تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی

اقتصاد مالی

دوره 17، شماره 65، دی 1402، صفحه 1-24   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/fed.2023.707976

نویسندگان

ابوالفضل شاه آبادی^{* 1}؛ ثمینه قاسمی فر²؛ سمیه سادات حاج موسوی³

¹گروه اقتصاد دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

²گروه اقتصاد دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا، تهران،ایران

³گروه مدیریت کارآفرینی، واحد الکترونیکی ، دانشگاه آزاد ، تهران ،ایران

چکیده

چکیده
پیچیدگی اقتصادی نشان­دهنده میزان دانش مولد در درون یک کشور و توانایی استفاده از آن در جهت تولید کالاهایی با تنوع بیشتر و فراگیری کمتر است که در نهایت موجب افزایش رقابت­پذیری ملی در عرصه جهانی و تسهیل و تسریع فرایند نیل به رشد و توسعه اقتصادی می­شود. بنابراین، بررسی عوامل موثر بر آن –خاصه در کشورهای درحال توسعه- از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا، تحقیق حاضر با رهیافت داده­های تابلویی و استفاده از روش گشتاورهای تعمیم­یافته به تعیین تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در دو گروه از کشورهای منتخب درحال توسعه اسلامی و توسعه­یافته ‌طی دوره 2019-2014 پرداخته است. نتایج برآوردی نشان داد، ابعاد کارآفرینی شامل گرایش، توانایی و اشتیاق کارآفرینانه و همچنین، توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب تأثیر مثبت و معناداری دارد. اما، ضریب تخمینی این متغیرهای برای کشورهای درحال توسعه بزرگتر است. به­علاوه، ابعاد سه­گانه کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب تأثیر تعاملی مثبت و معناداری دارند. در نهایت این که تأثیر متغیرهای کنترلی فراوانی منابع طبیعی و حقوق مالکیت فکری بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب به ترتیب منفی و معنادار و مثبت و معنادار است.
 

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: پیچیدگی اقتصادی؛ کارآفرینی؛ توسعه مالی؛ فراوانی منابع طبیعی؛ حقوق مالکیت فکری. طبقه بندی JEL : J21؛ Q56؛ Q27

اصل مقاله

تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی

 

 

تاریخ دریافت: 01/07/1402                  تاریخ پذیرش: 02/09/1402

ابوالفضل شاه‌آبادی*[1] ثمینه قاسمی فر[2] سمیه سادات حاج موسوی[3]

 

 

چکیده

پیچیدگی اقتصادی نشان­دهنده میزان دانش مولد در درون یک کشور و توانایی استفاده از آن در جهت تولید کالاهایی با تنوع بیشتر و فراگیری کمتر است که در نهایت موجب افزایش رقابت­پذیری ملی در عرصه جهانی و تسهیل و تسریع فرایند نیل به رشد و توسعه اقتصادی می­شود. بنابراین، بررسی عوامل موثر بر آن –خاصه در کشورهای درحال توسعه- از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا، تحقیق حاضر با رهیافت داده­های تابلویی و استفاده از روش گشتاورهای تعمیم­یافته به تعیین تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در دو گروه از کشورهای منتخب درحال توسعه اسلامی و توسعه­یافته ‌طی دوره 2019-2014 پرداخته است. نتایج برآوردی نشان داد، ابعاد کارآفرینی شامل گرایش، توانایی و اشتیاق کارآفرینانه و همچنین، توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب تأثیر مثبت و معناداری دارد. اما، ضریب تخمینی این متغیرهای برای کشورهای درحال توسعه بزرگتر است. به­علاوه، ابعاد سه­گانه کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب تأثیر تعاملی مثبت و معناداری دارند. در نهایت این که تأثیر متغیرهای کنترلی فراوانی منابع طبیعی و حقوق مالکیت فکری بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب به ترتیب منفی و معنادار و مثبت و معنادار است.

واژه‌های کلیدی: پیچیدگی اقتصادی، کارآفرینی، توسعه مالی، فراوانی منابع طبیعی، حقوق مالکیت فکری.

طبقه بندی JEL : J21، Q56, Q27

 

1- مقدمه

شاخص پیچیدگی اقتصادی به ابتکار گروهی از محققان دانشگاه هاروارد[4] و موسسه فناوری ماساچوست[5] و به رهبری هاسمن[6] و هیدالگو[7] معرفی شده است. آنها تحقیقات گسترده­ای را در زمینه رشد اقتصادی بر اساس ایده «فضای محصولات» و «پیچیدگی اقتصادی» انجام داده­اند. به زعم آنان، مهم­ترین عامل تعیین­کننده سطح توسعه­یافتگی کشورها، میزان دانش شکل گرفته در آنها است (استوکسکی[8] و همکاران، 2016). دانش نیز به معنی اطلاعات مسبوق به تجربه است. به­عبارتی، دانش مدنظر آنان یعنی چگونگی انجام کارها که در عمل و تجربه شکل می­گیرد و این با اطلاعات نظری و علمی تفاوت ماهوی دارد. طبق تحلیل این گروه، میزان دانش کشورها نسبت مستقیمی با انواع محصولات تولیدی آنها دارد. زیرا تولید هر محصول نیازمند برخورداری از دانش­های خاصی است و هرچه تولیدات یک کشور متنوع­تر باشد؛ انباشت دانش بیشتری در آن کشور وجود دارد. در این تعریف، شاخص پیچیدگی اقتصادی هر کشور، متوسطی از ارزش­های کالاهای صادراتی آن کشور است. ارزش هر کالا نیز به طور ساده بر اساس تعداد یا تنوع کشورهایی که آن کالا را تولید و صادر می­کنند (پراکندگی تولید کالا) و همچنین ارزش دیگر کالاهای صادراتی آن کشورها محاسبه می­شود (پژم و سلیمی­فر، 1393). نتایج بررسی­های این گروه نشان داد بین درآمد سرانه و پیچیدگی اقتصادی کشورها ارتباط بسیار نزدیکی وجود دارد. به­طوری که شاخص پیچیدگی اقتصادی قریب به 78 درصد از تغییرات درآمد سرانه 128 کشور جهان را پس از کنترل صادرات منابع طبیعی توضیح می­دهد. همچنین، شاخص پیچیدگی اقتصادی می­تواند میزان رشد اقتصادی کشورها را تا حد بالایی پیش­بینی کند. مضافاً، این گروه برای بررسی ارتباط شاخص پیچیدگی با دیگر شاخص­های مشهور جهانی نظیر شاخص­های حاکمیت جهانی و رقابت­پذیری جهانی به عنوان عوامل مهم و پیش­بینی­کننده رشد اقتصادی تحقیقات زیادی را انجام داده­اند که نتایج نشان داد بعد از حذف اثر تولید ناخالص داخلی در اول دوره، رشد صادرات منابع طبیعی و شاخص­های پیچیدگی، مهم­ترین عوامل بپیش­بینی­کننده رشد درآمد سرانه هستند و اثرات دیگر شاخص­های مورد بررسی بسیار ناچیز است (احمدیان دیوکتی و همکاران، 1397). نکته حائز اهیمت این است که وضعیت شاخص پیچیدگی کشورهای در حال توسه چندان مطلوب نیست. به طوری که رتبه پیچیدگی اقتصادی ایران به عنوان یک کشور درحال توسعه در سال 2020، 65 است (حسنوند و همکاران، 1401). بنابراین، اهمیت نقش پیچیدگی اقتصادی در فرایند دستیابی جوامع به رشد و توسعه اقتصادی باثبات و مستمر سبب شده تا شناسایی عوامل موثر بر آن از اهمیت بسزایی در مجامع علمی برخوردار باشد.

از سویی، توسعه کارآفرینی[9] از راهبردهای افزایش نوآوری، خلاقیت و استفاده از دانش است. زیرا، به زعم شومپیتر[10] (1934)، کارآفرینی فرایند «تخریب خلاق[11]» و انجام کارهای جدید و ابداع روش­های نوین برای امور سنتی است. بر این اساس، کارآفرینان سرمایه­های عظیم انسانی هستند که منشأ و موجد تأثیرات حیاتی در روند پیشرفت کشورها می­شوند و فرایند نیل به رشد و توسعه آنها را تسهیل و تسریع می­سازند. کارآفرینان از طریق شناسایی فرصت­ها، شرایط را کنترل و مهار نموده و با خلق و ایجاد اثر مفید و برجسته، سبب آرامش، آسایش و رفاه جامعه می­شوند. به­علاوه، به علت  این که از کنار مسائل و مشکلات اطراف خود به راحتی نمی­گذرند، وضع موجود را به هم ریخته و موجب تحرک اقتصاد؛ افزایش بهره­وری، ایجاد اشتغال کارآمد و مولد می­شوند (کاسیا و تاندراین-راگوبار[12]، 2016). مضافاً، توسعه کارآفرینی با افزایش سرمایه­گذاری­های مخاطره­آمیز و پربازده و انجام نوآوری­های مستمر، ساختارهای سنتی تولید و فناوری را به­طور مرتب تغییر داده و نیروی کار را به افزایش تخصص و مهارت جهت تطبیق با روش­ها و فناوری­های نوین تشویق می­کند که نتیجه آن رشد سرمایه انسانی در کسب­وکارهای مختلف و افزایش تولید کالاهای پیچیده، متنوع و جدید است (ساورال[13]، 2017).

