بررسی فقهی و حقوقی شرط الحاقی به‌عنوان بازنگری به معنی أخص در قراردادها

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 73، آذر 1402، صفحه 58-83   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.708074

نویسندگان

امیر بارانی بیرانوند^{* 1}؛ امیر خواجه زاده²؛ عفت احمدزاده³

¹کارشناس ارشد فقه و حقوق خصوصی، دانشگاه شهید مطهری تهران، ایران.

²استادیار، گروه حقوق خصوصی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان، دامغان.

³کارشناس ارشد حقوق خصوصی، دانشگاه شهید چمران، اهواز.

چکیده

متعاقدین ممکن است گاهی بخواهند برخی مفاد قرارداد سابق را باتوجه‌به اقتضاء شرایط جدید، تغییر دهند؛ در واقع قصد بازنگری در عقد سابق را دارند. در چنین مواردی، متعاقدین تمایل دارند این موضوعات را که جزئی از قرارداد سابق و مرتبط با آن است، به‌وسیله شرط به آن الحاق کنند تا جزئی از توافقات سابق تلقی شود. نظر اشهر در فقه به جهت اتخاذ مبنا در مورد تعهدات ابتدایی باطل بودن شرط الحاقی است. ولی در سیستم حقوقی باتوجه‌به اینکه عنصر سازنده عقد تلاقی اراده و قصد مشترک طرفین است، شروط الحاقی معتبر است. این جستار که به روش توصیفی - تحلیلی صورت‌گرفته نشان می‌دهد با تحلیل آنچه در شرط ضمن عقد در نظام حقوقی اسلام اتفاق می‌افتد و مبتنی بر مفاهمه عرفی شرط، می‌توان لفظ شرط را به التزام مرتبط تعبیر و تفسیر کرد؛ بنابراین آنچه موجب برقراری رابطه شرطیت می‌باشد، علقه و ارتباط محتوایی میان دو التزام است، خواه شرط قبل از عقد یا در ضمن عقد یا بعد از آن واقع شود. این دست شروط مصادیق زیادی دارد که بعضاً توسط نص قانون و بعضاً هم رویه قضایی مورد تأیید قرار گرفته که همگی حاکی از اعتبار شروط الحاقی است.

کلیدواژه‌ها

بازنگری در قرارداد؛ شرط الحاقی؛ تعدیل؛ اقاله؛ تبدیل تعهد؛ حقوق اسلامی

مراجع

قرآن مجید.

الف) منابع فارسی:

1. امامی، حسن، (1387)، حقوق مدنی: نشر کتابفروشی اسلامیه، تهران، چاپ سوم.
2. ایزانلو، محسن، (1382)، شروط محدود کننده و ساقط کننده مسوؤلیت در قراردادها: شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ اول.
3. بیگدلی، سعید،(1388)، تعدیل قرارداد: نشر میزان، چاپ دوم.
4. بهرامی احمدی،حمید، (1386)،کلیات عقود و قراردادها: نشر میزان، تهران، چاپ دوم.
5. پهلوان، قاسم،(1393)، شروط الحاقی در فقه: پایان­نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
6. تقوایی، عباس، حائری, محمدحسن، خداشناس, معصومه. (1396). نقد و تحلیل «شرط مخالف کتاب و سنت» و آثار آن بر عقود. مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی, 12(43).
7. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، (1382)، مبسوط در ترمینولوژی حقوق: کتابخانه گنج و دانش، تهران.
8. .....................................، (1381)، ترمینولوژی حقوق: انتشارات گنج دانش، تهران.
9. .....................................، (1387)، رهن و صلح: انتشارات گنج دانش، تهران، چاپ دوم.
10. .....................................، (1386)، الفارق: انتشارات گنج دانش، تهران، چاپ اول.
11. خورسندیان، محمدعلی؛ ذاکری نیا، حانیه، (1388)، واکاوی اراده، قصد و رضا در فقه اسلامی و حقوق ایران: مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 1.
12. شهیدی، مهدی، (1383)، آثار و قراردادها و تعهدات: مجد، تهران، چاپ دوم.
13. ...................، (1386)، حقوق مدنی (شروط ضمن عقد): انتشارات مجد، تهران، چاپ اول.
14. ...................، (1382)،حقوق مدنی، تشکیل قراردادها و تعهدات: انتشارات مجد، تهران، چاپ سوم.
15. صادقی مقدم، محمدحسین، (1387)، نظریه تغییر اوضاع و احوال در فقه و حقوق ایران: مجله حقوقی دادگستری، شماره 13 و 14.
16. صائمی، علی‌اصغر، (1382)، شروط ابتدایی در فقه و بررسی ماده10 قانون مدنی: فصلنامه الهیات و حقوق دانشگاه رضوی، شماره 9 و 10.
17. عابدی، محمد، (1390)، شرط الحاقی انتقال تعهد بدون رضایت متعهدله: فصلنامه وکیل مدافع(ارکان داخلی کانون وکلای دادگستری خراسان)، سال نخست، شماره دوم.
18. علامه. مهدی، (1387)، شروط باطل و تأثیر آن در عقود: نشر میزان، تهران، چاپ دوم.
19. علوی قزوینی، علی؛ وکیلی مقدم، محمدحسین، (1389)، بازنگری در مفاد قرارداد: نشریه علمی- پژوهشی فقه و حقوق اسلامی، سال اول، پاییز- زمستان.
20. عرفانی، توفیق، (1387)، مهریه در رویه قضایی: جنگل، تهران. چاپ اول.
21. فخار طوسی، جواد، (1380)، پژوهشی در تعدیل قرارداد: فصلنامه تخصصی فقه اهل‌بیت، شماره 27.
22. کاتوزیان، ناصر، (1387)، قواعد عمومی قراردادها: انتشارات شرکت سهامی انتشار، تهران، چاپ پنجم.
23. .................، (1382)، نظریه عمومی تعهدات: اننشارات میزان، تهران، چاپ دوم.
24. موسوی بجنوردی، سید محمد، (1383)، بررسی فقهی و حقوقی اقاله: وقف میراث جاوید، شماره 45، 1383؛
25. محقق داماد، مصطفی، (1388)، نظریهٔ عمومی شروط: مرکز نشر اسلامی، تهران.
26. معاونت آموزش قوه قضاییه، (1388) رویه قضایی ایران در دادگاه های خانواده: جنگل، تهران.

