺎن ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎی ﺗﻮﺿﻴﺤﻲ ﭘﮋوﻫﺶ از عامل تورم واریانس (آزمون VIF) اﺳﺘﻔﺎده شده است و طبق جدول 4 مقدار آماره VIF برای تمامی متغیرها کمتر از 2 بوده است، از این رو می‌توان گفت مساله هم‌خطی میان آن‌ها وجود ندارد.

 

جدول 4- ﻧﺘﺎﻳﺞ ﺣﺎﺻﻞ از آزﻣﻮن ﻫﻢﺧﻄﻲ (آزمون VIF)

	عدم‌اطمینان	اندازه	سن
مقدار آماره آزمون	079/1	149/1	068/1

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

برای انتخاب الگوی مناسب و تعیین اثرات ثابت یا تصادفی، از دو آزمون F لیمر و هاسمن استفاده شد. نتایج آزمون آزمون F لیمر حاکی از آن بود که سطح معنی‌داری این آزمون برای تمام فرضیه‌های پژوهش کوچکتر از 5 درﺻﺪ اﺳﺖ. بنابراین جهت ﺑـﺮآورد ﺿـﺮاﻳﺐ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫـﺎ، از ﻣـﺪل دادهﻫﺎی ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ[29] اﺳﺘﻔﺎده می‌شود. نتایج آزمون آزمون هاسمن نیز نشان داد که سطح معنی‌داری این آزمون برای تمامی فرضیه‌ها به‌جز فرضیه ششم، کوچکتر از 5 درﺻﺪ اﺳﺖ و برای این فرضیه‌ها از روش اثرات ثابت اﺳﺘﻔﺎده می‌شود. از این‌رو، برای فرضیه‌های ششم، از اثرات روش اثرات تصادفی اﺳﺘﻔﺎده می‌گردد.

در این پژوهش، برای بررسی همسانی واریانس باقیمانده‌ها از آزمون وایت استفاده شده است. سطح معنی‌داری این آزمون برای تمامی فرضیه‌های پژوهش کمتر از 5 درﺻﺪ است و همسانی واریانس باقیمانده‌ها رد می‌شود. برای رفع این ایراد، در ارزیابی فرضیه‌ها، به‌جای روش حداقل مربعات معمولی، از روش حداقل مربعات تعمیم‌یافته استفاده شده است.

ﺟﺪول 5 نتیجه آزمون ﻓﺮضیه اول، دوم و سوم پژوهش را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ. طبق این جدول، نتایج آزﻣﻮن F ﻓﻴﺸﺮ برای ﻓﺮضیه اول، دوم و سوم ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ معنی‌داری ﺑـﻮدن ﻣـﺪل ﭘـﮋوﻫﺶ و ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﻮن دورﺑﻴﻦ-واتسن ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن‌دﻫﻨﺪه ﻋﺪم وﺟﻮد ﺧﻮد‌ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﻴﻦ ﺟﻤﻼت اﺧﻼل اﺳﺖ. ﻧﺘﺎﻳﺞ آﻣﺎره دورﺑﻴﻦ-واﺗﺴﻦ ﺑﺮای ﺑﺮآورد اولیه ﻣﺪلﻫﺎ، ﻧﺸﺎن‌دﻫﻨﺪه وﺟﻮد ﺧﻮدهمبستگی ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه ﻣﺪلﻫﺎ بود اما ﺑﺮای رﻓﻊ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ، ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺧﻮدهمبسته ﻣﺮتبه اول، ﻳﻌﻨﻲ (AR(1 وارد ﻣﺪل‌های ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺿﺮﻳﺐ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻌﺪﻳﻞﺷﺪه برای ﻓﺮضیه اول، 62 درﺻﺪ اﺳﺖ. ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ 62 درﺻﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﺘﻐﻴﺮ واﺑﺴﺘﻪ (نوسان در سودآوری) ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎی ﺗﻮﺿـﻴﺤﻲ ﻣـﺪل ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲ‌ﺷﻮد. با توجه به سطح معنی‌داری آماره تی برای ﻓﺮضیه اول (00/0) و ضریب مثبت آن (015/0)، ﻓﺮضیه اول پژوهش تایید ﻣﻲگردد و افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در سودآوری شرکت‌ها می‌شود. اما سطح معنی‌داری آماره تی برای ﻓﺮضیه دوم برابر 39/0 است و فرض افزایش عدم‌اطمینان محیطی که منجر به افزایش نوسان در بازده سهام شرکت‌ها می‌شود، رد می‌شود. همچنین ﺿﺮﻳﺐ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻌﺪﻳﻞﺷﺪه برای ﻓﺮضیه سوم، 60 درﺻﺪ اﺳﺖ. ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ 60 درﺻﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﺘﻐﻴﺮ واﺑﺴﺘﻪ (نوسان در نقدینگی) ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎی ﺗﻮﺿـﻴﺤﻲ ﻣـﺪل ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲ‌ﺷﻮد. با توجه به سطح معنی‌داری آماره تی برای ﻓﺮضیه سوم (04/0) و ضریب مثبت آن (002/0)، ﻓﺮضیه سوم پژوهش تایید می‌گردد و افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در نقدینگی شرکت‌ها می‌شود.

