تبیین مدل روانشناختی تحقق سرزندگی در بستر معماری مسکونی

فصلنامه مطالعات فضا و مکان

دوره 2، شماره 1 - شماره پیاپی 5، آذر 1402، صفحه 15-30   

نوع مقاله: پژوهشی اصیل

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jsps.2023.2001449.1073

نویسندگان

حسین رضایی^{* 1}؛ پروین سلطانی²

¹استادیار گروه معماری و شهرسازی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران.

²دانش آموخته کارشناسی ارشد معماری، گروه معماری، موسسه آموزش عالی غیرانتفاعی جهاد دانشگاهی کرمانشاه، کرمانشاه، ایران.

چکیده

در دهه‌های اخیر، مطالعات وسیعی در زمینه دانش روانشناسی محیطی صورت گرفته که بررسی روانشناختی رفتار و توجه به نیازهای انسان در بستر محیط کالبدی و زندگی روزمره را مد نظر قرار می‌دهد. لیکن به دلیل نبود ابزار و سنجه مناسب برای تعمیم و کاربست این مطالعات در معماری و بویژه در ارتباط با مسکن، کمک چندانی به افزایش سرزندگی و متعاقبا ارتقاء کیفیت زندگی کاربران ساختمان‌های مسکونی در مقیاس کلان (عمومیت جامعه) نکرده است. از این رو در پژوهش حاضر به این سؤال پرداخته شد که چگونه می‌توان ساز و کار تأثیر کیفیت معماری بر سرزندگی و ارتقاء کیفیت زندگی ساکنین ساختمان‌های مسکونی را تبیین نمود و به چه صورت می‌توان نتایج آن را در عرصه عمل به کار گرفت؟ این مطالعه به صورت هدفمند با استفاده از روش کیفی فراترکیب به تشریح عملیاتی مفهوم روانشناختی سرزندگی به عنوان یکی از اهداف مطلوب انسان از یک سو و چگونگی رهیافت به آن به عنوان درجه‌ای کیفی از محیط از سوی دیگر پرداخته است؛ تا متعاقباً با بهره‌گیری از اصول و مبانی روانشناسی محیطی به درکی میان‌رشته‌ای و سیستماتیک از فرآیند طراحی بهینه و عوامل کالبدی مؤثر در آن، نائل شود. در این راستا عوامل کالبدی مرتبط در سه دسته کلان ویژگی‌های فضایی، قابلیت‌های محیطی و صفات محیطی، کدگذاری و بررسی شد و سپس در قالب یک مدل نظری به عنوان راهبردی معمارانه برای تحقق سرزندگی در بستر ساختمان‌های مسکونی تدوین گردید. در نهایت باید اذعان داشت که سرزندگی افراد و ارتقاء کیفیت زندگی آنها تا حدود قابل توجهی به جنبه‌هایی از ارتباط انسان و محیط کالبدی زندگی وی باز می‌گردد که با رعایت اصول روانشناسی محیطی در طراحی، قابل بهبود است.

کلیدواژه‌ها

مدل روانشناختی؛ معماری مسکونی؛ حس مکان؛ سرزندگی؛ کیفیت زندگی

مراجع

ارسلانی، غلامعلی؛ سجادی، حمیرا، رفیعی، حسن و حبیب‌پور، کرم. (1392). سلامت مادران، کیفیت زندگی و رابطه آنها در استان‌های جمهوری اسلامی ایران. نشریه علمی-پژوهشی رفاه اجتماعی، (51)13: 41-25.

http://refahj.uswr.ac.ir/article-1-1368-fa.html

افشار نادری، کامران. (1378). از کاربری تا مکان. نشریه معمار،6: 6-4.

https://sid.ir/paper/461329/fa

بمانیان، محمدرضا و محمودی‌نژاد، هادی. (1389). امنیت و طراحی شهری. انتشارات هله طحان.

بمانیان، محمدرضا و عظیمی، سیده فاطمه. (1389). انعکاس معانی منبعث از جهان‌بینی اسلامی در طراحی معماری. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، (2)1: 48-39.

https://www.sid.ir/paper/446802/fa

بنتلی، ای. ین. (1385). محیط‌های پاسخده. ترجمه: مصطفی بهزادفر. انتشارات دانشگاه علم و صنعت ایران.