اما، کارآفرینی فرایندی پیچیده، پویا و نیازمند الزامات گوناگون اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است که بر گرایش، توانایی و اشتیاق افراد جهت قبول فعالیت­های کارآفرینی تأثیر می­گذارد (ویکلاند و شفرد[14]، 2005). در این بین، دسترسی به منابع مالی یکی از الزامات اساسی توسعه کارآفرینی است (جیانگ و همکاران[15]، 2019). زیرا، وجود یک بخش مالی توسعه­یافته که منابع مالی را به نفع کارآفرینان توزیع نماید و با استفاده از ابزارها و فناوری­های نوین، دسترسی آنها به تسهیلات مالی را به صورت آسان، کم هزینه و در کوتاه­ترین زمان فراهم کند در توسعه کارآفرینی نقش موثری می­تواند داشته باشد (کتیندامار و همکاران[16]، 2012).

با عنایت به مطالب پیش­گفته و از آنجا که تعیین تأثیر کارآفرینی با لحاظ نقش توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی تحقیق در مطالعات انجام شده سابقه ندارد، حاضر سعی نمود این موضوع را در کشورهای منتخب طی دوره 2019-2014 بررسی و تعیین نماید.

 

2. ادبیات موضوع

استفاده از شاخص پیچیدگی اقتصادی نسبت به شاخص­های دیگر از قبیل شاخص توسعه انسانی، شاخص رقابت­پذیری جهانی و شاخص­های حکمرانی جهانی، قدرت تببین بهتری در تخمین رشد اقتصادی کشورها دارد (هاسمن و همکاران[17]، 2015). ‌از این­رو، کشورهای پیشرو با گسترش فعالیت­های تحقیق و توسعه داخلی، جذب تحقیق و توسعه بین­المللی (از طریق تجارت خارجی و سرمایه­گذاری مستقیم خارجی) و بهبود روش­های تولید به تدریج ظرفیت­های اقتصادی خود را به سمت تولید کالاها و خدمات پیچیده و متنوع سوق داده و امروزه، بخش عمده­ای از ظرفیت­های اقتصادی و کالاهای صادراتی آنها را تولیدات با فناوری پیشرفته تشکیل می­دهد (پژم و سلیمی­فر، 1393).

پیچیدگی اقتصادی دو مشخصه اصلی «تنوع[18]» و «فراگیری[19]» محصولات یک کشور را بررسی می­کند. مشخصه تنوع یک کشور بیان می­کند آن کشور چه تعداد محصول تولید می­کند و کشورهایی که تنوع محصول بالایی دارند، دارای اقتصاد پیچیده­تری هستند. مشخصه فراگیری محصول نیز به این معناست که چه کشورهای دیگری می­توانند محصول تولید شده در یک کشور را تولید کنند؟ بدیهی است محصولی که توسط تعداد کشورهای کمی تولید می­شوند، پیچیدگی بالاتری دارند. با ترکیب این دو ویژگی می­توان به این نتیجه رسید که یک کشور از لحاظ تحصیل دانش مولد در چه جایگاهی نسبت به بقیه کشورها قرار دارد.

 

1.2. اکوسیستم کارآفرینی^[20]

واژه کارآفرینی از ریشه فرانسوی Entreprender به مفهوم تعهد به انجام کاری مشتق شده است. فرهنگ دانشگاهی وبستر^[21]، کارآفرین را به معنای کسی که سازماندهی، اداره و تقبل یک فعالیت اقتصادی را تعهد می­کند، تعریف کرده است. فرهنگ لغت کمبریج^[22]، کارآفرین را به معنای کسی که با پذیرش مخاطره و از طریق راه­اندازی شرکت و یا فعالیت انفرادی در دنیای اقتصاد به دنبال کسب سود می­گردد، تعریف نموده است. دایره­المعارف بریتانیکا^[23]، کارآفرین را به عنوان کسی که یک کسب­وکار یا موسسه اقتصادی را سازماندهی و مدیریت می­کند و خطرات ناشی از آن را می­پذیرد، تعریف کرده است.

در تعاریف اولیه از کارآفرینی، کارآفرینی به عنوان یک نگرش و رفتار فردی تلقی می­شد. لذا، تلاش دولت­ها برای توسعه کارآفرینی به اجرای سیاست­ها در سطوح فردی محدود بود. چون فرض بر آن بود با آموزش افراد، فرهنگ­سازی و ایجاد وجهه مناسب برای کارآفرینان، کارآفرینی در جامعه به صورت کمّی و کیفی توسعه می­یابد. لیکن، شواهد تجربی نشان داد برخورداری از روحیه و انگیزه کارآفرینی در افراد به تنهایی برای توسعه کارآفرینی کافی نیست. بلکه، کارآفرینی به زمینه­ای نیز که کارآفرین در آن فعالیت می­کند شامل اجتماع، محیط نهادی و محیط فیزیکی به شدت وابسته است. طرح اصطلاح اکوسیستم کارآفرینی توسط مور^[24] (1993) در ادبیات سیاست­گذاری کارآفرینی نیز به همین موضوع اشاره دارد. بر این اساس، پژوهشگران حوزه سیاست­گذاری کارآفرینی به اجماع رسیده­اند که کشورها بیش از نیاز به وجود تعداد زیادی افراد کارآفرین (به معنای کسب­وکار جدید یا خوداشتغالی) به اکوسیستم کارآفرینی خوب و کیفی نیاز دارند تا کارآفرینی در آنها توسعه یابد و فرایند نیل به رشد و توسعه اقتصادی را هموار سازد. در این دیدگاه، کارآفرینی پدیده­ای فرابخشی و چندوجهی است که از ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی تأثیر و تأثر می­پذیرد. از این رو، توسعه کارآفرینی مستلزم توجه به موضوعات مختلف از زوایا و جنبه­های متعدد است که استفاده از رهیافت اکوسیستم را ضرورت می­بخشد. با این توضیح، اکوسیستم کارآفرینی به افراد، سازمان­ها و نهادهایی اشاره دارد که محرک یا مانع کارآفرینی افراد هستند و احتمال موفقیت افراد کارآفرین را افزایش یا کاهش می­دهند. در این راستا، سازمان همکاری و توسعه اقتصادی^[25]، اکوسیستم کارآفرینی را شامل چارچوب­های تنظیمی، شرایط بازار، دسترسی به منابع مالی، تحقیق و توسعه، فناوری، فرهنگ و قابلیت­های کارآفرینانه معرفی کرده که باید همنوا با هم برای شکوفایی بنگاه­های نوآور و با رشد بالا به حرکت درآیند. زیرا، این بنگاه­ها نیازمند کارکنان ماهر، فناوری پیشرفته، زیرساخت­های مطلوب، مشاوره تخصصی، منابع مالی، محل کسب­وکار و حمایت قانونی هستند (وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، 1395).

در اکوسیستم کارآفرینی، وجود ذینفعان متعدد و همکاری متقابل آنها سبب ایجاد شرایط مناسب برای فعالیت­های کارآفرینانه و توسعه کسب­وکارهای جدید می­شود. منظور از ذینفع نیز هر نهادی است که بالفعل یا بالقوه حامی و مشوق کارآفرینی است. سازمان­های دولتی، دانشگاه­ها، انجمن­های کسب­وکار، تشکل­های بخش خصوصی، سرمایه­گذاران، بانک­ها، کارآفرینان، مراکز رشد، رهبران اجتماعی، مراکز تحقیقاتی، نمایندگان نیروی کار، وکلا و غیره از ذینفعان اکوسیستم کارآفرینانه هستند. کارآفرین نیز هر چند حاصل اکوسیستم کارآفرینانه است، اما خود در ایجاد اکوسیستم و سلامت آن نقش فعالی دارد(قمبرعلی و همکاران، 1395).

همچنین، در اثر وجود ویژگی­هایی چون همگنی، تعادل و هم­افزایی، اکوسیستم توان پرورش کارآفرینان موفق را خواهد داشت. لذا، تشخیص و طراحی سیاست­های توسعه کارآفرینی مستلزم توجه به کلیه عناصر (کاستی­ها یا نقاط قوت) اکوسیستم و شیوه تعامل بین آنهاست. به این علت که وجود ضعف در یک زیرسیستم یا نهاد می­تواند عملکرد کل اکوسیستم را متأثر سازد و علیرغم وجود نقاط قوت، مانند یک گلوگاه عمل نماید (وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، 1395).