 

جدول 5- آزمون ﻓﺮضیه اول، دوم و سوم

متغیرها
	ضرایب	آماره تی	سطح معنی‌داری	ضرایب	آماره تی	سطح معنی‌داری	ضرایب	آماره تی	سطح معنی‌داری
مقدار ثابت	049/0-	832/2-	00/0	494/58-	654/16-	00/0	004/0	680/0	50/0
عدم‌اطمینان	015/0	124/5	00/0	298/0-	856/0-	39/0	002/0	009/2	04/0
اندازه	005/0	499/5	00/0	813/3	863/28	00/0	002/0	297/6	00/0
سن	012/0	526/1	13/0	492/2	927/1	05/0	002/0-	911/0-	36/0
متغیر خودهمبسته مرتبه اول	321/0	388/10	00/0	498/0	363/14	00/0	417/0	655/14	00/0
ضریب تعیین تعدیل شده
آماره فیشر
آماره دوربین-واتسن
آماره لیمر
آماره هاسمن

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

ﺟﺪول 6 نتیجه آزمون ﻓﺮضیه چهارم، پنجم و ششم پژوهش را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ. طبق این جدول، نتایج آزﻣﻮن F ﻓﻴﺸﺮ برای ﻓﺮضیه چهارم، پنجم و ششم ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ معنی‌داری ﺑـﻮدن ﻣـﺪل‌های ﭘـﮋوﻫﺶ و ﻧﺘﺎﻳﺞ آزﻣﻮن دورﺑﻴﻦ-واتسن ﻧﻴﺰ ﻧﺸﺎن‌دﻫﻨﺪه ﻋﺪم وﺟﻮد ﺧﻮد‌ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻲ ﺑﻴﻦ ﺟﻤﻼت اﺧﻼل اﺳﺖ. ﻧﺘﺎﻳﺞ آﻣﺎره دورﺑﻴﻦ-واﺗﺴﻦ ﺑﺮای ﺑﺮآورد اولیه ﻣﺪلﻫﺎ، ﻧﺸﺎن‌دﻫﻨﺪه وﺟﻮد ﺧﻮدهمبستگی ﺑﺎﻗﻲﻣﺎﻧﺪه ﻣﺪلﻫﺎ بود اما ﺑﺮای رﻓﻊ اﻳﻦ ﻣﺸﻜﻞ، ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺧﻮدهمبسته ﻣﺮتبه اول، ﻳﻌﻨﻲ (AR(1 وارد ﻣﺪل‌های ﭘﮋوﻫﺶ ﺷﺪه اﺳﺖ. طبق این جدول، سطح معنی‌داری آماره تی برای ﻓﺮضیه چهارم برابر 26/0 است و فرض افزایش عدم‌اطمینان محیطی که منجر به افزایش نوسان در اهرم مالی شرکت‌ها می‌شود، رد می‌شود. همچنین ﺿﺮﻳﺐ ﺗﻌﻴﻴﻦ ﺗﻌﺪﻳﻞﺷﺪه برای ﻓﺮضیه پنجم، 71 درﺻﺪ اﺳﺖ. ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ 71 درﺻﺪ ﺗﻐﻴﻴﺮات ﻣﺘﻐﻴﺮ واﺑﺴﺘﻪ (نوسان در هزینه بدهی) ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺘﻐﻴﺮﻫﺎی ﺗﻮﺿـﻴﺤﻲ ﻣـﺪل ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻣﻲ‌ﺷﻮد. با توجه به سطح معنی‌داری آماره تی برای ﻓﺮضیه پنجم (04/0) و ضریب مثبت آن (004/0)، ﻓﺮضیه پنجم پژوهش تایید می‌گردد و افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در هزینه بدهی شرکت‌ها می‌شود. اما سطح معنی‌داری آماره تی برای ﻓﺮضیه ششم برابر 25/0 است و فرض افزایش عدم‌اطمینان محیطی که منجر به افزایش نوسان در سود سهام پرداختی شرکت‌ها می‌شود، رد می‌شود.