پاکزاد، جهانشاه. (1388). راهنمای طراحی فضا های شهری در ایران. انتشارات شهیدی.

پوردیهیمی، شهرام؛ مدنی، رامین و موسوی‌نیا، سیده فاطمه. (1396). عوامل کالبدی مؤثر بر ادراک تراکم در محیط‌های  مسکونی، نمونه موردی: محلات مسکونی شهر مشهد. نشریه علمی- پژوهشی مطالعات معماری ایران، (11)6: 61-43.

https://jias.kashanu.ac.ir/article_111780.html

پورمحمدی، محمدرضا؛ روستایی، شهریور و اسدی، احمد. (1398). بررسی سرزندگی و رابطه آن با انتخاب نواحی مسکونی (مطالعه موردی: بافت فرسوده مرکزی زنجان). نشریه علمی- پژوهشی جغرافیا و برنامه‌ریزی، (67)23، 65-45.

https://journals.tabrizu.ac.ir/article_8740.html

پیله‌وران، ساناز؛ افشار، علی و آقالطیفی، آزاده. (1395). مدرسه محله: راهکاری برای ارتقای کیفیت زندگی در محلات هدف برنامه بازآفرینی شهری (نمونه موردی: منطقه همت آباد مشهد). نشریه علمی- پژوهشی هفت شهر، (53 و 54)4: 104-88.

https://www.haftshahrjournal.ir/article_24603.html

جوان فروزنده، علی و مطلبی، قاسم. (1391). مفهوم حس تعلق به مکان و عوامل تشکیل دهنده آن. نشریه علمی- پژوهشی هویت

شهر، (8)5: 37-27.

https://dorl.net/dor/20.1001.1.17359562.1390.5.8.3.7

جیکوبز، جین. (1386). زندگی و مرگ شهرهـای آمریکایی. ترجمه حمیدرضا پارسی و آرزو افلاطونی. انتشارات دانشگاه تهران.

حبیبی، داوود. (1392). بررسی عوامل مؤثر بر افول حس سـرزندگی و زیست‌پذیری در بافـت‌های تاریخی و فرسوده، مطالعه موردی: محله سنگ سیاه شیراز. نشریه علمی- پژوهشی مطالعات شهر ایرانی اسلامی، 14، 80-75.

https://www.sid.ir/paper/177391/fa

خستو، مریم و سعیدی رضوانی، نوید. (1389). عوامـل مؤثر بر سرزندگی فضـاهای شهری. نشریه علمی- پژوهشی هویت شهر، (6)4: 74-63.

https://dorl.net/dor/20.1001.1.17359562.1389.4.6.6.9

خندان، پریا و رضایی، حسین. (1399). بررسی و تحلیل چگونگی تطابق عوامل کالبدی با ابعاد ادراکی- شناختی حس مکان از منظر فرهنگی- اجتماعی، مورد مطالعاتی: فضاهای عمومی شهر کرمانشاه. نشریه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (33)13: 105-95.

https://doi.org/10.22034/aaud.2019.167623.1789

راپاپورت، ایموس. (1392). معنی محیط ساخته شده: رویکردی در ارتباط غیرکلامی. ترجمه: فرح حبیب، انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.

رحمانی، سارا و ندیمی، حمید. (1398). تأملی در کیفیت و معنی محیط. نشریه علمی- پژوهشی باغ نظر، (71)16: 60- 51.

https://doi.org/10.22034/bagh.2019.86873

رضایی، حسین؛ کرامتی، غزال؛ دهباشی شریف، مزین و نصیرسلامی، محمدرضا. (1397). تبیین الگوواره‌‌ای فرآیند روانشناختی حصول معنای محیطی و تحقق حس مکان با تمرکز بر نقش واسط ادراک. نشریه علمی- پژوهشی باغ نظر، (65)15: 66-49.

https://doi.org/10.22034/bagh.2018.74083

رضایی، حسین؛ کرامتی، غزال و دهباشی شریف، مزین. (1397). فراتحلیل روانشناختی رابطه فرم و عملکرد در فرآیند طراحی معماری از منـظر خلاقیت. فصلنامه علمی- پژوهشی ابتکار و خلاقیت در علوم انسانی، (2)8: 298-265.

https://journal.bpj.ir/article_545200.html

رضایی، حسین. (1398). انسان و محیط (روانشناسی محیطی). جزوه درسی مقطع کارشناسی ارشد رشته معماری، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه، دانشکده فنی و مهندسی، گروه معماری و شهرسازی.