 

2.2. شاخص جهانی کارآفرینی

شاخص جهانی کارآفرینی متفاوت از شاخص­های کارآفرینی خروجی­محور و چارچوب­محور طراحی شده تا بتواند اکوسیستم­های کارآفرینانه را به تصویر بکشد. بنابراین، صرفا یک شمارش ساده از خروجی­ها، یا محک­زن سیاستی و حتی سنجه­ای برای کارآفرینی پُررشد نیست. بلکه، ویژگی­هایی از کارآفرینی نظیر نوآوری، گسترش بازار، رشدمحوری و برخورداری از بینش بین­المللی را مدنظر قرار داده که بهره­وری را بهبود می­بخشند. شاخص جهانی کارآفرینی، تعاملات پویا و نهادینه­ بین گرایشات، توانایی­ها و اشتیاق را که محرک کارآفرینی مولد هستند در سطوح فردی و نهادی مورد توجه قرار داده است. فرض بنیادی در تهیه این شاخص چنین بوده اگر چه کارآفرینی دارای ماهیت رفتاری است. اما، زمانی مجال بروز می­یابد که محیط به فرد اجازه آن را بدهد. به­عبارتی، پویایی کارآفرینی در یک کشور، ضمن وابستگی به خصایل و ویژگی­های فردی، در گرو محیط نهادی حاکم بر آن جامعه نیز هست. از این رو، نسبت به سایر روش­های سنجش کارآفرینی، چشم­انداز نسبتاً دقیق­تری از نقاط قوت و تنگناهای اکوسیستم کارآفرینی کشورها ارائه می­دهد. این شاخص بر پایه مدل چارچوبی اکوسیستم طراحی شده و اقداماتی که توسط افراد (یا بنگاه­ها) در سطح خرد انجام می­شود با چارچوب نهادی ترکیب می­شود. چارچوب نهادی نیز دارای عناصر گسترده­ای از جمله منابع (مالی، سرمایه انسانی و شبکه­ها)، زیرساخت­های فیزیکی (ارتباطی، حمل­ونقل، محل استقرار کسب­وکار)، زیرساخت­های خدماتی (تحقیق و توسعه، آموزش و خدمات کسب­وکار)، نهادهای رسمی (حکومت، قوانین) و نهادهای غیررسمی (هنجارهای اجتماعی و گرایش­ها) است.

شاخص جهانی کارآفرینی از سه شاخص فرعی با عناوین گرایش کارآفرینانه، توانایی کارآفرینانه و اشتیاق کارآفرینانه تشکیل شده که بر پایه 14 رکن بنا شده­اند و هر رکن نیز مشتمل بر یک متغیر فردی و یک متغیر نهادی است. بنابراین، بر خلاف سایر سنجه­های کارآفرینی که از آمیزش متغیرهای فردی یا نهادی به تنهایی ساخته شده­اند. عناصر زیر مجموعه هر یک از اجزای سه­گانه شاخص جهانی کارآفرینی بر عناصر زیر مجموعه دو جزء دیگر تأثیر می­گذارد و این تلاش برای نمایش ماهیت باز و قابل بحث کارآفرینی است. در ادامه، شاخص­های فرعی یاد شده و ارکان تشکیل دهنده آنها تشریح می­گردد (وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی، 1395).

شاخص گرایش کارآفرینانه، بیانگر دیدگاه عموم مردم یک کشور به کارآفرینی و کارآفرینان است و درک فرصت، مهارت کسب­وکارهای نوپا، پذیرش ریسک، شبکه­سازی و پشتیبانی فرهنگی ارکان مرتبط با این شاخص هستند.

شاخص توانایی کارآفرینانه، بعضی از ویژگی­های کارآفرینی و بنگاه­های نوپای با پتانسیل رشد بالا را اندازه­گیری می­کند و کسب­وکار نوپا مبتنی بر فرصت، جذب فناوری، سرمایه انسانی و رقابت ارکان مرتبط با این شاخص هستند.

تئوری­های رشد اقتصادی: در تئوری­های رشد نئوکلاسیک سولو، تابع رشد به صورت  یا ؛ A همان بهره­وری کل عوامل تولید و a سهم سرمایه در تولید است. با لگاریتم­گیری و سپس دیفرانسیل گرفتن از رابطه تولید، رشد اقتصادی از رشد بهره­وری کل عوامل تولید و تغییرات انباشت سرمایه به ازای هر واحد نیروی کار حاصل می­شود: . متغیرهای TFP(A) و سهم سرمایه در تولید a بر خلاف متغیرهای تولید، نیروی کار و سرمایه در دسترس و قابل مشاهده نیستند. رشد بهره­وری کل عوامل تولید از رابطه   محاسبه می­شود و  در ادبیات به مانده سولو[26] معروف است. شاخص کارآفرینی با تأثیر مستقیم خود بر مانده سولو به صورت غیر مستقیم موجبات رشد اقتصادی را فراهم می­کند. . با کاوش بیشتر در مدل­های رشد کاملاً درون­زا می­توان دریافت که پیچیدگی­های این مدل زمینه­ای فراهم می­کند که در آن اصطکاک­های مالی نیز علاوه بر این که طیف گسترده­ای از پارامترهای مؤثر بر رشد اقتصادی را تحت تأثیر قرار دهد، خود به تنهایی به عنوان یکی از پارامترهای اثرگذار بر رشد اقتصادی مطرح شود (هان و شن، 2015).

 

3.2. سازوکار تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی 

توسعه مالی به دنبال بررسی رابطه بخش حقیقی اقتصاد و سیستم مالی وارد ادبیات اقتصادی گردید. توسعه مالی فرآیندی است که موجب توسعه خدمات واسطه­های مالی در کیفیت، کمیت و کارایی می­شود (برخورداری و همکاران، 1398). در سال­های اخیر، توسعه مالی با تمرکز بر کارآفرینی به­عنوان نسخه بدیل توسعه صنعتی در کشورهای توسعه­یافته مورد توجه ویژه قرار گرفته است. زیرا، توسعه مالی با زمینه­سازی توسعه فضای کارافرینی افزایش تعداد افراد دارای مهارت و تخصص بالا و با ایده­های مبتکرانه، زمینه تولید محصولات جدید، متنوع­ و با ارزش افزوده بالا و تجاری­سازی آنها را فراهم می­کند. به­علاوه، توسعه مالی در فضای کارآفرینی با تجمیع پس­اندازهای بی­هدف و سرگردان و به حرکت درآوردن آنها، تحریک مهارت­های بلااستفاده و توسعه کسب­وکارهای با رشد بالا و تولید محصولات غیرقابل تقلید سبب افزایش نوآوری ملی، کسب مزیت رقابتی و توسعه صادرات محصولات جدید و متنوع می­شود (واتاو و همکاران^[27]، 2021). همچنین، توسعه منابع مالی در فضای کارآفرینی با جلوگیری از انحراف منابع به سمت فعالیت­های غیرمولد و زیرزمینی، انگیزه فعالیت در بخش رسمی که امکان تولید محصولات جدید در آن بیشتر است را افزایش می­دهد. در نهایت این که توسعه مالی در فضای کارآفرینی با غلبه بر محدودیت­های زمانی و مکانی و درک فرصت­های تجاری به بین­المللی­سازی با رویکرد مشتری­مداری کمک می­کند و صادرات محصولات جدید را توسعه و موجب افزایش پیچیدگی اقتصادی می­شود (شاه­آبادی و چایانی، 1398).  پویایی محیط کسب‌وکار و توسعه کارآفرینی، خود نیز مستلزم تأمین انواع منابع، از انسانی، دانشی و انواع زیرساخت‌ها و تجهیزات فناورانه گرفته تا منابع مالی است (امین و همکاران^[28]، 2021). به­طور مشخص، کسب‌وکارهای کارآفرینانه در طول مراحل مختلف چرخه عمر خود، به طیف متنوعی از منابع مالی از سرمایه‌های شخصی کارآفرینان تا کمک‌های مالی بلاعوض و سرمایه‌گذاری، تسهیلات کم‌بهره و سرمایه‌‌های خطرپذیر نیاز دارند. در این بین، توسعه بازارهای مالی می­تواند با توزیع منابع مالی به نفع بخش خصوصی و تأمین مالی واحدهای تولیدی نوآور و کارآفرین در بهبود فضای کارآفرینی نقش موثری ایفا کند (چو^[29]، 2020 و کتیندامار و همکاران، 2012). بنابرین توسعه بازارهای مالی خود یکی لازمه­های توسعه فضای کارآفرینی است.

توسعه کارآفرینی با درک بهتر فرصت­های کسب­وکار و راه­اندازی کسب­وکارهای جدید تقاضای برای خدمات مالی را افزایش می­دهد و موجب توسعه مالی می­شود (دران و همکاران^[30]، 2018). از این­رو توسعه مالی و توسعه فضای کارآفرینی لازم و ملزوم یکدیگر هستند. وجود سیستم مالی کارا و توسعه­یافته می­تواند با تخصیص آسان و سریع منابع به کسب­وکارهای جدید و فناورمحور و توسعه فضای کارآفرینی ، تأمین مالی فعالیت­های تحقق و توسعه؛ کاربردی‌کردن دانش با ارائه کمک‌ها و خدمات مالی و پشتیبانی از شرکت‌ها و موسسه‌های دانش‌بنیان، زمینه افزایش نوآوری ملی و تولید محصولات جدید، متنوع و با ارزش افزوده بالا را فراهم کند و با تکمیل زنجیره ایده تا بازار؛ تجاری‌سازی نوآوری‌ها، دستاوردهای پژوهشی و اختراعات؛ مسیر توسعه صادرات محصولات نوآورانه و متنوع را به بازارهای جهانی هموار کند و بر پیچیدگی اقتصادی کشورها بیفزاید (گویان و سو^[31] 2021 و کینگ و لوین^[32]، 1993). بنابرین توسعه مالی توأم با توسعه فضای کارآفرینی منجر به ارتقا هزینه تحقیق و توسعه داخلی، به تبع آن افزایش بهره­وری کل عوامل تولید و افزایش رشد محصولات نوآورتر و جدیدتر و ارتقا شاخص پیچیدگی اقتصادی می­شود (اسکندری و همکاران، 1400).

