واکاوی تاریخی معنای واژه‌ی «حُبُک» در آیه‌ی «وَ السَّماءِ ذاتِ الحُبُک‏» در تفاسیر و ترجمه‌های فارسی و لاتین

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 29، شماره 76، آذر 1402، صفحه 75-97   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد علی همتی^{* 1}؛ وفادار کشاورزی²؛ عبدالرسول هادیان²؛ مهدی عبداللهی پور³

¹هیئت علمی دانشکده علوم قرآنی شیراز

²استادیار دانشگاه علوم ومعارف قرآن کریم

³استادیار دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم

چکیده

اختلاف واژه‌شناسان در معنای ماده‌ی «ح ب ک»، به اختلاف دیدگاه مفسران درخصوص مشتقات این ریشه ازجمله واژه‌ی «حُبُک» در آیه 7 سوره ذاریات، نیز تسری یافته‌است. واژه‌شناسان، این ماده را بریدن گوشت تا استخوان، بستن و محکم کردن و اعتدال، استقرار و حسن صنعت در چیزی معنا نموده‌اند. اما سیر تاریخی تفسیر آیه‌ی مورد بحث، نشان می‌دهد مفسران، واژه‌ی «حُبُک» را به دوازده گونه تفسیر کرده‌اند، که عبارت است از: 1.آفرینش نیکو؛ 2.زیبایی و چیرگی؛ 3.زینت؛ 4.ستارگان؛ 5.قوی‌بنیان؛ 6.استحکام؛ 7.آسمان هفتم؛ 8.طرایق؛ 9.شکست‌های پدید آمده در اشیا 10.امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب(ع)؛ 11.موی مجعد؛ 12.گستردگی (فراخی). روایات متعددی نیز در این زمینه وارد شده که عمدتا از ضعف سندی رنج می‌برند. افزون بر این، اختلاف نظر مفسران بر ترجمه‌های فارسی و لاتینِ این واژه نیز تاثیر گذاشته و سبب پیدایش ترجمه‌هایی مختلف گردیده‌است. این پژوهش، با روش کتابخانه‌ای و رویکرد معناشناسی نوین (استفاده از روابط جانشینی) برای رسیدن به معنای صواب سامان یافته و سرانجام معنای ستارگان را برای واژه مورد بحث، پذیرفته‌است.

