ضابطه مندی اجرای قاعده درأ در سیاست جنایی اسلام

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

دوره 19، شماره 73، آذر 1402، صفحه 245-166   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2023.708081

نویسندگان

محمد میرزایی^{* 1}؛ محمدرضا رضوان طلب²

¹استادیار، گروه حقوق، دانشگاه امین، اصفهان، ایران.

²دانشیار، گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی،دانشگاه تهران، تهران، ایران.

چکیده

قاعده درء به عنوان یکی از جلوه‌های بارز کیفرزدایی در سیاست جنایی اسلام محسوب می‌شود. هر چند در قوانین مدون تا قبل از سال 92 به صراحت از این قاعده ذکری به میان نبود ولی در رویه قضایی برای درء و منع مجازات از آن استفاده می‌شد. در سال 92 مقنن در دو ماده 120 و 121 قانون مجازات اسلامی به صراحت به این قاعده اشاره نمود و به تبع رای مشهور فقها، حکم آن را در تمام جرائم جاری دانست. اما از یک سو تشتت آرا در کاربرد عملی قاعده در رویه قضایی وعدم تمایز حدود این قاعده در تزاحم با سایر اصول فقهی مانند احتیاط و برائت و از طرف دیگر اعمال بدون ضابطه آن که ظاهرا  با اصول بنیادین عدالت کیفری از جمله قطعیت و حتمیت مجازاتها در سیاست جنایی اسلام متزاحم است تدقیق و و تبیین زوایای مختلف قاعده را ایجاب می نماید. نتیجه بررسی  نشان می‌دهد که مجرای قاعده اولادر موارد حدوث شبهات قطعی و نوعی معتبر نزد عرف عقلاء است که باعث دفع مجازات یا  تبدیل آنان به کیفرهای سهل تر می‌گردد. با این تاکید که صرف طرح یا استناد به یک احتمال غیرمستند ظنی نمی تواند مورد پذیرش قرار گیرد. ثانیا مجرای قاعده در جرائم دارای جنبه حق­اللهی و حق الناسی متفاوت و افتراقی است به نحوی که در جرائم حق اللهی اعمال قاعده موسع و در جرائم حق الناسی مضیق و محدود خواهد بود. در همین راستا نیز مواد 120 و 121 مقنن ورود هرنوع  شبهه یا تردیدی را  در هر جرمی که فاقد جنبه حق الناسی(مانند محاربه، افساد فی الارض، سرقت و قذف) است به نحو عام موجب عدم اثبات جرم دانسته که این اطلاق با عبارت «دلیلی بر نفی آن یافت نشود» تخصیص فلذا « شبهه غیرقابل رد» موجب عدم اثبات جرم دانسته شده و ماده 211 نیز موید این نظر خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

قاعده درء؛ حدود؛ حق الله؛ حق الناس؛ شبهه

مراجع

ابن قیم الجوزیه (1411). اعلام الموقعین ج 3. بیروت: دار الکتب العلمیة .

احدی، فاطمه؛ پورقهرمانی، بابک(1399). قاعده درء در سنجه نظریه استراتژی دوگانه کیفرشناسی نوین، فصلنامه پژوهشهای فقه و حقوق اسلامی، دوره 17، شماره 62 ، صص26-11.

انصاری، ابراهیم (بیتا). مباحث فی القضا. در مجموعة شرح آقا ضیاء الدین عراقی بر تبصره علامه حلی.

آخوند خراسانی، محمد کاظم(1409). کفایة الاصول.قم: مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث.

بازگیر، یدالله ( 1382 ). قانون مجازات اسلامی در آئینه آراء دیوانعالی کشور (حدود.). تهران: نشربازگیر.

بجنوردی، میرزا حسن (1373). القواعد الفقه. ج ١، نجف: مطبعه الآداب.

تبریزی، جواد ( 1387 ). دروس فی مسائل علم الأصول. قم: دار الصدیقۀ الشهیده(س).

ترمذی، (بیتا). سنن الجامع الصحیح و هو السنن الترمذی. ج 4، کتاب الحدود.

چرخلیل.(1373) . فرھنگ لاروس. ج ١، ترجمه سید حمید طبیبیان، تهران: انتشارات امیرکبیر.

حاجی ده آبادی، احمد ( 1387 ). قواعد فقه جزایی. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

حرعاملی، محمد بن حسن ( 1409 ق). وسائل الشیعۀ. قم: مؤسسه آل البیت (ع).

حلّى، علامه، حسن بن یوسف(1387). ایضاح الفوائد. چ1، قم: المطبعه العلمیه.

خمینی (ره)، روح الله(1388). تحریر الوسیلة. ج 2، قم: انتشارات علمیه اسلامیه.

خوانساری، سید احمد (1394). جامع المدارک. ج6، تهران: مکتبه الصدوق.

الخوئی، ابوالقاسم.(بیتا).مبانی تکملة المنهاج. ج1، بیروت: دارالز هراء.

الزبیدی، محمد مرتضی(1306). شرح تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

زنگی آبادی، حمیدرضا؛ حاج ده آبادی، احمد(1399). تقدم یا تأخر (ادله) استصحاب بر قاعده درأ، دوفصلنامه علمی پژوهشنامه حقوق اسلامی، دوره 21، شماره دوم (پیاپی 52 )، صص. 415-438

سبزواری، سید عبدالاعلی(1417). مهذّب الاحکام. ج27، نجف: دفتر آیت الله العظمی سبزواری.

السماوی الیمانیی، محمد(1409). الموسوعة العربیة. ج2، بیروت: داراحیاء التراث العربی.

 سیوطی، جلال الدین(1407). الاشباه والنظایر. بیروت: دارالکتب العربیه.

صادقی، محمد هادی(1393)،.جرائم علیه اشخاص. چاپ 20، تهران: نشر میزان.

طباطبایی، سیدعلی(1413). ریاض المسائل.ج13،  قم: موسسه النشر الاسلامی.

العلایلی، عبدالله (1974). الصحاح فی اللغة و العلوم، بیروت: دارالحضارة العربیة.

عمید، حسن (1372). فرهنگ فارسی عمید. تهران: موسسه انتشارات دانشگاه امیر کبیر.

العودة، عبدالقادر(1402). التشریع الجنایی الاسلامی. ج1، تهران: موسسة البعثة.

غلامی، حسین ( 1391 ) . اصل حداقل بودن حقوق جزا. مجلۀ پژوهش حقوق کیفری،دوره 1، شماره2، صص65-41

فیض، علیرضا (1387). مقارنه و تحقیق در حقوق جزای اسلام. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

محقق داماد، سید مصطفی (1387). آشنایی با علوم اسلامی. تهران: نشر نسل نو اندیش.

مکارم شیرازی، ناصر ( 1428 ). انوار الاصول. قم: انتشارات مدرسه امام على بن ابیطالب (ع).

مکارم شیرازی، ناصر (1418). انوارالفقهاهه، کتاب الحدود والتعزیرات. قم: مدرسه امام علی(ع).

نجفی، محمد حسن (1401). جواھر الکلام فی شرح شرایع الاسلام. ج ٤١، تهران: چاپخانه اسلامی.

نوبهار، رحیم ( 1390).  اصل کاربرد کمینۀ حقوق کیفری. مجلۀ آموزه های حقوق کیفری، دوره 8 ، شمارۀ 1، صص114-91