نکات تعلیمی در منظومه‌های حماسی با تکیه بر مثنوی شهنشاه‌نامۀ سلیمانی (شاهنامۀ عارف)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقالات آماده انتشار، پذیرفته شده، انتشار آنلاین از تاریخ 16 آذر 1402   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2023.708052

نویسندگان

مریم السادات خبوشانی¹؛ احمدرضا یلمه ها^{* 2}

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران

²استاد گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران(نویسنده مسؤول)

چکیده

ادبیات تعلیمی گونه‌ای از ادبیات فارسی است که دربرگیرندۀ تعالیم اخلاقی و آموزش‌دهندۀ آن است. این گونۀ ادبی که از دیرباز مورد توجه بزرگان ادبیات فارسی بوده، با اندرزنامه‌هایی که بازمانده از ایران باستان و دورۀ ساسانی است، آغاز شده و با آثار شاعرانی چون فردوسی، سنایی، سعدی و... ادامه یافته است. در میان انواع ادبی، حماسه نیز این تعالیم را در خود دارد و در ادامۀ این مبحث، آثاری همچون مثنوی شنهشاه‌نامۀ سلیمانی که اثری حماسی و دربرگیرندۀ تعالیم اخلاقی است، خودنمایی می‌کند. در این اثر که از فتح‌الله عارف از شعرای سدۀ دهم هجری است، مواردی یافت می‌شود که نگارندگان را بر آن می‌دارد تا دربارۀ ادبیات تعلیمی در این اثر دست به پژوهش بزنند. با طرح این پرسش‌ها که دسته‌بندی ادبیات تعلیمی در ادب فارسی چگونه است و شاخصه‌های ادبیات تعلیمی در مثنوی شهنشاه‌نامۀ سلیمانی کدام است، پس از بررسی‌ها مواردی همچون ستایش خرد و خردمندی، حمد خدا، شنیدن پند پیران و احترام به والدین، اطاعت محض از پادشاهان، نکوهش جهان‌سپنجی، نکوهش رذایل اخلاقی، دادگری و احسان پادشاهان، یاد مرگ کردن، تأثیرپذیری از آیات و احادیث مورد توجه قرار گرفت و تحلیل شد.
 
 

کلیدواژه‌ها

ادبیات؛ حماسه؛ ادبیات تعلیمی؛ مثنوی شهنشاه‌نامۀ سلیمانی و شاهنامۀ عارف

مراجع

1. قرآن مجید.

۲. ابن شُعبه حرّانی، ابومحمد حسن بن علی (1397)، تحف ‌العقول، ترجمۀ محمدصادق حسن‌زاده، تهران: قم.

۳. ارسطو (1377)، فن شعر، ترجمۀ عبدالحسین زرین‌کوب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

۴. انوشه، حسن (1375)، دانشنامه ادب فارسی در آناتولی و بالکان، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

۵. دشتی، محمد (1380)، ترجمۀ نهج‌البلاغه، چ۳، قم: مؤسسۀ انتشارات ائمه^(ع).

6. رضابیگی، مریم و سلیمی، علی (1391)، «تأملی در نقش تعلیمی داستان‌های شاهنامه»، فصلنامۀ تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بوشهر، شمارۀ پیاپی ۱۳ و ۱۴: 121ـ۱۳۶.
7. صفا، ذبیح‌الله (1379)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
8. عارف، فتح‌الله (1167ق)، شهنشاه‌نامۀ سلیمانی، نسخۀ خطّی، کتابخانۀ آستان قدس رضوی.
9. علی‌مددی، منا (1394)، «تبارشناسی ادبیات تعلیمی (نگاهی به چرایی شکل‌گیری و گسترش ادبیات تعلیمی در ایران)»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، سال هفتم، شمارۀ 35: 109ـ۱۳۸.

۱۰. قره بلوط، علیرضا (۲۰۰۹)، معجم التاریخ التراث الاسلامی فی مکتب العالم، ترکیه: دار العقبة قیصری.

10. مشتاق‌مهر، رحمان و بافکر، سردار (1394)، «شاخص‌های محتوایی و صوری ادبیات تعلیمی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، سال هفتم، شمارۀ ۲۶: ۱ـ۲۸.
11. مشرّف، مریم (1394)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: انتشارات سخن.
12. یلمه‌ها، احمدرضا (1395)، «بررسی خاستگاه ادبیات تعلیمی و سیر تطور و تحول آن در ایران»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دهاقان، سال هشتم، شمارۀ 29: 61ـ۹۰.