بررسی و نقد جامعۀ اندرزگویان ایرانی (پیش از اسلام)

پژوهشنامه ادبیات تعلیمی

دوره 15، شماره 58، شهریور 1402، صفحه 102-147   

نوع مقاله: علمی- پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/pars.2023.708997

نویسندگان

سجاد رحمتیان^{* 1}؛ عصمت خوئینی²

¹دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران(نویسنده مسئول)

²استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

چکیده

وجود ادبیات اندرزی در فرهنگ ایرانی، ازجمله موضوعات ریشه‌دار و با پیشینۀ طولانی است؛ به‌طوری که در کهن‌ترین منابع و آثار برجای‌مانده از ایران باستانی نیز می‌توان مضامین و سخنان پندآموز را دید. با این حال و با وجود پژوهش‌های ارزشمندی که در سال‌های اخیر دربارة آن صورت گرفته است، هنوز برخی موضوعات مرتبط با آن مغفول مانده و یا نیازمند نگاه و بررسی‌های عمیق‌تری است. یکی از این موضوعات، بررسی جامعۀ اندرزگویان در ادبیات پیش و پس از اسلام است که به‌شکل تأمل‌برانگیزی دچار تحول شده‌اند. این پژوهش با بهره‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای، بیش از هر موضوع دیگری درپی پاسخگویی به این پرسش است که «در دوران پیش از اسلام در سرزمین ایران، وظیفۀ موعظه و ارشاد و نگارش رسالات تعلیمی، به چه افرادی تعلق داشته است؟»؛ همچنین کیفیّت و عوامل اندرزگویی این افراد با استفاده از منابع و آثار برجای‌مانده بررسی خواهد شد. از مهم‌ترین یافته‌‌های این پژوهش آن است که در ادبیات پیش از اسلام، در سرزمین ایران، تنها افراد و گروه‌های خاصّی به اندرزگویی پرداخته‌اند که بیشتر نیز وظیفۀ رهبری دینی و سیاسی جامعه را بر عهده داشته‌اند و این موضوع نیز خود نکات مثبت و منفی داشته است.
 
 

