جبرگرایی یا جبرنمایی بیهقی در تاریخ بیهقی

فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

دوره 19، شماره 35، آذر 1402، صفحه 11-20   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مریم افرافر^{* 1}؛ محمد فولادی²

¹دکترای زبان و ادبیات فارسی ،دانشگاه بیرجند

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی ، دانشگاه قم

چکیده

این مقاله به بررسی محدودیت­هایی پرداخته که بیهقی در نگارش تاریخ خود با آن مواجه بوده ‌است و با یافتن شواهدی از کتاب، بر آن است که نشان دهد آیا بیهقی برای آزادی و اختیار انسان اعتباری قائل است و یا اینکه همه چیز را جبر محض می­داند؟ ظواهر امر تاریخ بیهقی حکایت از جبرگرایی بیهقی دارد اما دقیق­تر که می‌شویم قراینی ما را به سمت جبرنمایی و امرٌ بین الأمرین سوق می­دهد. گرچه در مواردی بیهقی به عنوان مسلمان و موحد آنجا که از قضا و قدر می­گوید باور قلبی اوست اما در بسیاری موارد شرایط او را وادار کرده که چنین بنویسد و همه امور را به قضا نسبت دهد. از این رو در پی تبیین زمینه­های اجتماعی، سیاسی و دینی این مسئله برآمده­ایم. به نظر می­رسد بیهقی برای خرد، اراده و اختیار آدمی ارزش قائل است و اگر بسیاری از حوادث و خطاکاری­های حکومت را به قضا و قدر نسبت می­دهد، در بسیاری موارد به دلیل محدودیت­هایی است که شرایط برایش ایجاد کرده و او برای اینکه در معرض اتهامات قرار نگیرد جبراً به جبر گویی روی آورده است. فرض ما بر این است که بیهقی به عنوان مسلمانی موحد به قضا و قدر باور دارد و همین توحید او باعث شده برای اختیار آدمی نیز اعتبار قائل باشد و از این روست که دربار و درباریان و شاه را به سبب خطاهایشان می­نکوهد.  

کلیدواژه‌ها

بیهقی؛ تاریخ بیهقی؛ جبرگرایی؛ جبرنمایی