 

ب) کتب عربی

1. ابن منظور، محمد بن مکرم، (1363)، لسان العرب: نشر ادب الحوزه، قم.
2. انصاری، شیخ مرتضی، (1420)، مکاسب: چاپ اسماعیلیان، قم، چاپ سوم.
3. بجنوردی، سید محمدحسن، (1419)، القواعد الفقهیه: نشرالهادی، قم.
4. بحرانی، یوسف بن احمد، (1369)، الحدائق الناظره فی احکام العتره الطاهره: نشر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
5. توحیدی، محمدعلی، (1371)، مصباح الفقاهه (تقریرات درس آیت ا... خویی): انتشارات وجدانی، قم.
6. حسینی مراغی، میر عبدالفتاح، (1417)، العناوین: مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم، چاپ اول.
7. حرّ عاملی، محمدحسن، (1409)، وسائل الشیعة: مؤسسه آل البیت علیهم السلام قم، قم.
8. حلی، حسن بن یوسف بن مطهر، (1420)، تحریر الأحکام الشرعیة على مذهب الإمامیة: مؤسسه امام صادق علیه السلام، قم، طبع الاولی.
9. ......................................، (1413)، قواعد الاحکام فی معرفته الحلال و الحرام: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به حوزه علمیه، قم.
10. حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، (1408)، شرایع الاسلام فی مسائل حلال و الحرام: موسسه اسماعیلیان، قم.
11. خمینی، سید روح‌الله، (1415)، تحریرالوسیله، موسسه مطبوعات دارالعلم، قم.
12. رافعی، عبدالکریم بن محمد، (بی­تا)، فتح العزیز فی شرح الوجیز: دارالفکر، قم.
13. سنهوری، عبدالرزاق احمد، (1998)،الوسیط فی شرح القانون المدنی: منشورات الحلبی الحقوقیه، بیروت.
14. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، (1419)، جامع الاحکام: موسسه حضرت معصومه(س)، قم
15. یزدی طباطبایی، محمدکاظم، (بی­تا)، حاشیه مکاسب: دارالمصطفی لاحیاءالتراث، قم.
16. ....................................، (1415)، سوال و جواب للسید یزدی: مرکز نشر علوم اسلامی، تهران.
17. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، (1407)، الخلاف: دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول.
18. .....................................، (1408)، تهذیب الأحکام: دار الکتب الإسلامیة، تهران، چاپ چهارم.
19. طباطبایی حائری، سید علی، (1414)، ریاض المسائل: موسسه النشر الاسلامی، قم
20. عاملی، محمد بن مکی، (1415)، القواعد و الفوائد، کتابفروشى مفید، قم، چاپ اول.
21. عاملی، زین‌الدین بن علی، (1413)، مسالک الافهام الی تنقیح شرایع الاسلام: موسسه المعارف الاسلامیه، قم.
22. غرویی اصفهانی، محمدحسین، (1418)، حاشیه مکاسب: دارالمصطفی الاحیا التراث، قم.
23. فخرالمحققین، محمد بن حسن بن یوسف، (1387)، ایضاح الفوائد فی شرح القواعد:موسسه اسماعیلیان، قم،چاپ اول،
24. میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن،(1396)، رساله شرط در ضمن عقد: ترجمه: امیر بارانی بیرانوند، نشر خرسندی،تهران.
25. مقدس اردبیلی، احمد بن محمد، (بی­تا)، زبده البیان فی احکام القرآن: مرتضوی، تهران.
26. نجفی خوانساری، موسی، (1412)، منیه الطالب فی حاشیه المکاسب: موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، قم، چاپ اول.
27. نراقی، مولا احمد، (1375)،عوائد الایام: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، قم.