تحلیل کهن الگوهای «سایه» و «پیرخردمند» در طوطی‌نامة ضیاء الدین نخشبی

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

دوره 15، شماره 58، شهریور 1402، صفحه 58-78   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2023.708464

نویسندگان

سیده زکیه دستمرد¹؛ محمود حیدری^{* 2}؛ علیرضا شانظری³

¹دانشجوی کارشناسی ارشد گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران (نویسنده مسئول)

³استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه یاسوج، یاسوج، ایران

چکیده

طوطی‌نامه اثر ضیاءالدین نخشبی، عارف قرن هشتم هجری، داستانی تعلیمی، پندآموز و با موضوع محوری فریبکاری زنان، با ساختار داستان در داستان به‌شیوة هزار و یک شب است. موضوع اصلی بسیاری از این داستان‌ها، جدال بین خیر و شر و سعادت و شقاوت است و نویسنده در این داستان‌ها در‌پی رسیدن به نتیجة اخلاقی برای مخاطب است؛ به همین سبب، فرض بر این است که این ویژگی‌ها از یک‌سو با آموزه‌های عارفان مسلمان و ریاضت‌ها و مجاهدت‌هایی که آنها در سیر‌و‌سلوک عارفانة خویش بر نفس سرکش تحمیل می‌کنند و از‌سوی دیگر با کهن‌الگوهای سایه و پیرِخردمند در نزد یونگ، منطبق هستند. این پژوهش به‌شیوة تحلیل محتوای کیفی و با رهیافت نقد روانکاوانه در‌پی اثبات این فرضیه و پاسخ به این پرسش‌هاست که «چگونه داستان‌های عامیانة طوطی‌نامه قابلیت تطبیق با دو کهن‌الگوی مذکور را دارند و این کهن‌الگوها چگونه در تکمیل فرایند ناخودآگاه جمعی و رسیدن به کمال و تعلیم مسائل اخلاقی مؤثر واقع شده‌اند؟». فرجام سخن حکایت از آن دارد که این کهن‌الگوها در مشاجرات طوطی و «خجسته» کاملاً مشهود است. اصرار خجسته در دنیاطلبی و کام‌گرفتن از معشوق و بیم و هشدار از‌سوی طوطی به خجسته، جلوه‌ای از رابطة نفس اماره و نفس مطمئنه است که با کهن‌الگوهای «سایه» و «پیرخردمند» تحلیل‌پذیر و درخور واکاوی است. کهن‌الگوی سایه در این داستان‌ها به‌صورت حماقت و نادانی، حیله و نیرنگ، خباثت، خیانت، حرص و طمع، شهوت‌رانی و... و کهن‌الگوی پیر فرزانه در هیأت پادشاه، طوطی سخنگو، حکیم، وزیر، دایه، پیرزن معمّر و عناصر طبیعی همچون باد و دریا نمایان می‌‌شود.
 
 
 
 

کلیدواژه‌ها

ادبیات تعلیمی؛ نقد کهن‌الگویی؛ طوطی‌نامه؛ ضیاء‌الدین نخشبی؛ پیر خردمند؛ سایه

مراجع

امامی، نصرالله (۱۳۸۵)، مبانی و روش‌های نقد ادبی، چاپ سوم، تهران: جامی.

بیلکسر، ریچارد (1388)، اندیشة یونگ، ترجمة حسین پاینده، تهران: آشتیان.

پاینده، حسین (۱۳۸۴)، اسطوره‌شناسی و مطالعات فرهنگی: تبیین یونگ از اسطوره‌های مدرن در اسطوره و ادبیات، تهران: سمت.

پاینده، حسین (1399)، نظریه و نقد ادبی، پژوهشکدة تحقیق و توسعة علوم انسانی، 1397، چاپ اول، پاییز 1397، چاپ سوم، پاییز 1399، تهران: سمت.

پورنامداریان (1393)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب پارسی، تهران: علمی و فرهنگی.

حاجی‌آقا‌بابایی، محمدرضا (1396)، «بررسی روایت‌شناسانة طوطی‌نامه»، متن‌پژوهی ادبی؛ سال ۲۱، ش۷۴، 78‑53.

جبری، سوسن؛ یوسفی، سحر (1395)، «پیوند عناصر جادویی و انگاره‌های کهن‌الگویی در قصّه‌های عامه»، فرهنگ و ادبیات عامه، سال چهارم، ش 81، 108‑79.

روضاتیان، سیده مریم (1389)، «نقد و تحلیل کهن‌الگوی نقاب با توجه به رفتارهای ملامتی»، مجلة بوستان ادب، سال 2، ش 3، پیاپی 5، 142‑121.

ریپکا، یان (1364)، ادبیات ایران در زمان سلجوقیان و مغول؛ ترجمة یعقوب آژند، تهران: گستره.

زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۳)، تصوف ایران در منظر تاریخی آن، ترجمة دکتر مجدالدین کیوانی، تهران: سخن.

صفا، ذبیح‌الله (۱۳۶۹)، تاریخ ادبیات در ایران، چاپ هفتم، تهران: فردوس.

صفری، جهانگیر؛ محمودنژاد، حمیده (1385)، «بررسی برخی از کهن‌الگوها در شعر احمد شاملو»، فصل‌نامة پژوهش‌های ادبی، دوره 3، ش 11، 144‑113.

کمپل، جوزف (1389)، قهرمان هزار چهره، ترجمة شادی خسروپناه، چ 4، مشهد: گل آفتاب.

محجوب، محمدجعفر (۱۳۸3)، ادبیات عامیانة ایران، به‌کوشش حسن ذوالفقاری، چاپ دوم، تهران: نشر چشمه.

مکاریک، ایرناریما (۱۳۸۴)، دانشنامة نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمة مهران مهاجری و محمد نبوی، تهران: آگه.

نبی‌لو، علیرضا؛ اکبری، منوچهر (1386)، «تحلیل عناصر داستانی طوطی‌نامه»، فصل‌نامة پژوهش‌های ادبی، سال 5، شمارة 18، 172‑141.

نخشبی، ضیاء‌الدین (1372)، طوطی‌نامه، به‌کوشش فتح‌الله مجتبایی و غلامعلی آریا، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.

یونگ، کارل گوستاو (۱۳۵۲)، انسان و سمبول‌هایش، ترجمة ابوطالب صارمی، تهران: امیرکبیر.

یونگ، کارل گوستاو (1400)، ناخودآگاه جمعی و کهن‌الگو، مترجمان: فرناز گنجی و محمدباقر اسماعیل‌پور، چاپ چهارم، تهران: جامی.