کلیدواژه‌ها

حُبک؛ ستارگان؛ راه‌ها؛ بروج؛ رجع

مراجع

منابع
قرآن کریم.
1 .ابن أبی سلمی، زهیر )1461ه(، دیوان الشعر، شرح حسن فاعور، بیروت، دارالکتب العلمیۀ، ط1.
2 .ابن اثیر، علی بن محمد )1317ق(، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، بی چا.
3 .ابن تولب، نمر، )1051م(، دیوان الشعر، تحقیق نوری حمودی القیسی، بغداد، مطبعۀ المعارف، ط1.
4 .ابن درید، أبو بکر محمد بن الحسن األزدی )1015م (، جمهرة اللغة، تحقیق رمزی منیر بعلبکی،
دار العلم للمالیین، بیروت، ط1.،
7 .ابن سلیمان، مقاتل )1423ق(، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ
اول.
0 .ابن عاشور، محمد طاهر )1426 ،)التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، چاپ اول،
5 .ابن عطیه، عبدالحق بن غالب )1422ق(، المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار
الکتب العلمیه، چاپ اول.
1 .ابن فارس، أحمد )1300ش(، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السالم محمد هارون، بیروت، دار
الفکر.
9 .ابن قتیبۀ الدینوری، أبو محمد عبد اهلل بن مسلم )1411ق(، اإلمامة والسیاسة، تحقیق: خلیل المنصور
بیروت، دار الکتب العلمیۀ،، بی چا.
16 .ابن منظور، محمد بن مکرم )1414ق(، لسان العرب، بیروت، دار الفکر للطباعۀ و النشر و التوزیع-
دارصادر، چاپ سوم.
واکاوی تاریخی معنای واژهی »حُبُک« در آیهی »»وَ السَّماءِ ذاتِ الحُبُک« در تفاسیر و ترجمههای فارسی و التین
11 .ابنسلیمان، مقاتل )1423ق(، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ
اول.
12 .ابنقتیبه، عبداهللبن مسلم )1411ق(، تفسیر غریب القرآن، بیروت، دار و مکتبه الهالل، چاپ اول.
13 .ابوالفتوح رازى، حسینبن على )1461ق(، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن،
مصحّح: ناصح، محمدمهدى و یاحقى، محمدجعفر، مشهد، آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهشهاى
اسالمى، چاپ اول.
14 .ابوحیان، محمدبن یوسف )1426ق(، البحر المحیط فى التفسیر، محقق: جمیل، صدقى محمد،
بیروت، دارالفکر، چاپ اول.
17 .ابوعبیده، معمربن مثنی )1311ق(، مجاز القرآن، قاهره، مکتبه الخانجی، چاپ اول.
10 .آدینهوند لرستانی، محمدرضا )1303ش(، کلمة اهلل العلیا، ترجمه، تجزیه و ترکیب کالم اهلل، اسوه،
چاپ دوم.
15 .ارفع، کاظم )1317ش(، ترجمه قرآن، تهران، فیض کاشانی، چاپ سوم.
11 .ازهری، محمد بن أحمد )2661م(، تهذیب اللغة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ اول،
2661م.
10 .األعشی، میمون بن قیس )2616م(، تحقیق محمود إبراهیم محمد الرضوانی، الدوحۀ، وزارة
الثقافۀ والفنون والتراث، ط1.
26 .آلوسى، محمودبن عبداهلل )1417ق(، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی،
محقق: عبدالبارى عطیه، على، بیروت، دارالکتبالعلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول.
21 .امرؤالقیس )1427ق(، دیوان الشعر، ضبطه و صحّحه مصطفی عبدالشافی، بیروت، دارالکتب
العلمیّۀ، ط7.
22 .انصاریان، حسین )1303ش(، ترجمه قرآن کریم، تهران، سازمان دارالقرآن کریم، نشر تالوت.
23 .إیادی، أبیدؤاد )1431ق(، دیوان الشعر، تحقیق أنوار محمود الصالحی وأحمد هاشم السامرائی،
دمشق، دارالعصماء، ط1.
24 .بحرانى، هاشم بن سلیمان )1410ق(، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسۀ البعثۀ، قسم الدراسات
اإلسالمیۀ، چاپ اول.
27 .بروجردی، سیدمحمدابراهیم )1300ش(، تفسیر جامع، تهران، صدر، چاپ سوم.
>78 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 57 ،سال بیست و نهم، پاییز 2041 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 76, year 29, Autumn 2023
20 .بقاعى، ابراهیم بن عمر )1425ق(، نظم الدرر فى تناسب اآلیات و السور، محقق: مهدى،
عبدالرزاق غالب، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون.
25 .بیضاوی، ناصر الدین )1411ق(، انوار التنزیل و اسرار التاویل، بیروت، دار احیاء التراث العربی،
چاپ اول.
21 .پاینده، ابوالقاسم )1375ش(، ترجمه قرآن، تهران، نشر جاویدان.
20 .پورجوادی، کاظم )1357ش(، ترجمه قرآن، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسالمی، چاپ سوم.
36 .ترجمه قرآن قرن دهم، مترجم ناشناس )1313ش(، تصحیح علی رواقی، تهران، فرهنگستان زبان
و ادب فارسی، چاپ اول.
31 .تسترى، سهل بن عبداهلل )1423ق(، تفسیر التسترى، محقق: عیون سود، محمد باسل، بیروت، دار
الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون.
32 .ثعالبى، عبدالرحمن بن محمد )1411ق(، تفسیر الثعالبى المسمى بالجواهر الحسان فى تفسیر
القرآن، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
33 .ثعلبى، احمد بن محمد )1422ق(، الکشف و البیان المعروف تفسیر الثعلبی، بیروت، دار إحیاء
التراث العربی.
34 .حجتی، مهدی )1314ش(، گلی از بوستان خدا )ترجمه قرآن(، قم، بخشایش، چاپ دهم.