 

3. پیشینه تحقیق

شاه­آبادی و چایانی (1398) تأثیر جذب سرریز فناوری و کارآفرینی بر پیچیدگی‌ اقتصادی در کشورهای منتخب عضو سازمان همکاری اسلامی را با استفاده از روش گشتاورهای تعمیم‌یافته دومرحله‌ای، طی دوره زمانی 2016-2008 بررسی کرده­اند. نتایج نشان داد تأثیر جذب سرریز فناوری و کارآفرینی بر پیچیدگی‌ اقتصادی به ترتیب مثبت و بی‌معنا و مثبت و معنا‌دار است. همچنین، آزادی اقتصادی و رقابت‌پذیری جهانی بر پیچیدگی‌ اقتصادی در کشورهای منتخب عضو سازمان همکاری اسلامی تأثیر مثبت و معناداری دارند.

الهی و همکاران (1397) تأثیر عوامل نهادی بر پیچیدگی اقتصادی در 102 کشور توسعه­یافته، نوظهور و درحال توسعه را به روش گشتاورهای تعمیم­یافته سیستمی برای دوره زمانی 1993-2016 بررسی کرده­اند. نتایج نشان داد شاخص ترکیبی توسعه­یافتگی نهادی به ترتیب بیشترین اثرگذاری را بر پیچیدگی اقتصادی در کشورهای توسعه­یافته، درحال توسعه و نوظهور داشته است.

شاه­آبادی و حسینی (1397) تأثیر مؤلفه­های اقتصاد دانش بر پیچیدگی اقتصادی در ایران را با استفاده از روش خودرگرسیونی برداری طی دوره 1395-1354 بررسی کرده­اند. نتایج نشان داد مؤلفه­های اقتصاد دانش مانند بازبودن تجاری، فناوری اطلاعات و ارتباطات، ابداع و اختراع بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر مثبت و معنا­داری دارند.

آقایی و همکاران (1397) ارتباط بین حقوق مالکیت فکری و شاخص پیچیدگی اقتصادی به­عنوان معیار اندازه­گیری نوآوری ملی را در دو گروه کشورهای با درآمد سرانه بالاتر از متوسط و پایین‌‌تر از متوسط در طی دوره زمانی ۲۰۱۰-۱۹۷۶ بررسی کرده­اند. نتایج نشان داد در کشورهای با درآمد سرانه بالاتر از متوسط بین حقوق مالکیت فکری و پیچیدگی اقتصادی ارتباط مثبت و معناداری وجود دارد. اما، در کشورهای با درآمد سرانه پایین‌‌تر از متوسط این ارتباط فاقد معناداری آماری است.

عظیمی (1397) با رهیافت داده‌­های تابلویی به بررسی تأثیر مؤلفه­­های مؤلفه­­های اقتصاد دانش­‌ بر شاخص پیچیدگی اقتصادی در 113 کشور طی دوره 2016-2006 پرداخته است. برای این منظور، مؤلفه­­های اقتصاد دانش­‌بنیان با بهره‌­گیری از روش تحلیل مؤلفه­­های اصلی به چهار مؤلفۀ آموزش، نهاد اقتصادی، نوآوری و فاوا تبدیل شدند. سپس، نتایج مدل برآوردی نشان داد مؤلفه آموزش اثرگذارترین متغیر بر پیچیدگی اقتصادی بوده است. بعد از آموزش، مؤلفه­‌های نهاد اقتصادی، نوآوری و فناوری­‌های اطلاعات و ارتباطات به ترتیب در رده­های قرار دارند.

گویان و سو (2021) ‌با به کارگیری ‌فنون اقتصادسنجی، چگونگی تأثیر توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی را ‌در یک نمونه آماری شامل ‌86 کشور جهان در دوره 2017-2002 بررسی کرده­اند. نتایج نشان داد نهادهای مالی و بازارهای مالی و همچنین زیرشاخص‌های آنها (عمق مالی، دسترسی مالی و کارایی مالی) به طور مثبت و معناداری ‌بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر دارند که البته تأثیر نهادهای مالی نسبت به بازارهای مالی ‌قوی‌تر بود. ‌

گویان و همکاران (2020)، این مطالعه تأثیرات اختراع‌ها و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی را در نمونه‌ای متشکل از 52 اقتصاد (شامل 32 اقتصاد با درآمد بالا (HIE) و 20 اقتصاد با درآمد متوسط ​​(MIE)) طی بازه زمانی 2008-2019 با رویکرد پنل پویا بررسی می‌کند. برآوردها نشان می‌دهد که اختراعات‌ها تأثیر مثبت قابل توجهی بر پیچیدگی اقتصادی یک کشور دارند، اما برای توسعه مالی، نتایج متنوع‌تر هستند. فراتر از این تفاوت‌ها، این مطالعه بر برخی نتیجه‌گیری‌های رایج تأکید می‌کند: اختراع­ها مستقیماً به پیچیدگی یک کشور کمک می‌کنند. یک بخش مالی بیش از حد بزرگ به تنوع و پیچیدگی اقتصاد ملی کمک نمی کند، اما به نظر می رسد کارایی بازارهای مالی تأثیر مثبتی بر چنین فرآیندهایی دارد، ازیرا بازارهای مالی راه جایگزینی برای تأمین مالی اختراع ها و دانش ارائه می دهند.

چو (2020) با استفاده از مجموعه داده‌های پانل 94 کشور از سال 1968 تا 2015 و روش گشتاورهای تعمیم‌یافته ‌به بررسی تأثیر توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی پرداخته که نتایج نشان داد هم توسعه بخش بانکی و هم توسعه بازار سهام اثرات مثبتی بر پیچیدگی اقتصادی دارند.

لاورده-رجاس و کرآ^[33] (2019) با رهیافت داده­های تابلویی به بررسی رابطه بهره­وری علمی و پیچیدگی اقتصادی در نمونه­ای آماری متشکل از 91 کشور طی سال­های 2003 تا 2014 پرداخته­اند. نتایج نشان داد بهره­وری علمی در علوم پایه و مهندسی بر پیچیدگی اقتصادی کشورها تأثیر مثبت و معناداری دارد. اما، این تأثیر فقط در کشورهای با درآمد بالا پایدار است که دانشگاه، صنعت و دولت با هدف افزایش نوآوری در سطح بنگاه­ها با هم تعامل دارند و به ارائه راهکار می­پردازند.

وو^[34] (2019) تأثیر شاخص نهادی آزادی اقتصادی بر پیچیدگی اقتصادی کشورها را بررسی نموده است. نتایج نشان داد کیفیت نهادی بر پیچیدگی اقتصادی اثر مثبت و معناداری دارد. علاوه­بر این، بهبود کیفیت نهادی با کمک به انباشت سرمایه انسانی و ایجاد انگیزه برای فعالیت­های نوآورانه بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر مثبت می­گذارد.

یالتا و یالتا^[35] (2018) با رویکرد گشتاورهای تعمیم‌یافته سیستمی، عوامل تعیین­کننده پیچیدگی اقتصادی در 12 کشور منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا را طی دوره 2015-1970 با تأکید ویژه بر نقش سرمایه انسانی بررسی کرده­اند. نتایج نشان داد سرمایه انسانی بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر مثبت و معناداری دارد. اما، رانت منابع طبیعی بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر منفی و معناداری دارد. همچنین، اثر منفی رانت منابع طبیعی بر پیچیدگی اقتصادی در اثر تعامل آن با سرمایه انسانی و دموکراسی تعدیل می­شود.

فراس و همکاران^[36] (2018) با رویکرد داده­های تابلویی به بررسی تأثیر ظرفیت جذب و سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر پیچیدگی اقتصادی در 106 شهر برزیل طی دوره 2014-2010 پرداخته­اند. نتایج نشان داد سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر پیچیدگی اقتصادی در برزیل تأثیر مثبت و معناداری دارد. همچنین مشاهده شد ظرفیت جذب در تأثیر مثبت سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر پیچیدگی اقتصادی نقش تعدیل­گر دارد. نتیجه مهم دیگر این که شاخص­های تحصیلی نسبت به شاخص­های بازار کار تأثیر کمتری بر پیچیدگی اقتصادی در برزیل دارند.

ارکان و یلدیرمسی[37] (2015)،در بازه زمانی 1993-2012 رابطه پیچیدگی اقتصادی و رقابت صادراتی برای ترکیه را مورد بررسی قرار  دادند. یافته نشان داد، رقابت پذیری بالا، تولیدات فناورانه­ترو صادارت کالاهای ارزش افزوده بالا را افزایش می­دهد. به عبارتی توانایی بالای رقابتی، سبب توسعه یافتگی و بهبود شاخص توسعه انسانی می­شود.

نتایج حاصل از بررسی مطالعات و تحقیقات پیشین نشان می­دهد بررسی تأثیر کارآفرینی بر پیچیدگی اقتصادی صرفاً در مطالعه شاه­آبادی و چایانی (1398) سابقه دارد. اما، بررسی تأثیر توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی و همچنین، بررسی تأثیر تعاملی توسعه مالی و کارآفرینی بر پیچیدگی اقتصادی مغفول مانده است. این در صورتی است که دسترسی کارآفرینان به منابع مالی مورد نیاز می­تواند به آنها در تولید کالاهای جدید و متنوع کمک کند و پیچیدگی اقتصادی را بیفزاید. از این­رو، تحقیق حاضر سعی نمود با بررسی اثر ابعاد سه­گانه کارآفرینی شامل گرایش، توانایی و اشتیاق کارآفرینی و لحاظ نقش میانجی توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در قالب یک مطالعه بین کشوری این شکاف تحقیقاتی را جبران نماید.

