مبانی فقهی مجازات افساد فی‌الارض بر اختلاس (ماده 4 قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری)

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 73، آذر 1402، صفحه 11-31   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.708068

نویسنده

زکیه ابراهیم زاده^*

دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور ، تهران، ایران.

چکیده

مجازات اختلاس، تعزیر است و در ماده 4 قانون تشدید آمده که اگر اختلاس، مصداق مفسد فی‌الارض باشد، مجازات مفسد فی‌الارض خواهد بود. پرسش مهمی مطرح می­شود که در چه صورتی اختلاس، مصداق افساد فی‌الارض پیدا می­کند و در حقیقت از منظر فقه امامیه ملاک و معیار اتحاد اختلاس با افساد فی‌الارض چیست؟ منظور از افساد فی‌الارض هر عملی است که سبب از بین رفتن امنیت مالی و جانی یا اخلاقی جامعه شود و منجر به تباهی آن جامعه گردد. بنابراین دایرة وقوع افساد فی‌الارض، وسیع بوده و منحصر به عمل یا نوع خاصی از گناه و فساد نمی­باشد؛ بلکه با توجه به ماهیتش، عنوان مستقلی از مجازات است که حاکم  اسلامی می­تواند با معین نمودن شرایطی، حکم به صحت تطبیق مجازات افساد فی‌الارض بر اختلاس یا عدم مطابقت آن، بنماید و رابطه این دو عنوان به صورت تساوی نمی­باشد. حاصل این نوشتار آن است که تطبیق اختلاس بر افساد فی‌الارض در صورتی قابل تصور است که اختلاس سبب سلب امنیت عمومی اقتصادی جامعه بشود و اختلال مالی را در جامعه اسلامی بوجود بیاورد. نوشتار پیش رو با استفاده از منابع کتابخانه­ای و نرم افزاری، با روش توصیفی و تحلیلی ارائه می­شود..