 

جدول 6- آزمون ﻓﺮضیه چهارم، پنجم و ششم

متغیرها
	ضرایب	آماره تی	سطح معنی‌داری	ضرایب	آماره تی	سطح معنی‌داری	ضرایب	آماره تی	سطح معنی‌داری
مقدار ثابت	031/0-	234/1-	22/0	125/0	583/0	00/0	103/2	005/2	04/0
عدم‌اطمینان	004/0	117/1	26/0	004/0	003/2	04/0	158/0-	158/1-	25/0
اندازه	005/0	567/4	00/0	001/0	053/1	29/0	084/0-	832/1-	07/0
سن	008/0	742/0	46/0	005/0-	661/0-	51/0	076/0	244/0	81/0
متغیر خودهمبسته مرتبه اول	368/0	521/12	00/0	531/0	933/21	00/0	665/0	895/29	00/0
ضریب تعیین تعدیل شده
آماره فیشر
آماره دوربین-واتسن
آماره لیمر
آماره هاسمن

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

7- بحث و نتیجه‌گیری

هدف این پژوهش، تبیین یک الگو برای سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها و تأثیر آن بر نوسان ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها است. در این راستا ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎری در سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها تأﺛﻴﺮﮔﺬار هستند، اما در اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻌﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ از ﻣﻨﻈﺮ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻧﻈﺮی و ﭘﮋوﻫﺶ ﺗﺠﺮﺑﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد و ﺑﺘﻮان ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺮد که اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ چگونه ﺑﺮ روی ﻫﻢ، عدم‌اطمینان محیطی پیرامون شرکت را به‌وجود می‌آورند و ﭼـﻪ ﻧﺘﺎﻳﺠﻲ ﻣﻤﻜﻦ ﻫﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﺒﻊ آن داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ. در این راستا با استفاده از تحلیل‌های آماری، از بین چندین معیار، مناسب‌ترین معیار برای هر مؤلفه عدم‌اطمینان محیطی انتخاب گردید و سپس با وزن‌دهی به هر مؤلفه، میزان عدم‌اطمینان محیطی هر شرکت سنجیده شد و این متغیر با سایر متغیرهای پژوهش مورد آزمون قرار گرفت. ابتدا در فرضیه اول مشخص گردید که هر اندازه عدم‌اطمینان محیطی افزایش می‌یابد، نوسان در سودآوری شرکت‌ها نیز افزایش می‌یابد. زیرا هنگامی که عدم‌اطمینان محیطی پیرامون شرکت افزایش می‌یابد، ریسک و نوسانات در بازار نیز افزایش می‌یابد و در این شرایط، شرکت‌ها در پیش‌‌‌بینی دقیق تقاضا، قیمت‌گذاری و هزینه‌های آینده با چالش‌هایی مواجه می‌شوند که این امر می‌تواند بر حاشیه سود آن‌ها تأثیر بگذارد و دوره‌هایی از رشد و سودآوری سریع را تجربه کنند و به دنبال آن رکود و کاهش سودآوری داشته باشند. اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ ﺑﺎ ﻧﺘﺎﻳﺞ آرمات و دستگیر (1392) همسو است و با نتایج بایار و سیلان (2017) همسو نیست. اما نتیجه فرضیه دوم پژوهش نشان می‌دهد که افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در بازده سهام شرکت‌ها نشده و این فرض رد ‌شده است. به نظر می‌رسد دلیل احتمالی رد ایـن فرضیه، نقش مداخله دولت در تنظیم بازار و حمایت از قیمت‌های سهام شرکت‌ها باشد. مداخله دولت نه تنها تأثیر مستقیم تجاری بر بازارهای مالی ایجاد می‌کند، بلکه تغییری اساسی در رفتار سرمایه‌گذاران نیز ایجاد می‌کند. از این‌رو، دخالت مستقیم دولت در بازار سهام منجر به کاهش اضطراب سرمایه‌گذاران و بازگرداندن اعتماد سرمایه‌گذاران به بازار از طریق حمایت و تثبیت قیمت سهام می‌شود. اﻳﻦ یافته همسو ﺑﺎ نتایج سو و همکاران (2002) است و با نتایج گائو و همکاران (2019) همسو نیست.

