جامعه‌شناسی ادبیات غنایی در منظومه‌ی «لیلی و مجنون» نظامی گنجوی با تکیه برآراء لوکاچ، بوردیو و آدورنو

فصلنامه زبان و ادب فارسی

دوره 15، شماره 56، آذر 1402، صفحه 44-73   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/farsij.2023.1984008.1725

نویسندگان

مریم ذاکری^{* 1}؛ کامران پاشائی فخری ( نویسنده مسئول)²؛ پروانه عادل زاده³

¹دانشگاه آزاد تبریز

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

³دانشیار دانشگاه ازاد تبریز

چکیده

منظومه‌‌ی لیلی و مجنون در میان داستان‌های غنایی فارسی اهمیت ویژه‌ای دارد. بررسی آن‌‌ برپایۀ ‌گونه‌های متنوع نقد، دارای اهمیت است یکی از گونه‌های مهم‌ نقد، نقد جامعه‌شناختی و نظریه‌محور است، این پژوهش، اثر پیشگفت را بر پایۀ نظریات دانشوران جامعه‌شناسی با تأکید بر آرای جورج لوکاچ، پی‌یر بوردیو و تئودور آدورنو مورد بررسی قرار داده ‌است. مسئله آن تحلیل درونمایۀ غنایی اثر بر اساس ذهنیات، عینیات، دگرگونی‌های اجتماعی، خصلت‌های جمعی، نظریه‌های کنش، تمایز فرهنگی و سرمایه‌های چهارگانه است. روش پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی است از این طریق، چیستی و چرایی جلوه-های جامعه‌شناختیِ ادبیات غنایی، ویژگی‌های غنایی و جغرافیای فرهنگی اثر یادشده به صورت مجزا و سنجشی با یک‌دیگر، ماهیت ادبیات غنایی مولود این اثر، نوع زیست‌مندی و بستر کنش‌های غناییِ همگون و متضاد شخصیت‌های داستان‌ها، آبشخور فرهنگی، تمایزات فرهنگی جامعۀ حقیقی و جامعۀ درونی داستان‌، بازکاوی و یافته‌های نوینی حاصل شد، یافته‌ها نشان می‌دهد: پدیدارهای داستان تک‌ساختی نیستند به عینیات، جهان‌بینی، ذهنیات شاعر و ایدئولوژی گروه‌های اجتماعی عصر پیدایش منظومه‌ که خود را در قالب داستان نشان داده‌اند مرتبط‌اند. خلق این منظومه‌‌ی غنایی نتیجۀ تقاضا، اشتیاق و خصلت‌های جمعی جامعۀ عصر پیدایش است و بین میزان و چگونگی کاربست سرمایه‌های شخصیت‌های اصلی با میزان کامیابی و ناکامی آن‌ها رابطۀ همبستگی وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

ادبیات غنایی؛ لیلی و مجنون؛ جامعه‌شناسی ادبیات؛ سرمایه‌های چهارگانه

مراجع

منابع و مآخذ

ادیبی،حسین(1354). جامعه‌شناسی طبقات اجتماعی. تهران: دانشگاه تهران.

باتامور، تام (1380). مکتب فرانکفورت. مترجم حسینعلی نوذری، تهران: نشرنی.

بوردیو، پی‌یر(1380). نظریه کنش: دلائل عملی و انتخاب عقلانی. ترجمه مرتضی مردیها. تهران: نقش و نگار.

بوردیو، پی‌یر(1399). تمایز. نقد اجتماعی قضاوت های ذوقی. ترجمه: حسن چاوشیان. تهران: نشرنی

بوردیو، پی­یر(2010). سلطۀ مردانه. مترجم رحیم هاشمی. بی‌جا: بی‌نا.

پوینده، محمدجعفر(1381). درآمدی بر جامعه‌شناسی ادبیات. تهران: چشمه.

جی، مارتین(1984). گزیده کمبریج در باب آدورنو. تصحیح تام هان. کمبریج: انتشارات دانشگاه کمبریج

دستعیب، عبدالعلی(1378). در آیینه نقد. تهران: حوزه هنری.

ساروخانی، باقر( 1375). درآمدی بر دایرۀالمعارف علوم اجتماعی. تهران: نشر کیهان.

سعیدی سیرجانی، علی اکبر( 1367). سیمای دو زن ( شیرین و لیلی در خمسه نظامی). تهران: نشر نو.

سلیمانی، محسن(1374). تاملی در باب داستان. ج2، تهران: انتشارات امیرکبیر.

شمیسا، سیروس(1373). انواع ادبی. چاپ دوم، تهران: فردوس.

شمیسا، سیروس(1386). سبک شناسی شعر. ویرایش دوم، تهران: میترا.

فروم، اریک (1376). هنر عشق ورزیدن، مترجم پوری سلطانی، تهران: نشر مروارید.

فکوهی، ناصر(1394). تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان ‌شناسی. تهران: نشر نی.

فورستر، ادواردمورگان( 1375). جنبه‌های رمان. ترجمه ابراهیم یونسی، تهران: انتشارات نگاه.

کینگ، ساموئل(1353).جامعه‌شناسی. ترجمه مشفق همدانی، تهران: سیمرغ.

گورویچ، ژرژ(1357).مطالعه درباره طبقات اجتماعی. ترجمه باقر پرهام، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

لوکاچ، جورج( 1395). نقد و فرهنگ. ترجمه اکبر معصوم بیگی، تهران: موسسه انتشارات نگاه.

مارکس، کارل؛ فریدریش. انگلس( 1888م).مانیفست. لندن: بی‌نا.

مهدی‌پور عمرانی، روح الله(1386). آموزش داستان نویسی. تهران: انتشارات تیرگان.

نظامی‌گنجوی، الیاس(1376). کلیات حکیم نظامی گنجوی، خسرو و شیرین.ج1 ج2، تصحیح و تحشیه از حسن وحید دستگردی، چ دوم. تهران: مؤسسه مطبوعات عطایی.

وسنو، روبرت(۱۳۹۹). جامعه‌شناسی فرهنگ (نظریه‌ای دربارۀ رابطه اندیشه و سـاختار اجتماعی). ترجمه مصطفی مهرآیین، تهران: نشر کرگدن.

مقالات

فاضلی، نعمت‌الله( 1374). درآمدی بر جامعه‌شناسی هنر و ادبیات. فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، دوره 4، شماره 7و8 ، صفحات 133ـ 7 .