رضایی، حسین؛ کرامتی، غزال؛ دهباشی شریف، مزین و نصیرسلامی، محمدرضا. (1399). خلاقیت معماری به مثابه معماری خلاقیت: تحلیل و رتبه‌بندی تأثیرات روانشناختی کـالبدمحور حس مکان بر خلاقیت کاربران محیط، مورد مطالعاتی: مؤسسات آموزش عالی شهر کرمانشاه. نشریه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (31)13: 96-79.

https://doi.org/10.22034/aaud.2020.133277.1550

رضایی، حسین. (1400). حکمت ایرانی- اسلامی شـهرسازی. جزوه درسی مقطع دکتری تخصصی رشته شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه، دانشکده فنی و مهندسی، گروه معماری و شهرسازی.

رضایی، حسین؛ ضیائی، ناجی‌پژمان و مهرنیا، سیامک. (1401). بازخوانی مفهوم آرمان‌شهر و امکان‌سنجی تحقق آن در شهرسازی طبیعت‌گرا. نشریه علمی- پژوهشی توسعه پایدار محیط جغرافیایی، (7)4: 87-65.

https://egsdejournal.sbu.ac.ir/article_103126.html

روشنی، صالح؛ رضوانی، نوشین و پاسیان خمری، رضا. (1397). سنجش و رتبه‌بندی حس تعلق مکانی محلات بافـت تاریخی گرگان. نشریه علمی- پژوهشی مرمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت های تاریخی فرهنگی)، (15)8: 105-89.

https://www.sid.ir/paper/205220/fa

زهره، مسعود و رضایی، حسین. (1399). ارزیابی رضایتمندی سکونتی در مجموعه مسکن مهر به مثابه راهبردی جهت پیشگیری از اتلاف سرمایه ملی (مطالعه موردی: مجتمع دولت مهر شهر کرمانشاه). نشریه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی ایران، (2)11: 20-5.

https://doi.org/10.30475/isau.2020.154850.1114

سجادزاده، حسن. (1392). نقش دلبستگی به مکان در هویت‌بخشی به میدان‌های شهری (نمونه موردی: میـدان آرامگاه شهر همدان). نشریه علمی- پژوهشی باغ نظر، (25)10: 78 -69.

https://www.bagh-sj.com/article_2933.html

شهبازی چگنی، بهروز؛ دادخواه، کاظم و معینی، مهدی. (1393). بررسی نقش الگوهای هویت‌پرداز در هویت معمـاری معاصر ایران. نشریه علمی- پژوهشی مطالعات تطبیقی هنر، (8)4: 113-122.

https://www.sid.ir/paper/205331/fa

شریفی، عادل؛ سلیمانی، سعید؛ خانیان، مجتبی و سجاد زاده، حسن. (1395). ساز و کار اثرگذاری طرح‌های بهسازی و نوسازی بر کیفیت محیطی محله‌های سنتی، نمونه موردی: محله جولان همدان. نشریه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (17)9: 364-355.

https://www.armanshahrjournal.com/article_44638.html

شیرازی، محمدرضا. (1392). جایگاه پدیدارشناسی در تحلیل معماری و محیط. نشریه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (11)5: 99-91.

https://www.armanshahrjournal.com/article_33467.html

صرافی گهر، اسماعیل و قیاسی، همایون. (1395). تبیین مدل نظری ارتقاء حس مکـان در طراحی معماری و شهر. نشریه علمی- پژوهشی مدیریت شهری و روستایی، (45)15: 170-147.