کلیدواژه‌ها

اندرز؛ پند؛ اندرزگویان؛ پیش از اسلام

مراجع

1. اوستا (1392)، گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
2. آذرباد مهرسپندان (1379)، اندرزهای آذرباد مهرسپندان، گردآوردی و ترجمة رهام اشه و شهین سراج، تهران: فروهر.
3. آسانا، جاماسب (1391)، متن‌های پهلوی، ترجمة سعید عریان، تهران: علمی.
4. ابن‌بلخی (1385)، فارسنامه، تصحیح و تحشیة گای لینترانجرینولد آلن نیکلسون، تهران: اساطیر.
5. ابن عبد ربه، شهاب‌الدین احمد (1999)، العقد الفرید، بیروت: دار و المکتبة الهلال لِلطباعة و النشر.
6. ابن قتیبه، ابی محمد عبدالله (بی‌تا)، عیون الاخبار، بیروت: دارالکتب العلمیه.
7. ابن‌مسکویه، احمد بن محمد (2535)، جاویدان خرد، ترجمة تقی‌الدین محمد شوشتری، به‌اهتمام منصور ثروتیان، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل شعبۀ تهران.
8. ابن‌مقـفع، عبدالله (1375)، ادب الکبیر و ادب الصغیر، ترجمة محمدوحید گلپایگانی، تهران: نشر بلخ.
9. ابن‌منقذ، اسامة (1354)، لباب الآداب، تحقیق احمد محمد شاکر، قاهره: مکتبة لویس سرکیس.
10. ارداویرافنامه (1399)، متن پهلوی، حرف‌نویسی، ترجمه متن پهلوی، واژه‌نامه از فیلیپ ژینیو، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه در ایرانمعین.
11. اسماعیل‌پور مطلق، ابوالقاسم (1398)، اسطورۀ آفرینش در کیش مانی، تهران: چشمه.
12. اصلانی، نسرین (1398)، اندرزنامه‌نویسی در ایران باستان، با مقدمة زهره زرشناس، تهران: اندیشه احسان.
13. الطرطوشی، محمد بن الولید (1990)، سراج الملوک، تحقیق جعفر البیاتی، ریاض: الریس لِلکتب و النشر.
14. العاکوب، عیسی (1374)، تأثیر پند پارسی بر ادب عربی (پژوهشی در ادبیات تطبیقی)، ترجمة عبدالله شریفی خجسته، تهران: علمی و فرهنگی.
15. اقبال، عباس (1395)، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی از تاریخ تشکیل این سلسله تا مرگ سلطان سنجر، به‌کوشش محمد تقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
16. اوشنر دانا (1373)، اندرزِ اوشنر دانا، ترجمة ابراهیم میرزای ناظر، تهران: هیرمند.
17. بروسیوس، ماریا (1396)، ایرانیان باستان، ترجمة مانی صالحی علامه، تهران: نشر ثالث.
18. بزرگمهر بختگان (1350)، اندرزنامه بزرگمهر بختگان، ترجمة فارسی و آوانویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه از یحیی ماهیار نوابی، اصفهان: دانشگاه اصفهان.
19. بلعمی، ابوعلی محمد بن محمد (1399)، تاریخ بلعمی (تکمله و ترجمۀ تاریخ طبری)، تصحیح محمد‌تقی بهار، به‌کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: زوار.
20. بهار، مهرداد (1390)، ادیان آسیایی، تهران: چشمه.
21. بهار، مهرداد (1395)، از اسطوره تا تاریخ، تهران: چشمه.
22. بهرامی احمدی، حمید (1395)، تاریخ حقوق: حقوق ایران باستان از عهد ماد تا پایان عهد ساسانی، تهران: دانشگاه امام صادق.
23. بهزاد فرخ فیروز (1346)، «اندرز بهزاد فرخ فیروز»، ترجمة فرهاد آبادانی، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال نوزدهم، شمارة 81، 42‑36.
24. بیغمی، محمد (1397)، حماسۀ بهمن‌شاه نامه، تصحیح و تحقیق میلاد جعفرپورحسین اسماعیلی، تهران: علمی فرهنگی.
25. بیگ‌زاده، صفر (1398)، تاریخ حقوق ایران (مادها و هخامنشیان)، تهران: سمت.
26. تاجگذاری شاهنشاهان ایران (1346)، شیراز: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
27. تجارب‌الامم فی اخبار ملوک العرب و العجم (1373)، ترجمۀ نهایة‌الارب فی اخبار الفرس و العرب، تصحیح رضا انزابی‌نژاد یحیی کلانتری، مشهد: دانشگاه فردوسی.
28. تحفة‌الملوک (1317)، به اهتمام کتابخانه تهران، بی‌نا.
29. تنسر (1354)، نامۀ تنسر به گشنسب (پیشگفتار تاریخی، زندگینامۀ تنسر و تاریخ‌گذاری نامۀ او، متن، یادداشت‌ها، واژه‌نامه) از شهرام جلیلیان، اهواز: دانشگاه شهید چمران.
30. ثعالبی، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (1368)، تاریخ ثعالبی، پارة نخست ایران باستان، همراه با ترجمه مقدمه زتنبرگ و دیباچة مجتبی مینوی، تهران: نقره.
31. جلال اردستانی، محمد بن محمود (1387)، توقیعات کسری انوشیروان (دستورنامه کسروی)، ترجمة حاج حسین نخجوانی، تهران: شفیعی.
32. حسینی قزوینی، شرف‌الدین فضل‌الله (1383)، المعجم فی آثار ملوک العجم، به‌کوشش احمد فتوحی نسب، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
33. حمزه اصفهانی، حمزه بن حسن (1346)، تاریخ پیامبران و شاهان (سنی ملوک الارض و الأنبیاء)، ترجمة جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
34. خردنامه (1372)، به‌کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
35. خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1372)، مآثرالملوک، به ضمیمۀ خاتمۀ خلاصه‌الاخبار و قانون همایونی، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: رسا.
36. داوری، پریسا (1398)، «پیوند داد و شاهی در شاهنامه و چالش‌های آن»، پژوهشنامه ادبیات تعلیمی، سال یازدهم، شمارة 42، 66‑27.
37. درّی، زهرا (1390)، بزرگمهر حکیم از ورای ادب و تاریخ، تهران: زوّار.
38. دریایی، تورج (1392)، امپراطوری ساسانی، ترجمة خشایار بهاری، تهران: فرزان روز.
39. دینوری، احمد بن داود (1395)، اخبار الطوال، ترجمة محمود مهدوی دامغانی، تهران: نشر نی.
40. راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین‌بن محمد (1371)، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء، ترجمه و تألیف محمد صالح بن محمد باقر قزوینی، به‌اهتمام احمد مجاهد، تهران: سروش.
41. رستگار فسایی، منصور (1397)، انواع نثر فارسی، تهران: سمت.
42. رضوی، مسعود (بی‌تا)، تربیت ایرانیان در شاهنشاهی دوران پیش از اسلام، تهران: مدرسه عالی پارس.
43. زبور مانوی (1375)، ترجمة سی، آر، سی، آلبری، با همکاری هوگو ایبشر، ترجمة فارسی از ابوالقاسم اسماعیل‌پور، تهران: فکر روز.
44. زرشناس، زهره (1390)، زبان و ادبیات ایران باستان، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
45. زرین‌کوب، عبدالحسین؛ زرین‌کوب، روزبه (1394)، تاریخ ایران باستان، ج 4، تهران: سمت.
46. سعدی، مصلح الدین (1387)، بوستان، تصحیح و توضیح دکتر غلامحسین یوسفی، تهران: خوارزمی.
47. شارپ، رلف نارمن (1346)، فرمان‌های شاهنشاهان هخامنشی، شیراز: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی.
48. شاکد، شائول (1397)، تحول ثنویت: تنوع آرای دینی در عصر ساسانی، ترجمة سیّد احمدرضا قائم مقامی، تهران: نشر ماهی.
49. شُمُن، ماری لوئیز (1385)، «مناصبی از دوره ساسانی»، جامعه و اقتصاد عصر ساسانی، گردآوری و ترجمة حسین کیان‌راد، تهران: سخن.
50. طبری، محد بن جریر (1383)، تاریخ طبری یا تاریخ الرسل و الملوک، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
51. ظهیری سمرقندی، محمدبن علی (1349)، اغراض السیاسة فی اعراض الریاسة، تصحیح جعفر شعار، تهران: دانشگاه تهران.
52. عفیفی، رحیم (1383)، اساطیر و فرهنگ ایرانی در نوشته‌های پهلوی، تهران: توس.
53. عهد اردشیر (1348)، گردآوری و تدوین احسان عباس، ترجمة محمدعلی امام شوشتری، تهران: انجمن آثار ملی.
54. فخرالدین علی صفی (1346)، لطائف الطوائف، به‌سعی و اهتمام احمد گلچین معانی، تهران: شرکت نسبی اقبال و شرکاء.
55. فرخزادان، آذرفرنبغ؛ امیدان، آذرباد (1392)، کتاب ششم دینکرد، ترجمة فرشته آهنگری، تهران: صبا.
56. فردوسی، ابوالقاسم (1386)، شاهنامه، تصحیح جلال خالقی مطلق، تهران: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
57. فرزین، احمدعلی (1385)، «خنیاگران و سرودگویان دوره‌گرد»، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارة 180، 131‑113.
58. کارنامه اردشیر بابکان (1389)، به‌اهتمام محمد جواد مشکور، تهران: دنیای کتاب.
59. کریستن‌سن، آرتور (1384)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمة غلامرضا رشید یاسمی، ویراستار حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: صدای معاصر.
60. کریستن‌سن، آرتور (1386)، وضع ملّت و دولت و دربار در دورۀ شاهنشاهی ساسانیان، ترجمة مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
61. کریستن‌سن، آرتور (1387‌الف)، کاوه آهنگر و درفش کاویانی، ترجمة منیژه احدزادگان آهنی، تهران: طهوری.
62. کریستن‌سن، آرتور (1387‌ب)، کیانیان، ترجمة ذبیح‌الله صفا، تهران: علمی و فرهنگی.
63. کنت، رولاند گ، (1391)، فارسی باستان، ترجمة سعید عریان، تهران: علمی.
64. کولسنیکف، آ، ای، (1398)، ایران در آستانه سقوط ساسانیان، ترجمة محمد رفیق یحیایی، تهران: کندوکاو.
65. گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک ابن محمود (1363)، تاریخ گردیزی، تصحیح و تحشیه و تعلیق عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
66. گرشویچ، ایلیر؛ بویس، مری (1377)، ادبیات دوران ایران باستان، ترجمة یدالله منصوری، تهران: فروهر.
67. گزنفون (1396)، کورش‌نامه، ترجمة رضا مشایخی، تهران: علمی و فرهنگی.
68. گزیده‌های زادسپرم (1366)، ترجمۀ محمدتقی راشد محصل، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
69. لوکونین، ولادیمیر گریگوریویچ (1393)، تمدن ایران ساسانی، ترجمة عنایت‌الله رضا، تهران: علمی و فرهنگی.
70. محمدی ملایری، محمد (1384)، فرهنگ ایرانی پیش از اسلام و آثار آن در تمدن اسلامی و ادبیات عربی، تهران: توس.
71. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1390)، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
72. موذن جامی، محمد مهدی (1388)، ادب پهلوانی، تهران: ققنوس.
73. مینوی خرد (1391)، تصحیح احمد تفضلی، به کوشش ژاله آموزگار، تهران: توس.
74. نظامی گنجه‌ای، الیاس بن یوسف (1389)، خمسه، براساس نسخة وحید دستگردی، به‌کوشش سعید حمیدیان، تهران: نشر قطره.
75. نفیسی، سعید (1384)، تاریخ اجتماعی ایران از انقراض ساسانیان تا انقراض امویان، به‌اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر.
76. نوحه‌خوان، حامد (1399)، دیوانیان از ساسانیان تا سامانیان، تهران: ندای تاریخ.
77. نیشابوری، رضی‌الدین ابوجعفر محمد (1341)، مکارم اخلاق، با ضمیمۀ گشایش‌نامۀ منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: دانشگاه تهران.
78. ویسهوفر، یوزف (1396)، ایران باستان، ترجمة مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
79. هامین آنتیلا، یاکو (1399)، خداینامگ: شاهنامۀ فارسی میانه، ترجمة مهناز بابایی، تهران: مروارید.
80. هدایت، صادق (1399)، ره‌آورد هند: برگردان هفت متن پهلوی به فارسی، به‌کوشش خسرو کیان‌راد، تهران: کوله‌پشتی.
81. هیوم، رابرت ارنست (1391)، ادیان زندة جهان، ترجمة عبدالرحیم گواهی، تهران: علم.
82. یادگار زریران (1387)، متن پهلوی با ترجمه فارسی و آوانویسی لاتین از یحیی ماهیار نوابی، تهران: اساطیر.