 

4. چهارچوب مفهومی پژوهش

چهارچوب مفهومی پژوهش جهت تعیین تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی به شکل 1 ارائه شده است. در این شکل، پیچیدگی اقتصادی متغیر وابسته؛ گرایش­های کارآفرینی شامل گرایش کارآفرینی، توانایی کارآفرینی، اشتیاق کارآفرینی و توسعه مالی، حقوق مالکیت فکری و فراوانی منابع متغیرهای توضیحی هستند.

 

شکل 1: چهارچوب مفهومی پژوهش

 

5. روش­شناسی پژوهش و آمار توصیفی

این تحقیق از نظر هدف کاربردی است و به قصد استفاده از یافته­ها در نمونه آماری مورد مطالعه انجام شده است. از نظر ماهیت و روش توصیفی- تحلیلی است. زیرا، با استفاده از داده­های تجربی به تعیین تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در کشورهای مورد مطالعه پرداخته است.

جامعه آماری این تحقیق از 25 کشور[38] درحال توسعه عضو سازمان همکاری اسلامی[39] (گروه نمونه) و 25 کشور[40] توسعه­یافته عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه[41] (گروه کنترل) تشکیل شده است. ضمناً، علاوه­بر سطح توسعه­یافتگی؛ دسترسی به داده­های آماری مورد نیاز و متفاوت بودن جامعه آماری در این انتخاب موثر بوده است.

در این تحقیق، اطلاعات لازم برای پی­ریزی مبانی نظری و مرور پیشینه تحقیق به روش اسنادی و مراجعه به کتب، مقالات و پایان­نامه­های داخلی و خارجی گردآوری شده است. داده­های تجربی متغیرهای تحقیق نیز از نوع آمار ثانویه بوده که به روش اینترنتی به شرح جدول ذیل گردآوری شده­اند.

جدول 1: مآخذ آماری متغیرهای تحقیق

نوع متغیر	نام متغیر	پایگاه آماری	نشانی اینترنتی
وابسته	پیچیدگی اقتصادی	اطلس پیچیدگی اقتصادی دانشگاه هاروارد	https://atlas.cid.harvard.edu/rankings
توضیحی	کارآفرینی	موسسه توسعه جهانی کارآفرینی	https://knoema.com/GEI2019/global-entrepreneurship-index
	توسعه مالی	صندوق بین­المللی پول	http://data.imf.org
کنترل	فراوانی منابع طبیعی	بانک جهانی	http://www.worldbank.org/data
	حقوق مالکیت فکری	اتحادیه حقوق مالکیت فکری	https://internationalpropertyrightsindex.org

منبع:  یافته‌های پژوهشگر

 

پیچیدگی اقتصادی، امتیاز این شاخص در بازه 3+ و 3- قرار دارد و عدد بزرگتر و به 3+ نزدیکتر به منزله پیچیدگی اقتصادی بیشتر یک کشور است. با این توضیح، نمرات ابتدا، انتها و میانگین دوره این شاخص در کشورهای منتخب در جدول 2 ارائه شده که بر اساس آن، در گروه کشورهای درحال توسعه اسلامی، مالزی و نیجریه و در گروه کشورهای توسعه­یافته ژاپن و لیتوانی به ترتیب از پیچیده­ترین و ساده­ترین اقتصاد برخوردار بوده­اند. ایران نیز با میانگین نمره 45/0- در بین 25 کشور اسلامی در رتبه 13 قرار گرفته و در زمره اقتصادهای ساده در جهان محسوب می­شود. زیرا، عمدۀ صادرات آن را نفت خام، فراورده­های نفتی، محصولات پتروشیمی و مواد معدنی تشکیل می­دهد که تنوع کمی دارند و توسط تعداد کشورهای زیادی تولید و صادر می­شوند.

 

جدول 2: شاخص پیچیدگی اقتصادی در کشورهای منتخب (2018-2014)

کشورهای اسلامی	سال 2014	سال 2018	میانگین دوره		کشورهای توسعه­یافته	سال 2014	سال 2018	میانگین دوره
			نمره	رتبه				نمره	رتبه
آلبانی	44/0-	32/0-	43/0-	11	آلمان	11/2	09/2	17/2	3
اردن	23/0	17/0	16/0	7	آمریکا	57/1	55/1	61/1	9
الجزایر	43/1-	31/1-	21/1-	23	اتریش	78/1	81/1	78/1	6
اندونزی	07/0	02/0	00/0	9	اسپانیا	96/0	83/0	85/0	24
امارات متحده عربی	12/0-	01/0-	03/0	8	استونی	02/1	96/0	99/0	23
اوگاندا	48/0-	50/0-	53/0-	16	اسلواکی	52/1	41/1	46/1	13
ایران	39/0-	71/0-	45/0-	13	اسلونی	55/1	62/1	61/1	9
بحرین	09/0	30/0	24/0	5	انگلستان	53/1	51/1	54/1	12
پاکستان	60/0-	68/0-	68/0-	20	ایتالیا	48/1	44/1	46/1	13
ترکیه	66/0	64/0	60/0	2	ایرلند	37/1	36/1	34/1	16
تونس	46/0	44/0	35/0	4	بلژیک	18/1	18/1	19/1	18
ساحل عاج	85/0-	96/0-	93/0-	21	جمهوری چک	76/1	80/1	82/1	5
سنگال	51/0-	63/0-	59/0-	19	دانمارک	15/1	09/1	11/1	20
عربستان سعودی	01/0	67/0	20/0	6	رژیم اشغالگر قدس	98/1	02/1	07/1	21
عمان	73/0-	48/0-	58/0-	18	ژاپن	30/2	43/2	42/2	1
قزاقستان	51/0-	59/0-	49/0-	15	سوئد	74/1	70/1	73/1	7
قطر	57/0-	31/0-	44/0-	12	سوئیس	03/2	17/2	18/2	2
کامرون	74/0-	60/1-	07/1-	22	فنلاند	60/1	55/1	60/1	11
کویت	26/1-	70/0-	45/0-	13	فرانسه	44/1	37/1	42/1	15
لبنان	32/0	35/0	49/0	3	کره جنوبی	97/1	11/2	07/2	4
مالزی	99/0	02/1	03/1	1	لهستان	13/1	10/1	14/1	19
مراکش	43/0-	56/0-	55/0-	17	لیتوانی	68/0	86/0	72/0	25
مصر	04/0-	06/0-	09/0-	10	مجارستان	70/1	66/1	69/1	8
موزامبیک	04/1-	25/1-	23/1-	24	مکزیک	29/1	29/1	33/1	17
نیجریه	90/1-	90/1-	89/1-	25	هلند	09/1	98/0	06/1	22
میانگین گروه	37/0-	36/0-	34/0-		میانگین گروه	48/1	48/1	49/1

مأخذ: اطلس پیچیدگی اقتصادی دانشگاه هاروارد (https://atlas.cid.harvard.edu/rankings)

 

کارآفرینی -در کنار توسعه مالی- یکی از دو متغیر توضیحی تحقیق است که از سه زیرشاخص با عناوین گرایش، توانایی و اشتیاق کارآفرینی تشکیل شده است. در ادامه، خصوصیات آماری هر یک از این شاخص برای کشورهای منتخب در دوره مورد مطالعه ارائه و تحلیل شده است. ضمناً، امتیاز شاخص­های مذکور در بازه 0 تا 100 قرار دارد و عدد بزرگتر و به 100 نزدیکتر به منزله وضعیت مطلوبتر تلقی می­گردد. مطابق داده­های گرایش کارآفرینی [42]عربستان سعودی و موزامبیک در گروه کشورهای درحال توسعه اسلامی و آمریکا و ژاپن در گروه کشورهای توسعه­یافته به ترتیب از بیشترین و کمترین گرایش کارآفرینی برخوردار بوده­اند. ایران نیز با میانگین نمره 3/28 در بین 25 کشور اسلامی در رتبه 16 قرار گرفته که مطلوب به­نظر نمی­رسد. براساس شاخص توانایی کارآفرینی امارات متحده عربی و اوگاندا در گروه کشورهای درحال توسعه اسلامی و دانمارک و مکزیک در گروه کشورهای توسعه­یافته به ترتیب از بیشترین و کمترین توانایی کارآفرینی در گروه خود برخوردار بوده­اند. ایران نیز با میانگین نمره 9/27 در بین 25 کشور اسلامی حائز رتبه 13 شده است. براساس شاخص اشتیاق کارآفرینی  و براساس ارقام موجود، امارات متحده عربی و اوگاندا در گروه کشورهای درحال توسعه اسلامی و آمریکا و مکزیک در گروه کشورهای توسعه­یافته به ترتیب از بیشترین و کمترین اشتیاق به کارآفرینی در گروه خود برخوردار بوده­اند. ایران نیز با میانگین نمره 9/22 در بین 25 کشور اسلامی در رتبه 17 قرار گرفته که بدترین عملکرد در بین سه شاخص کارآفرینی محسوب می­شود.

 

1.5. مدل تحقیق

تحقیق حاضر با الهام وو (2019)، یالتا و یالتا (2018) و شاه­آبادی و چایانی (1398) از رگرسیون چندمتغیره و رویکرد داده­های تابلویی برای برآورد تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی استفاده نموده و مدل اقتصادسنجی تحقیق به­صورت زیر ارائه شده است:

 

 

 

در رابطه بالا، اندیس t معرف زمان است.