شرکت‌ها ممکن است سیاست‌های نگهداری وجه‌نقد خود را بر اساس ریسک‌پذیری، سلامت مالی، فرصت‌های سرمایه‌گذاری و دسترسی به بازارهای سرمایه تنظیم کنند. در محیط‌های نامشخص، شرکت‌ها با سطح بالاتری از ریسک و عدم‌اطمینان در مورد جریان‌های نقدی آتی و ثبات مالی مواجه هستند و برای محافظت در برابر رویدادهای غیرمنتظره و رکود اقتصادی، شرکت‌ها تمایل دارند به‌عنوان یک اقدام پیشگیرانه، ذخایر نقدی خود را افزایش دهند. وجود وجه‌نقد کافی در دسترس، سپری را برای پوشش هزینه‌های عملیاتی و تعهدات مالی در زمان‌های چالش‌برانگیز فراهم می‌کند و خطر بحران مالی را کاهش می‌دهد. از این‌رو طبق نتیجه فرضیه سوم، با افزایش عدم‌اطمینان محیطی، نوسان در وجه‌نقد شرکت‌ها افزایش می‌یابد. اﻳﻦ یافته همسو ﺑﺎ نتایج ماگراکیس و حبیب (2002) است و با نتایج لیو و ژانگ (2020) همسو نیست. اما نتیجه فرضیه چهارم پژوهش نشان می‌دهد که افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان‌ در اهرم مالی شرکت‌ها نشده و این فرض رد ‌شده است. به نظر می‌رسد شرکت‌ها در شرایط عدم‌اطمینان برای جلوگیری از زیان‌های آتی، سیاست‌های مالی محافظه‌کارانه‌ای را اتخاذ نمایند و برای کاهش ریسک مالی و تضمین ثبات، حفظ سطح پایین بدهی را در اولویت قرار دهند. چنین رویکردهای محافظه‌کارانه می‌تواند منجر به اهرم مالی نسبتاً پایدار، حتی در مواجهه با عدم‌اطمینان محیطی شود. در این راستا، شرکت‌های دارای سیاست‌های مالی محافظه‌کارانه در شرایط عدم‌اطمینان، جریان وجوه نقد بالایی را نگهداری می‌کنند تا بتوانند اهرم مالی خود را در سطح پایینی حفظ کنند. این امر به نوعی در فرضیه سوم نیز اثبات شده است. اﻳﻦ یافته ﺑﺎ نتایج مینتون و راک (2001) همسو بوده اما با نتایج پان و همکاران (2019) همسو نیست.