http://ijurm.imo.org.ir/article-1-1422-fa.html

عظمتی، سعید؛ مظفر، فرهنگ؛ صالح صدق‌پور، بهرام و حسینی، سید

باقر. (1397). اصول طراحی فضاهای باز دانشگاهی بر اساس مدل سرزندگی و ارتقاء آموزش. نشریه علمی- پژوهشی فناوری آموزش، (2)12: 170-161.

https://doi.org/10.22061/jte.2018.3160.1801

علی‌الحسابی، مهران و رفیعی، فرخنده. (1391). ارزیابی نیازمندی‌های سالمندان در فضـاهای شهری، مطالعه موردی: پارک خلد برین شیراز. نشریه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، (9)5: 257-247.

https://www.armanshahrjournal.com/article_33257.html

قاسمی، اکرم و نوری، زهرا. (1395). ارزیـابی کیفیت زندگی در شهرهای جدید با استفاده از سنجش کیفیت ذهنی، مورد مطالعه: شهر جدید هشتگرد. نشریه علمی- پژوهشی پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، (25)7: 172-159.

https://dorl.net/dor/20.1001.1.22285229.1395.7.25.9.8

قشقایی، رضا؛ موحد، خسرو و مضطرزاده، حامد. (1397). تدوین معیـارهای طراحی منظر شهری در راستای برانگیزش حس تعلق به مکان. نشریه علمی- پژوهشی مدیریت شهری و روستایی، (50)17: 460- 435.

http://ijurm.imo.org.ir/article-1-2213-fa.html

کبیری سامانی، علی؛ ملکوتی، علیرضا و یادگاری، زهره. (1395). ‌بازشناسی معنی خـانه در قرآن: رهیافتی در جهت تبیین مبانی نظری خانه. نشریه علمی باغ نظر، (45)13: 76 -61.

https://www.bagh-sj.com/article_43432.html

گل، یان. (1392). شـهر انسانی. ترجمه: علی غفاری و لیلا غفاری، انتشارات علم معمار رویال.

گل، یان. (1396). زندگی میان ساختمان‌ها: کاربرد فضای جمعی. ترجمه: علی اکبری؛ فرشته کرمیان و نسترن محرابی، انتشارات پرهام‌نقش.

گلکار، کوروش. (1386). نشاط و سـرزندگی در شهر به کمک طراحی شهری. نشریه شهرنگار، (39)7: 38-24.

https://www.sid.ir/paper/495517/fa

لینچ، کوین. (1391). تئوری شکل شهر. ترجمه: سید حسین بحرینی، انتشارات دانشگاه تهران.

موسویان، سمیه. (1401). تبیین مدل مفهومی مولفه‌های مؤثر در شکل‌گیری تجربـه زیبایی‌شناسی معماری از منظر علوم شناختی. نشریه علمی- پژوهشی باغ نظر، (107)19: 56-41.

https://doi.org/10.22034/bagh.2021.279519.4849

نکوئی زهرایی، نسیم‌‌السادات؛ مومنی، کوروش و عطاریان، کوروش. (1395). بررسی حس تعلق به مکان در بنـاهای مذهبی-تاریخی در راستای افزایش تعامل ساکنین محله با بنا (نمونه موردی: مسجد جامع اصفهان). نشریه علمی- پژوهشی معماری و شهرسازی ایران، (2)9: 100-85.

https://doi.org/10.30475/isau.2019.87935

نقدبیشی، رضا؛ برق جلوه، شهین‌دخت؛ اسلامی، سیدغلامرضا و کامل‌نیا،

حامد. (1395). الگوی آموزش معماری بر اساس نظریه قابلیت‌های محیـطی گیبسون. نشریه علمی- پژوهشی هویت شهر، (2)10: 84-75.

https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_9433.html

نوربرگ شولتز، کریستین. (1391). وجود، فضا و معماری، ترجمه: ویدا نوروز برازجانی، انتشارات پرهام‌نقش.

Alexander, C. (1979). The Timeless Way of Building. New York: Oxford University Press.

Barker, R. G. (1968). Ecological Psychology: Concepts and Methods for Studying The Environment of Human Behavior. California: Stanford University Press.

Canter, D. (1977). The Psychology of Place. London: Architectural Press.

Canter, D. (1986). Putting Situations in their Place Foundations for a Bridge between Social and Environmental Psychology. In. A. Furnham (Ed.). Social Behavior in Context, London: Allyn & Bacon.