اندیس i معرف کشورهای منتخب است.

EC[43] نماد پیچیدگی اقتصادی و متغیر وابسته تحقیق است که از امتیاز شاخص پیچیدگی اقتصادی ‌مرکز توسعه بین­المللی دانشگاه هاروارد^[44] به عنوان جایگزین عملیاتی آن استفاده شده که در بازه 3+ و 3- قرار دارد و عدد بزرگتر و به 3+ نزدیکتر به منزله پیچیدگی اقتصادی بیشتر یک کشور است.

EC_it-1 سطح پیچیدگی اقتصادی یک سال قبل است (متغیر وابسته باوقفه) است که به­عنوان متغیر توضیحی در سمت راست معادله ظاهر شده است.

  نماد اثرات ثابت کشوری (عرض از مبدأهای ویژه هر مقطع) است.

 جمله خطا است.

ATT[45]، ABT[46] و ASP[47] به ترتیب نماد گرایش، توانایی و اشتیاق کارآفرینی است که به پیروی از شاه­آبادی و چایانی (1398) در مدل تحقیق منظور شده­اند. با این توضیح که از امتیاز سه زیرشاخص گرایش، توانایی و اشتیاق کارآفرینی منتشره ذیل شاخص جهانی کارآفرینی^[48] ‌‌به­عنوان جایگزین عملیاتی کارآفرینی استفاده شده که در بازه 0 تا 100 قرار دارد و عدد بزرگتر و به 100 نزدیکتر به منزله وضعیت مطلوبتر تلقی می­گردد. ضمناً برابر سازوکار بیان شده انتظار می­رود بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر مثبت داشته باشند.

FD^[49] نماد توسعه مالی و دیگر متغیر توضیحی تحقیق است که به پیروی از چشمی و ملک الساداتی (1392) در مدل منظور شده است. با این توضیح که توسعه مالی به دسترسی آسان و ارزان­قیمت آحاد جامعه به ابزارها، خدمات و تسهیلات مالی گفته می­شود (لوین و همکاران^[50]، 2000) که در این تحقیق از تسهیلات اعطایی بانک­ها به بخش خصوصی به صورت درصدی از تولید ناخالص داخلی^[51] به عنوان جایگزین توسعه مالی استفاده شده است. ضمناً، برابر سازوکار بیان شده در بخش مبانی نظری انتظار می­رود بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر مثبت داشته باشد.

البته، به­منظور تعیین تأثیر تعاملی کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی، مدل بالا در دو حالت برآورد شده است. به این صورت که در حالت دوم، حاصل­ضرب متناوب ابعاد کارآفرینی در توسعه مالی به­عنوان متغیر توضیحی جایگزین حالت انفرادی آنها شده است: 

 

 

 

اما، تصریح یک مدل اقتصادسنجی مناسب به­گونه­ای که تغییر رفتار پیچیدگی اقتصادی را به­نحو حداکثری توضیح دهد، مستلزم درنظر گرفتن سایر عوامل موثر بر آن در مدل ارائه شده است که در این تحقیق با توجه به مبانی نظری پیچیدگی اقتصادی و الهام از مطالعات تجربی، همچنین رعایت اصل عدم همخطی بین متغیرهای توضیحی، این عوامل تحت عنوان متغیرهای کنترل به شرح زیر انتخاب شده­اند.

ANR^[52] فراوانی منابع طبیعی است که به پیروی از یالتا و یالتا (2018) در مدل تحقیق منظور شده و از نسبت صادرات سوخت به کل صادرات کارخانه­ای به عنوان جایگزین آن استفاده شده است. ضمناً انتظار می­رود بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر منفی داشته باشد. زیرا، «تنوع» و «فراگیری» دو مشخصه پیچیدگی اقتصادی است. بنابراین، افزایش تولید و صادرات مواد خام و معدنی که تنوع کمی دارند و کشورهای زیادی آنها را تولید و صادر می­کنند به­طور مستقیم موجب کاهش پیچیدگی اقتصادی می­شود. به­علاوه، افزایش درآمدهای حاصل از فروانی منابع طبیعی در ترکیب با کیفیت نهادی ضعیف می­تواند موجب رشد مخارج دولتی، تخصیص نابهینه منابع، عدم توجه به سرمایه­گذاری در توسعه سرمایه انسانی و کاهش بهره­وری کل عوامل تولید منجر شود و به صورت غیرمستقیم نیز پیچیدگی اقتصادی را کاهش داد. 

IPR[53] حقوق مالکیت فکری است که به پیروی از آقایی و همکاران (1397) در مدل ‌منظور شده و مفهوم عملیاتی آن از سه بخش حقوق مالکیت فکری[54]، سطح حمایت از ثبت اختراع[55] و سطح بهره­بردارى بدون مجوز از محصولات تحت حمایت قانون کپى رایت[56] تشکیل شده که امتیاز هر یک ‌بین 0 (ضعیف­ترین حقوق مالکیت) و 10 (قوى­ترین حقوق مالکیت) در نوسان است و در این تحقیق از میانگین ساده آنها ‌استفاده شده است. ضمناً انتظار می­رود بر پیچیدگی اقتصادی تأثیر مثبت داشته باشد. زیرا، گسترش فناوری­های ارتباطی، جهانی­شدن اقتصاد و رشد فزاینده مبادلات تجاری باعث شده تا استفاده غیرقانونی از آثار ابداعی در جهان آسان­تر شود. از این­رو، حمایت کشورها از حقوق مالکیت فکری با افزایش سود فعالیت­های نوآورانه ‌می­تواند انگیزه ابداع و نوآوری و همچنین تولید کالاهای جدید و متنوع را تحریک کند و بر پیچیدگی اقتصادی بیفزاید.

 

2.5. برآورد مدل

روش­های معمول اقتصادسنجی بر فرض ایستایی متغیرها استوار است و استفاده از داده­های ناایستا و عدم استقلال میانگین، واریانس و کواریانس متغیرها از زمان موجب می­شود تا آزمون­های t، F و استنتاج آماری معتبر نباشد و احتمال تشکیل رگرسیون کاذب وجود دارد. بنابراین، باید پیش از تخمین مدل ایستایی متغیرها بررسی شود. اما، در این تحقیق به علت قلمرو زمانی کمتر از 10 سال، انجام آزمون ایستایی الزامی نیست (ولدریج[57]، 2009).

از آنجا که مدل­ داده­های تابلویی حاصل ترکیب داده­های مقاطع مختلف در طول زمان است. در برخی از تحقیقات قابلیت ترکیب داده­ها از طریق آزمون F لیمر بررسی می­شود. به این صورت که فرضیه H₀ (یکسان بودن عرض از مبدأها) در مقابل فرضیه H₁ (متفاوت بودن عرض از مبدأها) مورد بررسی قرار می­گیرد. نتایج آزمون مذکور به­شرح جدول 3 نشان می­دهد مقادیر F محاسبه شده از مقدار جدول بیشتر است. بنابراین، فرضیه صفر رد و اثرات گروه پذیرفته می­شود. درنتیجه، تخمین مدل به­صورت داده­های تابلویی تأیید گردید.

 

جدول 3: نتایج آزمون قابلیت تخمین مدل به صورت داده ­های تابلویی

نتیجه	احتمال	آماره F	حالت تخمین	کشورهای منتخب
مدل به صورت داده­های تابلویی	00/0	221/18	اول	درحال توسعه
مدل به صورت داده­های تابلویی	00/0	909/17	دوم
مدل به صورت داده­های تابلویی	00/0	882/15	اول	توسعه­یافته
مدل به صورت داده­های تابلویی	00/0	712/15	دوم

منبع:  یافته‌های پژوهشگر

در نهایت، مدل تحقیق با استفاده از الگوی داده­های تابلویی پویا و به روش گشتاورهای تعمیم­یافته برای هر گروه از کشورهای منتخب در دو حالت برآورد شد. نتایج حاصل از این برآورد در جدول 4 ارائه شده است. البته، برای اطمینان از مناسب بودن روش گشتاورهای تعمیم­یافته در برآورد مدل، دو آزمون انجام شده است. نخست، آزمون سارگان برای اثبات شرط اعتبار متغیرهای ابزاری به کار رفته برای تخمین مدل که مقدار بزرگتر از 5 درصد احتمال آماره سارگان در حالت­های چهارگانه تخمین نشان داد عدم همبستگی ابزارها با اجزای اخلال را نمی­توان رد کرد. بنابراین، ابزارهای مورد استفاده از اعتبار لازم برخوردارند. دوم، آزمون همبستگی پسمانده مرتبه اول (1)AR و مرتبه دوم (2)AR که نتایج نشان داد ضریب خودرگرسیونی مرتبه اول (1)AR معنی­دار و ضریب خودرگرسیونی مرتبه دوم (2)AR معنی­دار نیست. بنابراین، در هر چهار حالت تخمین تورش تصریح وجود ندارد و نتایج قابل اطمینان است.