در زمان افزایش عدم‌اطمینان، اعتباردهندگان ریسک بیشتری را در ارتباط با اعطای وام به شرکت‌ها درک می‌کنند و در مورد نتایج بالقوه فعالیت‌های خود محتاط می‌شوند. بدین منظور برای جبران ریسک افزایش یافته، اعتباردهندگان ممکن است برای محافظت از خود در برابر زیان‌های احتمالی، نرخ‌های بهره بالاتری را برای بدهی‌های شرکت‌ها درخواست کنند و این امر منجر به افزایش هزینه‌های استقراض برای شرکت‌ها می‌شود. این مفهوم در ارتباط با فرضیه پنجم پژوهش است و در آن، افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان در هزینه بدهی شرکت‌ها می‌شود. اﻳﻦ یافته همسو ﺑﺎ نتایج وایسمن و همکاران (2015) است و با نتایج گائو و کی (2012) همسو نیست. اما نتیجه فرضیه ششم پژوهش نشان می‌دهد که افزایش عدم‌اطمینان محیطی منجر به افزایش نوسان‌ در سود سهام پرداختی شرکت‌ها نشده و این فرض رد ‌شده است. به نظر می‌رسد دلیل احتمالی رد این فرضیه، تلاش مدیران در ثابت نگه داشتن پرداخت سود سهام و مدیریت محتاطانه سود جهت حفظ سرمایه‌گذاران باشد. در ادبیات تئوری سازمان این موضوع استدلال شده است که شرکت‌ها تلاش دارند تا با هموارسازی نوسانات پیرامونی، خود را در برابر عدم‌اطمینان محیطی محافظت کنند و فعالیت‌های خود را به‌گونه‌ای هدایت کنند که با کمترین هزینه منابع، به مطلوب‌ترین نتایج مطلوب دست یابند. از این‌رو، مدیران شرکت‌ها از هموارسازی سود به‌عنوان مکانیزمی برای کاهش عدم‌اطمینان محیطی استفاده می‌نمایند. اﻳﻦ یافته ﺑﺎ نتایج لو (1975) همسو است و با نتایج حسین‌زاد فیروزی و بادآورنهندی (1401) همسو نیست.

به‌طور خلاصه نتایج پژوهش حاکی آن است که عدم‌اطمینان محیطی بر نوسان ویژگی‌‌های مالی شرکت‌ها نظیر سودآوری، نقدینگی و هزینه بدهی تأثیر دارد. ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اینکه در این پژوهش سعی گردید که برای اولین بار عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌های بورس اوراق بهادار بر اساس مؤلفه‌ها و معیارهای هر شرکت سنجیده شود. بنابراین به سازمان بورس اوراق بهادار ﭘﻴﺸﻨﻬﺎد ﻣﻲ‌گردد یک پایگاه داده به شکل بومی ایجاد نماید و به کمک آن، عدم‌اطمینان محیطی هر شرکت را محاسبه و به اطلاع ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ‌ﮔﺬاران و اﺳﺘﻔﺎده‌ﻛﻨﻨﺪﮔﺎن رساند. از طرفی به ﺳـﺮﻣﺎﻳﻪ‌ﮔـﺬاران ﺗﻮﺻـﻴﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻫﻨﮕﺎم اﺗﺨﺎذ ﺗﺼﻤﻴﻢ‌ﻫﺎی ﺳﺮﻣﺎﻳﻪﮔﺬاری ﺧﻮد، ﺑﻪ میزان عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها ﺗﻮﺟـﻪ ﻛﻨﻨـﺪ. همچنین بر‌اساس ﻧﺘﺎﻳﺞ فرضیه‌های پژوهش، مدیران شرکت‌ها باید مخاطرات و فرصت‌های محیطی بالقوه‌ای را که می‌تواند بر عملیات و سودآوری شرکت تأثیر بگذارد، شناسایی کنند و بر بهبود انعطاف‌پذیری فرآیندهای برنامه‌ریزی مالی و بودجه خود تمرکز کنند و با آگاهی از روندهای بازار و گسترش ارتباط با سهامداران، انعطاف‌پذیری شرکت را بهبود بخشند و تصمیمات آگاهانه‌ای را اتخاذ نمایند.