Capurro, R. (2005). Sustaining Humanity Beyond Humanism in A. Wierciński (Ed.): Between Description and Interpretation, the Hermeneutic Turn in Phenomenology. Toronto: The Hermeneutic Press.

Chen, J., Wang, H., Yang, Z., Li, P., Ma, G., & Zhao, X. (2023). Comparative Spatial Vitality Evaluation of Traditional Settlements Based on SUF: Taking Anren Ancient Town’s Urban Design as an Example. Sustainability, 15(10): 8178.

 https://doi.org/10.3390/su15108178

Gibson, J. J. (1977). The Theory of Affordances, In R. Shaw & J. Bransford (Eds.): Perceiving, Acting, and Knowing. New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates.

Khalili, A., & Nayyeri Fallah, S. (2018). Role of Social Indicators on Vitality Parameter to Enhance the Quality of Women׳s Communal Life within an Urban Public Space (Case: Isfahan׳s Traditional Bazaar, Iran). Frontiers of Architectural Research, 7(3), 2018: 440-454.

https://doi.org/10.1016/j.foar.2018.06.001

Khandan, P., & Rezaei, H. (2023). A Strategic Attitude to Architectural Design with a Culture-Based Psychological Approach (Case Study: Public Spaces in Kermanshah). Quality & Quantity, 57, 2383–2408.

 https://doi.org/10.1007/s11135-022-01430-9

Lu, S., Shi, C., & Yang, X. (2019). Impacts of Built Environment on Urban Vitality: Regression Analyses of Beijing and Chengdu, China. International Journal of Environmental Research

 

 

     and Public Health, 16(23):4592.

https://doi.org/10.3390%2Fijerph16234592

Maslow, A. (1968). Towards a Psychology of Being. New York: Van Nostrand Reinhold.

Montgomery, J. (1998). Making a City: Urbanity, Vitality and Urban Design. Journal of Urban Design, 3, 93-116.

http://dx.doi.org/10.1080/13574809808724418

Norman, D. A. (1998). The Invisible Computer. Cambridge, Mass.: M.I.T Press.

Ranjbar, S., & Rezaei, H. (2022). From Social Flourishing to Social Security by the Architecture of Iranian Traditional Bazaars. CONTEXTO. Revista De La Facultad De Arquitectura De La Universidad Autónoma De Nuevo León, 16(25): 26–39.

 https://doi.org/10.29105/contexto16.25-365

Relph, E. (1976). Place and Placelessness. London: Pion.

Sandelowski, M., & Barroso, J. (2007) Handbook for Synthesizing Qualitative Research. Springer Publishing Company, New York.

Smith, A. (1989). A Review of the Effects of Noise on Human Performance. Scandinavian Journal of Psychology, 30(3): 185-206.

https://doi.org/10.1111/j.1467-9450.1989.tb01082.x

Tuan. Y. F. (1997). Sense of Place: What Does it Mean to be Human? . American Journal of Theology & Philosophy, 18(1): 47-58.

https://www.jstor.org/stable/27944010

Williams, D. R. & Patterson, M. E. (1999). Environmental Psychology: Mapping Landscape Meanings for Ecosystem Management. Integrating social sciences and ecosystem management: Human dimensions in assessment, policy and management: 141-160.

https://www.fs.usda.gov/research/treesearch/29423

Wylie, S. M. (2017). Living in Place: A Study of Vitality through Sense of Place. Thesis. Rochester Institute of Technology.

https://scholarworks.rit.edu/theses/9676

Zhang, A., Li, W., Wu, J., Lin, J., Chu, J., & Xia, C. (2021). How can the Urban Landscape Affect Urban Vitality at the Street Block Level? A Case Study of 15 Metropolises in China. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, 48(5): 1245-1262.

https://doi.org/10.1177/2399808320924425

Zhang, F., Liu, Q., & Zhou, X. (2022). Vitality Evaluation of Public Spaces in Historical and Cultural Blocks Based on Multi-Source Data, a Case Study of Suzhou Changmen. Sustainability, 14(21):14040.

https://doi.org/10.3390/su142114040