 

جدول 4: نتایج برآورد مدل تحقیق به روش گشتاورهای تعمیم­یافته

کشورهای توسعه­یافته				کشورهای درحال توسعه				متغیر وابسته: پیچیدگی اقتصادی
حالت دوم		حالت اول		حالت دوم		حالت اول
آماره t	ضریب	آماره t	ضریب	آماره t	ضریب	آماره t	ضریب	متغیرهای توضیحی
486/6	*549/0	367/6	*558/0	087/5	*242/0	112/5	*263/0	EC (-1)
---	---	013/4	**165/0	---	---	981/3	**099/0	ATT
---	---	189/4	**195/0	---	---	085/4	**127/0	ABT
---	---	881/3	**114/0	---	---	767/3	**066/0	ASP
---	---	153/4	**197/0	---	---	898/3	**037/0	FD
138/4	**262/0	---	---	122/4	**167/0	---	---	ATT
093/4	**292/0	---	---	045/4	**164/0	---	---	ABT
078/4	**214/0	---	---	990/3	**093/0	---	---	ASP
722/3	**181/0-	572/3	**163/0-	280/5	*378/0-	251/5	*385/0-	ANR
120/5	*266/0	188/5	*259/0	114/3	**059/0	999/2	**062/0	IPR
586/0	127/9	544/0	163/9	563/0	591/7	544/0	662/7	Sargan test statistic
000/0	47/3-	000/0	32/3-	000/0	09/3-	000/0	19/3-	AR(1)
693/0	23/0-	693/0	29/0-	642/0	26/0-	669/0	26/0-	AR(2)
125		125		125		125		Number of obs
25		25		25		25		Number of groups
5		5		5		5		Obs per group

(نشانه­های * و ** به ترتیب سطوح معناداری 1% و 5% است)

مآخذ:  یافته‌های پژوهشگر

6. نتیجه­گیری و پیشنهادها

تأثیر گرایش کارآفرینی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب مثبت و معنادار است که با نتیجه مطالعه شاه­آبادی و چایانی (1398) مطابقت دارد. بر این اساس، 1 درصد افزایش گرایش کارآفرینی در کشورهای منتخب درحال توسعه و توسعه­یافته به ترتیب موجب افزایش 099/0 و 165/0 درصدی پیچیدگی اقتصادی شده است. زیرا، بر این اساس، بهبود گرایش کارآفرینی با کمک به درک مناسب­تر فرصت­های کسب­وکار، افزایش مهارت­های لازم برای راه­اندازی کسب­وکارهای نوپا، ریسک­پذیری بیشتر، گسترش استفاده از اینترنت و پشتیبانی فرهنگی از کارآفرینان همراه شده و انگیزه ابداع و نوآوری در بخش­های مختلف اقتصاد را به دنبال داشته که در نهایت از مسیر کسب مزیت رقابتی در بازارهای جهانی و رشد صادرات متنوع و با فراگیری کم موجب افزایش پیچیدگی اقتصادی در کشورهای منتخب شده است.

تأثیر توانایی کارآفرینی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب مثبت و معنادار است که با نتیجه شاه­آبادی و چایانی (1398) مطابقت دارد. بر این اساس، 1 درصد افزایش توانایی کارآفرینی در کشورهای منتخب درحال توسعه و توسعه­یافته به ترتیب موجب افزایش 127/0 و 195/0 درصدی پیچیدگی اقتصادی شده است. زیرا، بهبود توانایی کارآفرینی از طریق دسترسی آسان و کم هزینه کارآفرینان به سرمایه انسانی ماهر و افزایش ظرفیت جذب فناوری پیشرفته در بنگاه­ها، امکان تولید و تجاری­سازی محصولات جدید و غیرقابل تقلید را فراهم و با افزایش صادرات این محصولات بر پیچیدگی اقتصادی کشورهای منتخب افزوده است.

تأثیر اشتیاق کارآفرینی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب مثبت و معنادار است که با نتیجه شاه­آبادی و چایانی (1398) مطابقت دارد. بر این اساس، 1 درصد افزایش اشتیاق کارآفرینی در کشورهای منتخب درحال توسعه و توسعه­یافته به ترتیب موجب افزایش 066/0 و 114/0 درصدی پیچیدگی اقتصادی شده است. زیرا، بهبود اشتیاق کارآفرینی با کمک به راه­اندازی کسب­وکارهای جدید با پتانسیل رشد بالا در بخش­های مختلف اقتصادی، افزایش نوآوری محصول و افزایش نوآوری فرایند و بین­المللی­سازی محصولات موجب متنوع­سازی صادرات شده و پیچیدگی اقتصادی را افزایش داده است.  

تأثیر توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب مثبت و معنادار است که با نتیجه مطالعه چشمی و ملک الساداتی (1392) مطابقت دارد. بر این اساس، 1 درصد افزایش توسعه مالی در کشورهای منتخب درحال توسعه و توسعه­یافته به ترتیب موجب افزایش 037/0 و 197/0 درصدی پیچیدگی اقتصادی شده است. زیرا، افزایش توسعه مالی با کمک به تأمین مالی آسان و کم هزینه افراد و شرکت­های نوآور و رفع مشکل نقدینگی آنها در راستای بهبود زیرساخت­ها، مقیاس­افزایی و ارتقای سطح کیفی محصولات تولیدی مطابق با نیاز مشتریان در بازارهای بین­المللی، انتقال فناوری نوین خارجی و کمک به تولید محصولات جدید و دانش­بنیان و آماده­سازی شرایط صادرات آنها موجب افزایش پیچیدگی اقتصادی در کشورهای منتخب شده­ است. البته، ضریب تخمینی این متغیر در کشورهای توسعه­یافته نسبت به کشورهای درحال توسعه بزرگتر بوده که از همگامی بیشتر بخش مالی با بخش واقعی اقتصاد در جهت رشد تولیدات دانش­پایه حکایت دارد.

همچنین تأثیر تعاملی ابعاد سه­گانه کارآفرینی و توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب مثبت و معنادار است. با این تفاوت که ضریب تخمینی این متغیرها در کشورهای توسعه­یافته از کشورهای درحال توسعه بزرگتر بوده که نشان­دهنده تعامل مناسب­تر کارآفرینان و بخش مالی در کشورهای توسعه­یافته جهت تحقق رشد تولید و افزایش صادرات محصولات دانش­پایه و بافناوری بالا است. به­علاوه، ضریب تخمینی اثر تعاملی متغیرها از ضریب انفرادی آنها بزرگتر بوده است. زیرا، بهبود شاخص­های گرایش، توانایی و اشتیاق کارآفرینی در تعامل با توسعه­یافتگی بیشتر بخش مالی موجب هم­افزایی تأثیر آنها بر پیچیدگی اقتصادی شده است.

تأثیر فراوانی منابع طبیعی بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب منفی و معنادار است که با نتیجه مطالعات یالتا و یالتا (2018) مطابقت دارد. بر این اساس، 1 درصد افزایش فراوانی منابع طبیعی در کشورهای منتخب درحال توسعه درحالت اول و دوم تخمین به ترتیب موجب کاهش 385/0 و 378/0 درصدی پیچیدگی اقتصادی شده است. در کشورهای توسعه­یافته نیز 1 درصد افزایش فراوانی منابع طبیعی در حالت اول و دوم تخمین به ترتیب موجب کاهش 163/0 و 181/0 درصدی پیچیدگی اقتصادی شده است. زیرا، افزایش فراوانی منابع طبیعی و رشد صادرات مواد خام و سوختی که تنوع کمی داشته و توسط تعداد کشورهای بیشتری تولید و صادر می­شوند سبب کاهش پیچیدگی اقتصادی شده است. البته، ضریب تخمینی این متغیر در کشورهای درحال توسعه نسبت به کشورهای توسعه­یافته بزرگتر بوده که می­تواند از کیفیت نهادی نامناسب و وابستگی بیشتر اقتصاد به منابع طبیعی ناشی شده باشد.

تأثیر حقوق مالکیت فکری بر پیچیدگی اقتصادی در هر دو گروه از کشورهای منتخب مثبت و معنادار است که با نتیجه مطالعات آقایی و همکاران (1397) مطابقت دارد. بر این اساس، 1 درصد بهبود حقوق مالکیت فکری در کشورهای منتخب درحال توسعه در حالت اول و دوم تخمین به ترتیب موجب افزایش 062/0 و 059/0 درصدی پیچیدگی اقتصادی شده است. در کشورهای توسعه­یافته نیز 1 درصد بهبود حقوق مالکیت فکری در حالت اول و دوم تخمین به ترتیب موجب افزایش 259/0 و 266/0 درصدی پیچیدگی اقتصادی شده است. زیرا، تقویت حقوق مالکیت فکری با انحصار بهره مالی حاصل از نوآوری برای افراد و سازمان­های نوآور موجب افزایش ابداعات و اختراعات، پیشرفت فناوری و افزایش تولید متنوع و با بهره­وری بالا شده است. همچنین، بهبود حقوق مالکیت فکری به افزایش تحقیق و توسعه در بخش خصوصی کمک نموده و منجر به تولید محصولات جدید شده است. ضمناً، حمایت قدرتمند از حقوق مالکیت فکری در انتقال فناوری پیشرفته خارجی نیز موثر بوده است. در نهایت برآیند تأثیرات پیش گفته با رشد محصولات متنوع و با فراگیری کمتر قابل عرضه در بازارهای جهانی همراه شده و پیچیدگی اقتصادی را افزایش داده است. البته، ضریب تخمینی این متغیر در کشورهای توسعه­یافته از کشورهای درحال توسعه بزرگتر بوده است. زیرا، آنها کانون نوآوری و ابداع هستند و بهبود حقوق مالکیت فکری این شرایط را تقویت نموده است. اما، در کشورهای درحال توسعه نیازمند فناوری نوین خارجی؛ بهبود حقوق مالکیت فکری می­تواند در انتقال و بهره­برداری از فناوری­های حاصل از تحقیق و توسعه خارجی ایجاد مانع کند.  