ﻫﺮ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﮔﺮﻳﺒﺎن ﻣﺤﺪودﻳﺖ‌ﻫﺎی ﺧﺎص ﺣﻴﻄﻪ ﺧﻮد ﻣﻲ‌ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﻫﻢ ﻣﺴـﺘﺜﻨﻲ از اﻳـﻦ ﻗﺎﻋـﺪه ﻧﻴﺴـﺖ. ﻣﻬﻢ‌ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺤﺪودﻳﺖ اﻳﻦ ﭘﮋوﻫﺶ، ﻓﻘﺪان اﻓﺸﺎء ﻛﺎﻓﻲ در ﺧﺼﻮص ﺟﺰﺋﻴﺎت ﺑﺮﺧﻲ از مؤلفه‌ها و معیارهای سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها بود ﻛـﻪ این امر ﻣﻨﺠـﺮ ﺑـﻪ ﻛﺎﻫﺶ این معیارها ﺷﺪه اﺳﺖ. از آﻧﺠﺎ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ سنجش عدم‌اطمینان محیطی شرکت‌ها، ﭘﮋوﻫﺶ‌ﻫـﺎی ﻣﺤـﺪودی ﺻـﻮرت ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ و همچنین ﻋﻮاﻣﻞ ﺑﺴﻴﺎری وﺟﻮد دارد ﻛﻪ ﺑﺮ عدم‌اطمینان محیطی ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬار اﺳﺖ ﻟﺬا ﺗﻮﺻﻴﻪ ﻣﻲ‌شود ﺗﺤﻘﻴقی پیرامون ﻣوﻟﻔﻪ‌ﻫﺎی ﻛﻴﻔـﻲ عدم‌اطمینان محیطی نظیر قوانین و مقررات دولتی، دسترسی به نیروی انسانی و تغییرات تکنولوژی انجام گردد و اﺛﺮات آن بر سایر متغیرهای حسابداری نظیر محافظه‌کاری، هموارسازی سود و مدیریت سود مورد آزمون قرار گیرد.

 

[1] گروه حسابداری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. [e-mail]

[2] گروه حسابداری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. نویسنده مسئول   [e-mail]

[3] . Harash

[4] . Milliken

[5]  . Darvishmotevali

[6] . Bergh & Lawless

[7] . Sohn

[8] . Habib & et al.