کلیدواژه‌ها

افساد فی‌الارض؛ شیوع فساد؛ اخلال امنیت مالی؛ اختلاس در فقه

مراجع

قرآن‌کریم

1. ابن ادریس حلّى، محمدبن منصور بن احمد، (1410)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
2. ابن براج، قاضى، عبد العزیز، (1406)، المهذب، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
3. ابن منظور، محمد بن مکرم، (1414ه‍.ق)، لسان العرب، دار الفکر، بیروت.
4. اردبیلى، احمد بن محمد، مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، 1403 ه‍ ق، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
5. اصفهانى، محمد بن حسن فاضل هندى، (1416)، کشف اللثام، قم، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
6. ایزدی فرد، علی اکبر، قلی پور، حسن، حسین‌نژاد، سید مجتبی، (پاییز 1393)، تأملی درحکم فقهی سرقت از بیت‌المال، فصلنامه پژوهش­های فقه و حقوق اسلامی، سال 10، شماره 37، ص 57-84.
7. ایزدی فرد، علی اکبر، حسین‌نژاد، سید مجتبی، (تابستان 1395)، بررسی فقهی افساد فی‌الارض اینترنتی، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال 12، شماره 44، ص 56-29.
8. بروجردى، حسین، (1386)، جامع أحادیث الشیعة ، انتشارات فرهنگ سبز - تهران.
9. بغدادى، مفید، محمّد بن محمد بن نعمان عکبرى، 1413 ه‍ ق، المقنعة، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، قم.
10. عالم­پور، حسن، براتی، شهرام، (1384)، بررسی و تحلیل جرم اختلاس شبکه­ای، دادرسی، شماره 54،
11. محمدنژاد، پرویز آذر (1381)، «اختلاس» دزدی از جیب دولت، اصلاح و تربیت، شماره 9 (‎ص35 - 37).
12. طوسى، محمد بن الحسن، (1373)، رجال الطوسی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، قم.
13. طوسى، محمد بن الحسن، (1420)، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول (للطوسی)– قم: مکتبة المحقق الطباطبائی‏.
14. رهبرپور محمدرضا، نورمحمدی حسین، (بهار 1397) چالش‌های حقوقی – قضایی جرم افساد فی الارض در قانون مجازات اسلامی 1392، پژوهش حقوق کیفری، دوره 6 ، شماره 22، ص 205 – 232.
15. خویى، سید ابو القاسم موسوى، معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرجال، بی‌جا: بی‌نا.
16. اله وردی، فرهاد، بررسی فقهی-حقوقی جرم افساد فی‌الارض و بغی در قانون مجازات اسلامی 1392 و تطبیق آن با قوانین سابق، کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی.
17. نوری،‌هادی، (1398بهار)، سیر تحول جرم اختلاس درنظام کیفری ایران، قانون یار، دوره سوم، شماره 9 جلد دوم.
18. تبریزى، جواد بن على، (1417) أسا س الحدود و التعزیرات،، دفتر مؤلف، قم، چاپ اول.
19. توکلی، احمدرضا، (تابستان 1391)، بررسی ماهیت محاربه و افساد فی الارض و نقد قواعد کیفری مربوطه، فصلنامه پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، سال 8، شماره 28، ص 52-33.
20. جبعی عاملى (شهید ثانى)، زین الدین، (1412 ه‍ ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشّى- سلطان العلماء)، قم، دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
21. حائرى، سید على طباطبایى، (1418)، ریاض المسائل، مؤسسه آل البیت ، قم، چاپ اول.
22. حبیب زاده، محمدجعفر، (1388)، حقوق جزای اختصاصی(جرایم علیه اموال)، سمت، تهران.
23. حر عاملى، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعة، مؤسسه آل البیت، قم.
24. حلی، حسن بن یوسف (علامه)، 1413 ه‍ ق، مختلف الشیعة فی أحکام الشریعة، دفتر انتشارات اسلامى، قم.
25. خویى، سید ابو القاسم الموسوى، (1422)، مبانی تکملة المنهاج، مؤسسة إحیاء آثار الإمام الخوئی ره، قم.
26. دیلمى، سلاّر، حمزة بن عبد العزیز، 1404، المراسم العلویة و الأحکام النبویة، منشورات الحرمین، قم.
27. راغب اصفهانى، حسین بن محمد (1412)، مفردات ألفاظ القرآن، دارالعلم، لبنان – سوریه.
28. شاکری، ابوالحسن،(بهار 1396)،تحلیلی نوین از جرم تحصیل اموال نامشروع در حقوق ایران، پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، سال 13، شماره 47، ص 93-114.
29. شامبیاتی، هوشنگ، (1375)،جرایم علیه اموال و مالکیت، انتشارات ویستار.
30. شاهرودى، سید محمود‌هاشمى، (1419 ه‍ ق)، بایسته‌هاى فقه جزا، نشر میزان - نشر دادگستر، تهران.
31. صدوق، محمد بن علی، (1386 ه‍ ق)، علل الشرائع، کتابفروشى داورى، قم.
32. طوسى، محمد بن حسن، (1400)، النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوى، دار الکتاب العربی، بیروت.
33. طوسى، محمد بن حسن، (1407 ق)، تهذیب الأحکام، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
34. طوسى،محمد بن حسن، (1390 ه‍ ق)، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ اول.
35. فاضل مقداد (1403 ه‍ ق)، نضد القواعد الفقهیة على مذهب الإمامیة، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى - ره، قم.
36. فراهیدى، خلیل بن احمد، (1410 ه‍ ق)، کتاب العین، نشر هجرت، قم.
37. کریمی نیا، محمدمهدی، مقدادی داودی، مهدی، (1398)، ماهیت و احکام اختلاس در فقه امامیه، قم: جلوه کمال.
38. کلینى،محمد بن یعقوب، (1407 ه‍ ق)، الکافی، دار الکتب الإسلامیة، تهران.
39. محقق حلّى، نجم الدین، جعفر بن حسن، (1412)، نکت النهایة، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ اول.
40. مقدادی داودی، مهدی، (1396)، بررسی فقهی-حقوقی ماهیت اختلاس، فقه و اجتهاد، دوره 4، شماره 7، 136-150.
41. مکى العاملى، محمد (شهید اول)،‌1410 ، اللمعة الدمشقیة فی فقه الإمامیة‌، بیروت: دار التراث- الدار الإسلامیة‌
42. موسوی خمینى، روح اللّه، (بی­تا)، تحریر الوسیلة، مؤسسه مطبوعات دار العلم، قم.
43. مؤمن، محمد، (1382)، کاوشی در مجازات محارب و مفسد فی‌الارض، فقه اهل بیت علیهم السلام، شماره 35.

46. یوسفی راد، علی‌اکبر، سادات حسینی، سید حسین، دهقان، رمضان، زمستان 1399، بررسی فقهی_حقوقی زمان احتساب خسارت تأخیر تأدیه در جرایم دارای رد مال پولی، فصلنامه پژوهش‌های فقه و حقوق اسلامی، سال هفدهم، شماره 62، ص 183-200.