تأثیر متغیر وابسته باوقفه (پیچیدگی اقتصادی یک سال قبل) در نیز در هر دو گروه از کشورهای منتخب بر پیچیدگی اقتصادی مثبت و معنادار است که با مبانی نظری همخوانی دارد. زیرا، افزایش پیچیدگی اقتصادی در سال قبل از وجود بستر و ساختار لازم برای این کار حکایت دارد و تسری این شرایط به دوره بعد منجر به افزایش مجدد پیچیدگی اقتصادی شده است.

براساس نتایج تأثیر مثبت گرایش کارآفرینی بر پیچیدگی اقتصادی به صورت انفرادی و تعاملی [با توسعه مالی] پیشنهاد می­شود با هدایت منابع مالی به سمت بخش دانش بنیان اقتصاد و همچنین تقویت آموزش­های عالی و فنی و حرفه­ای همزمان موجبات قدرت تشخیص فرصت­های کسب­وکار و مهارت استفاده از آنها در جامعه تقویت شود.

براساس نتایج تأثیر مثبت اشتیاق کارآفرینی بر پیچیدگی اقتصادی به صورت انفرادی و تعاملی [با توسعه مالی] پیشنهاد می­شود با هدایت منابع مالی به سمت و سوی فعالیت­های تحقیق و توسعه و ایجاد محصولات نوآورانه بستر نوآوری در محصول و فرایند در شرکت­های نوپای با رشد بالا فراهم شود و با این بستر سازی زمینه تولید هر چه بیشتر محصولات نوآورانه فراهم آید.

براساس نتایج تأثیر مثبت توسعه مالی بر پیچیدگی اقتصادی خواه به صورت انفرادی و تعاملی [با شاخص­های کارآفرینی] پیشنهاد می­شود بخش مالی با اتخاذ رویکردهای نوین تأمین مالی و ارائه تسهیلات ویژه به شرکت‌های دانش­بنیان در جهت رونق کسب­وکارهای کارآفرینانه و تولید محصولات دانش­پایه و فناوری­محور و رشد صادرات آنها اقدام نماید تا پیچیدگی اقتصادی افزایش یابد.

 

[1]. گروه اقتصاد دانشکده علوم اجتماعی و اقتصادی، دانشگاه الزهرا، ایران(نویسنده مسئول). [e-mail]

[2] گروه اقتصاد دانشکده مدیریت، حسابداری و اقتصاد،  دانشگاه هرمزگان، ایران[e-mail]

[3] گروه مدیریت کارآفرینی، واحد الکترونیکی ، دانشگاه آزاد ، ایران.  [e-mail]

[4]. Harvard University

[5]. Massachusetts Institute of Technology)MIT(

[6]. Hausmann

[7]. Hidalgo

[8]. Stojkoski

[9]. Entrepreneurship

[10]. Schumpeter

[11]. Creative Dostruction

[12]. Kasseeah & Tandrayen-Ragoobur

[13]. Savrul

[14]. Wiklund & Shepherd

[15]. Jiang et al

[16]. Cetindamar et al

[17]. Hausmann et al

[18]. Diversity

[19]. Ubiquity

[20] .Entrepreneurial Ecosystem

[21]. Webster

[22]. Cambridge Advanced Learner's Dictionary

[23]. Encyclopædia Britannica

[24]. Moore

[25]. Organization for Economic Co-operation and Development(OECD)

[26] Solow residual

[27]. Vatavu et al

[28]. Amin et al

[29]. Chu

[30]. Doran et al

[31]. Nguyen & Su

[32]. King & Levine

[33]. Laverde-Rojas & Correa

[34]. Vu

[35]. Yalta & Yalta

[36]. Ferraz et al

[37] Erkan & Yildirimci

[38]. آلبانی، اردن، الجزایر، اندونزی، امارات متحده عربی، اوگاندا، ایران، بحرین، پاکستان، ترکیه، تونس، ساحل عاج، سنگال، عربستان سعودی، عمان، قزاقستان، قطر، کامرون، کویت، لبنان، مالزی، مراکش، مصر، موزامبیک و نیجریه.

[39]. Organisation of Islamic Cooperation

[40]. آلمان، آمریکا، اتریش، اسپانیا، استونی، اسلواکی، اسلونی، انگلستان، ایتالیا، ایرلند، بلژیک، چک، دانمارک، رژیم اشغالگر قدس، ژاپن، سوئد، سوئیس، فرانسه، فنلاند، کره جنوبی، لهستان، لیتوانی، مجارستان، مکزیک و هلند.

[41]. Organisation for Economic Co‑operation and Development

[42] مأخذ: پایگاه موسسه توسعه جهانی کارآفرینی (https://knoema.com/GEI2018/global-entrepreneurship-index)

[43]. Economic Complexity

^[44]. Center for International Development at Harvard University

[45]. Entrepreneurial Attitudes

[46]. Entrepreneurial Abilities

[47]. Entrepreneurial Aspirations

[48]. Global entrepreneurship index

[49]. Financial Development

[50]. Levine et al

[51]. Domestic credit to private sector (% of GDP)

[52]. Abundance of Natural Resources

[53]. Intellectual Property Rights

[54]. Intellectual Property Rights

[55]. Patent Protection

[56]. Copyright Protection

[57]. Wooldrige

مراجع

فهرست منابع

• آقایی، مهلا، ملک الساداتی، سید سعید، و سلیمی­فر، مصطفی (۱۳۹7). یک مدل پویا برای بررسی ارتباط حقوق مالکیت فکری و پیچیدگی اقتصادی: مطالعه شاخص جدید نوآوری مبتنی بر دانش. دوفصلنامه دانش حقوق اقتصادی، 25(13): 188-157. 122067/le.v25i13.66103:   doi
• اسکندری، بهمن، وظیفه­دوست حسین، جعفری، پریوش، و موسی خانی، مرتضی (1400). تأثیر روش­های تأمین مالی کارآفرینی بر مشارکت جمعی در کسب و کارهای دانش بنیان. اقتصاد مالی 15(57):259-284.  doi: 10.30495/fed.2021.687930
• الهی، ناصر، حیدری، حسن، کیاالحسینی، سید ضیاءالدین، و ابوالحسنی چیمه، محمد امین (۱۳۹7). پیچیدگی اقتصادی و عوامل نهادی (مقایسه میان کشورهای توسعه­یافته، نوظهور و درحال توسعه). فصلنامه مدلسازی اقتصادسنجی، 3(3): 37-11. doi: 10.22075/jem.2019.17030.1267
• برخورداری، سجاد، ابریشمی، حمید، و ذوالفقاری، مجتبی (1398). تأثیر توسعه مالی بر توسعه انسانی در کشورهای درحال توسعه با تمرکز بر ویژگی­های نهادی، اجتماعی و اقتصادی. اقتصاد مالی، 13(48):217-238. Doi: 1001.1.25383833.1398.13.48.8.3
• پژم، سید مهدی، و سلیمی­فر، مصطفی.(1394). بررسی تأثیر شاخص پیچیدگی اقتصادی بر رشد اقتصادی در 42 کشور برتر در تولید علم. فصلنامه اقتصاد و توسعه منطقه­ای، 2(10): 38-16. doi: 10.22067/erd.v22i10.41690
• چشمی، علی، و ملک الساداتی، سید سعید (1392). شاخص پیچیدگی اقتصادی و ارتباط آن با ساختار نهادی تولید مقایسه تطبیقی ایران، کره و ترکیه. اولین همایش توسعه پایدار با رویکرد بهبود محیط کسب­وکار، مشهد، اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی خراسان رضوی، 27 آذرماه 1392.
• شاه­آبادی، ابوالفضل، و چایانی، طیبه. (1398). تأثیر جذب سرریز فناوری و کارآفرینی بر پیچیدگی‌اقتصادی. فصلنامه تحقیقات اقتصادی، 54(4): 916-891. doi: 10.22059/jte.2019.74410
• شاه­آبادی، ابوالفضل، و حسینی، مریم (1398). تأثیر مولفه­های اقتصاد دانش بر پیچیدگی اقتصادی در کشورهای منتخب. دوفصلنامه مطالعات و سیاست­های اقتصادی، 14(2): 344-323. doi: 10.22059/jte.2017.235216.1007617
• عظیمی، ناصرعلی.(1397). بررسی تأثیر مؤلفه­های اقتصاد دانش­بنیان بر پیچیدگی اقتصادی کشورها. فصلنامه پژوهش و برنامه­ریزی در آموزش عالی، 24(4): 23-1.
• قمبرعلی، رضوان، آگهی، حسین، علی بیگی، امیرحسین، و زرافشانی، کیومرث (1395). واکاوی محتوای سیاست­ها در تطابق با ابعاد اکوسیستم کارآفرینی. توسعه کارآفرینی، 9(1): 58-39. doi: 10.22059/jed.2016.59861
• وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی (1395). پایش و بهبود نظام کارآفرینی در ایران .mcls.gov.ir› filepool› download.
• حسنوند، علی، کریمی، محمد شریف، فلاحتی، علی، و خانزادی، آزاد (1401)، اثر پیچیدگی اقتصادی بر نابرابری درآمدی در کشورهای منتخب در حال توسعه؛ رویکرد پانل دینامیک. اقتصاد مالی 16(58):193-214. Doi:30495/FED.2022.691507