[9] . Jing et al

[10] . Magerakis & Habib

[11] . Schwarz & Dalmácio

[12] . Yang et al

[13] . Liu & Zhang

[14] . Farooq & Ahmed

[15] . Pan et al

[16] . Bayar & Ceylan

[17] . Gul et al

[18] . Bloom et al

[19] . Ma

[20] . Ballantine et al

[21] . Chung & Chuwonganant

[22] . Ghosh & Olsen

[23] . Eigenvalue

[24] . Chang et al

[25] . Arieftiara et al

[26] . Paulraj & Chen

[27] . Ward et al

[28] . Badri et al

[29] . Panel

مراجع

فهرست منابع

• احمد پور، احمد، کاشانی پور، محمد، و شجاعی، محمد‌رضا، 1389. بررسی تأثیر حاکمیت شرکتی و کیفیت حسابرسی بر هزینه تامین مالی از طریق بدهی (استقراض). بررسی‌های حسابداری و حسابرسی، 62(17)، صص. 17-32.
• احمدی، محمدعلی، صالحی، اله‌کرم، نصیری، سعید، و جرجر زاده، علیرضا، 1402. بررسی تأثیر عدم‌اطمینان محیطی بر سرعت تعدیل اهرم هدف. دانش سرمایه‌گذاری، 46(12)، صص. 225-248.‎
• آرمات، بهاره و دستگیر، محسن، 1392. رابطه بین عدم‌اطمینان‌های محیطی و بازده جاری سهام.پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 19(5)، صص. 103-125.‎
• بادآور‌نهندی، یونس، برادران‌حسن‌زاده رسول، و شیخ‌آقایی، کیوان، 1392. بررسی تأثیر عدم اطمینان محیطی بر محتوای اطلاعاتی هموارسازی سود. چشم‌انداز مدیریت مالی، 3(9)، صص. 9-28.
• حجازی، رضوان، محمودی، محمد، و شیخی، هادی، 1390. تأثیر عدم‌اطمینان‌های محیطی بر اجزای سود شرکت‌های پذیرفته‌شده در بورس اوراق بهادار تهران. پژوهش‌های تجربی حسابداری، 2(1)، صص. 27-48 . ‎
• حسین‌زاد فیروزی، رحیم و بادآورنهندی، یونس، 1401. تأثیر شرایط عدم‌اطمینان محیطی بر ارتباط بین نقد‌شوندگی سهام و سود تقسیمی سهام. چشم‌انداز حسابداری و مدیریت، 69(5)، صص. 156-178.‎
• خدادادی، ولی، عربی، مهدی، و آل‌بوعلی، صادق، 1394. اثر تعدیل‌کننده‌ عدم‌اطمینان محیطی بر رابطه‌ بین مدیریت سود و عدم‌تقارن اطلاعاتی. پژوهش‌های حسابداری مالی وحسابرسی، 26(7)، صص. 51-66.‎
• دستگیر، محسن و سعیدی، علی، 1397. سیستم‌های اطلاعاتی حسابداری. چاپ هفدهم، تهران، انتشارات ترمه.
• رییس‌زاده، سید‌محمد‌رضا و رمضانی، جواد. 1397. عدم‌اطمینان محیطی، مدیریت سود و بازده سهام (نقش تعدیل‌کننده توانایی مدیران). دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 7(26)، صص. 121-132.‎
• سدیدی، مهدی و ابراهیمی درده، سجاد، 1390. عدم‌اطمینان محیطی و استفاده مدیران از اقلام تعهدی اختیاری. مطالعات تجربی حسابداری مالی، 32(9)، صص. 103-119.
• شاه‌آبادی، ابوالفضل و بهاری، زهره، 1393. تأثیر ثبات سیاسی و آزادی اقتصادی بر رشد اقتصادی کشورهای منتخب توسعه‌یافته و در حال توسعه. پژوهش‌های رشد و توسعه اقتصادی، 4(16)، صص. 53-72 .
• مرفوع، محمد و حسنی القار، مسعود، 1395. رابطه کیفیت اقلام تعهدی و عدم‌تقارن اطلاعاتی در شرایط عدم‌اطمینان محیطی. دانش حسابرسی، 68(17)، صص. 149-168.
• معتمدی، پگاه و تاری‌وردی، یداله، 1401. تأثیر عدم‌اطمینان محیطی بر پایداری سود. پژوهش‌های حسابداری مالی وحسابرسی،53(14)، صص. 31-49.‎
• مهرانی، ساسان، کرمی، غلامرضا، سیدحسینی، سیدمصطفی، و جهرومی، مهتاب، 1395. تئوری حسابداری-جلد دوم. چاپ دوم، تهران، انتشارات نگاه دانش.
• ولی‌زاده، نصیبه، رمضانی، جواد، و خلیل‌پور، مهدی، 1400. زمان‌بندی بهینه سرمایه‌گذار، تأمین مالی بدهی و مقیاس سرمایه‌گذاری بر مبنای تئوری چشم‌انداز. پژوهش‌های حسابداری مالی وحسابرسی،51(13)، صص. 87-104.‎

هندریکسن، الدن اس و مایکل اف ون‌بردا.، 1395. تئوری‌های حسابداری- جلد اول. علی پارسائیان،