بررسی انگاره‌های تعلیمی در کتاب «مُلستان» اثر میرزا ابراهیم تفرشی (مدایح‌نگار) (تقلیدی از گلستان سعدی)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

مقاله 4، دوره 14، شماره 56، اسفند 1401، صفحه 83-127   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2023.708437

نویسنده

هادی اکبرزاده^*

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، ایران

چکیده

میرزا ابراهیم‌خانِ تفرشی، معروف به «مدایح‌نگار» که گاهی از او با نام «محمّدابراهیم» یاد کرده‌اند، از منشیان معروف دورۀ ناصری است. از او، سه تذکرۀ مجدیّه، تذکرۀ انجمن ناصری، تذکرۀ قدسیّه و نیز کتابی به نام «مُلستان» بر جای مانده است. مدایح‌نگار، مُلستان را که اثری تعلیمی ـ اخلاقی به شمار می‌آید، به تقلید از گلستان سعدی در سال 1310 در پنج ساغر و یک جرعه به زبان فارسی به رشتۀ تحریر درآورد. در مُلستان بارزترین مقوله‌های تعلیمی به‌صورت نظم و نثر آمده است. این جستار به روش تحلیلی ـ توصیفی می‌کوشد با بررسی کتاب مُلستان ازنظر تعلیمی مهم‌ترین درون‌مایه‌های ادبیات اندرزی را در این اثر یافته است و به تحلیل افکار و اندیشه‌های اخلاقی مؤلّف بپردازد و به این سؤالات پاسخ دهد: شاخصه‌هایِ اخلاقی کتاب مُلستان ـ که براساسِ آن، اندرزهای حکمی و تربیتی به نگارش درآمده است ـ چیست؟ نویسنده از چه روش‌هایی برای بیان مفاهیم اخلاقی خود استفاده کرده است؟ آبشخور آموزه‌های تعلیمی این اثر چیست؟ میزان تقلید یا نوآوری مصنّف در ارائۀ آموزه‌های تعلیمی چگونه است؟ یافته‌های پژوهش گویای آن است که مدایح‌نگار با آوردن پنج ساغر (در حسن سلوک و عادات ملوک؛ اخلاق درویشان؛ در تفویض امور به ذات باری؛ در حمق و دانایی؛ در حکم و آداب) و یک جرعه که مختصری از احوال مصنّف است با پیروی از گلستان سعدی با آوردن انگاره‌ها و مفاهیم بلند اخلاقی توانسته است قابلیّت و صلاحیّت خود را در نگارشِ اثری بدیع با نثری مسجّع و سرشار از صنایع ادبی و ممزوج از عبارات و اشعار عربی نشان دهد و لقبِ مدایح‌نگار را برای خود بامسما کند. استفاده از آیات و روایات، آوردن سخنان حکما و پادشاهان (به‌شکلی تلفیقی از چهره‌های متعلّق به سه تمدّن بزرگ دنیای کلاسیک ایران، یونان و اسلام)، به‌کارگیری ضرب‌المثل‌ها، استفاده از اشعار فارسی و عربی، بازنویسی برخی از حکایات گلستان سعدی از مهم‌ترین روش‌های مؤلّف در خلق این اثر تعلیمی است. مدایح‌نگار تقریباً نود و هشت آموزۀ تعلیمی را به‌صورت‌های مختلف در کتاب خود آورده که در آن میان، ستایش خرد و دانایی و نکوهش حُمق و نادانی بیش از دیگر تعالیم گوشزد شده است.
 
 
 

کلیدواژه‌ها

مدایح‌نگار تفرشی؛ مُلستان؛ آموزه‌های اخلاقی؛ ادبیات تعلیمی

مراجع

1. قرآن کریم.
2. اسلامی ندوشن، محمّدعلی (1356)، نوشته‌های بی‌سرنوشت، تهران: انتشارات یزد.
3. انوشه، حسن (1381)، فرهنگنامۀ ادب فارسی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
4. خاتمی، احمد (1382)، تاریخ ادبیّات ایران در دورۀ بازگشت ادبی...، تهران: مؤسسۀ فرهنگی و انتشاراتی پایا.
5. ذوالفقاری، حسن (1392)، فرهنگ بزرگ ضرب‌المثل‌های فارسی، تهران: نشر علم.
6. زرقانی، سیّد مهدی (1389)، تاریخ ادبیات و قلمرو زبان فارسی (1) با رویکرد ژانری، تهران: فاطمی.
7. سعدی، مصلح‌الدّین (1376)، گلستان سعدی، به تصحیح و توصیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
8. سعدی، مصلح‌الدّین (1372)، بوستان سعدی به تصحیح و توضیح غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
9. شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1372)، «انواع ادبی و شعر فارسی (1)»، مجلۀ رشد آموزش ادب فارسی، سال هشتم، شمارۀ 32-33، 9‑4.
10. شفیعی کدکنی، محمّدرضا (1390)، با چراغ و آینه (در جستجوی ریشه‌های تحولِ شعر معاصر ایران)، تهران: سخن.
11. عطار، فریدالدّین (1379)، منطق‌الطیر، به تصحیح رضا انزابی‌نژاد و سعید قره‌بگلو، تهران: جامی.
12. فروزانفر، بدیع‌الزّمان (1376)، احادیث و قصص مثنوی، ترجمۀ کامل و تنظیم مجدد: حسین داودی، تهران: امیرکبیر.
13. مدایح‌نگار، میرزا ابراهیم (1398)، مُلستان، به تصحیح حبیب صفرزاده و هادی اکبرزاده، تهران: امیرکبیر.
14. مشرف، مریم (1389)، جستارهایی در ادبیات تعلیمی ایران، تهران: سخن.
15. منشی، نصراللّه بن محمّد بن عبدالحمید (1378)، کلیله‌ودمنه، تهران: امیرکبیر.
16. میدانی، احمد بن محمد (1366)، مجمع‌الامثال، مشهد: آستانه الرضویه المقدسه
17. نظامی، الیاس بن یوسف (1399)، هفت‌پیکر، به تصحیح حسن وحید دستگردی، تهران: قطره.
18. یلمه‌ها، احمدرضا (1390)، «بررسی تطبیقی اشعار تعلیمی فردوسی و حافظ»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، سال سوم، شمارۀ 11، 175‑153.