37 .حسینی زبیدی و محمد مرتضى)1414ق(، تاج العروس من جواهر القاموس، محقق: على، هاللى
و سیرى، على، بیروت، دارالفکر، بی چا.
30 .حنبل، احمد )1426ق(، مسند، محقق: شعیب األرنؤوط وآخرون، بی جا، مؤسسۀ الرسالۀ، چاپ
دوم.
35 .حویزى، عبدعلى بن جمعه )1417ق(، تفسیر نور الثقلین، تصحیح هاشمرسولى، قم، اسماعیلیان،
چاپ چهارم.
31 .خطیب شربینى، محمد بن احمد )1427ق(، تفسیر الخطیب الشربینى المسمى السراج المنیر،
محقق: شمسالدین، ابراهیم، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول.
30 .راغب اصفهانى، حسین بن محمد )1412 ق(، مفردات ألفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان
داوودى، بیروت، دار الشامیۀ، ط1.
46 .رضایى اصفهانى، محمدعلى و همکاران )1313ش(، ترجمه قرآن، قم، موسسه تحقیقاتى فرهنگى
دارالذکر، چاپ اول.
واکاوی تاریخی معنای واژهی »حُبُک« در آیهی »»وَ السَّماءِ ذاتِ الحُبُک« در تفاسیر و ترجمههای فارسی و التین
41 .رهنما، زینالعابدین )1374ش(، ترجمه قرآن، تهران، سازمان اوقاف، چاپ اول.
42 .زید بن على بن الحسین) ع( )1412ق(، تفسیر الشهید زید بن على المسمى تفسیر غریب القرآن،
محقق: حکیم، حسن بن محمدتقى، بیروت، الدار العالمیۀ.
43 .سراج، رضا )1306ق(، ترجمه قرآن، تهران، سازمان چاپ دانشگاه، چاپ اول.
44 .سمرقندی، نصر بن محمد )1410ق(، تفسیر بحرالعلوم، بیروت، دار الفکر، چاپ اول.
47 .شبّر، عبداهلل )1465ق(، الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، مقدمه نویس: بحر العلوم،
محمد، کویت، نشر شرکۀ مکتبۀ االلفین، چاپ اول.
40 .شعرانی، ابوالحسن )1354ش(، قرآن مجید با ترجمه فارسی و خواص سور و آیات، تهران،
کتابفروشی اسالمیه، چاپ اول.
45 .الشیبانی، النابغۀ )1371ق(، دیوان الشعر، القاهرة، دارالکتب المصریۀ، ط1.
41 .شیخزاده، محمد بن مصطفى )1410ق(، حاشیه محیى الدین شیخ زاده على تفسیر القاضى
البیضاوى، مصحح: شاهین، محمد عبد القادر، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی
بیضون.
40 .صاحب بن عباد، إسماعیل بن عباد )1414ق(، المحیط فی اللغة، محقق / مصحح: آل یاسین،
محمد حسنبیروت، عالم الکتاب.
76 .صفارزاده، طاهره )1304ش(، ترجمه فارسی و انگلیسی قرآن، قم، اسوه، چاپ پنجم.
71 .صفیعلیشاه، حسن )1351ش(، تفسیر صفی، تهران، منوچهری، چاپ اول.
72 .صلواتی، محمود )1315ش(، ترجمه قرآن، تهران، مبارک، چاپ اول.
73 .صنعانی، عبدالرزاقبن همام )1411ق(، تفسیر القرآن العزیز، بیروت، دار المعرفه، چاپ اول.
74 .طاهری قزوینی، علیاکبر )1316ش(، ترجمه قرآن، انتشارات قلم، چاپ اول.
77 .طباطبایى، محمدحسین )1354ش(، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: موسوى، محمد باقر، قم،
جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسالمى.
70 .طبرسی، فضلبن حسن )1352ش(، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ
سوم.
75 .طبری، محمدبن جریر )1412ق(، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه، چاپ
اول.
71 .طنطاوى، محمد )1005م(، التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره، نهضۀ مصر.
>77 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 57 ،سال بیست و نهم، پاییز 2041 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 76, year 29, Autumn 2023
70 .طوسی، محمد بن حسن )بیتا(، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ
اول.
06 .عسقالنی، أحمد بن علی )1464ق(، تهذیب التهذیب، بیروت، دار الفکر.
01 .فارسی، جاللالدین )1300ش(، ترجمه قرآن، تهران، انجام کتاب، چاپ اول.
02 .فخررازی، محمد بن عمر )1426ق(، تفسیر مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی،
چاپ سوم.
03 .فراء نحوی، یحییبن زیاد )1016م(، معانی القرآن، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب، چاپ
دوم.
04 .فراهیدى، خلیل بن أحمد )1460ق(، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
07 .فوالدوند، محمدمهدی )1350ش(، ترجمه قرآن، تهران، دفتر مطالعات تاریخ و معارف
اسالمی،چاپ سوم.
00 .فیض کاشانی، مالمحمدمحسن )1417ق(، تفسیر صافی، تهران، مکتبه الصدر، چاپ دوم.
05 .فیضى، ابوالفیض بن مبارک )1415ق(، سواطع االلهام فى تفسیر کالم الملک العالم، قم، دار
المنار.
01 .قاسمى، جمالالدین )1411ق(، تفسیر القاسمی المسمّى محاسن التأویل، تحقیق عیون سود،
محمد باسل، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون، چاپ اول.
00 .قرطبی، محمد بن احمد )1304ش(، الجامع الحکام القرآن، تهران، ناصر خسرو، چاپ اول.
56 .قشیری، عبدالکریم بن هوازن )2666م(، لطائف االشارات، قاهره، الهیئه المصریه العامه للکتاب،
بی چا.
51 .قمی، علی بن ابراهیم )1303ش(، تفسیر القمی، تهران، دارالکتاب، چاپ سوم.
52 .کاشانى، فتحاهلل بن شکراهلل )1423ق(، زبدة التفاسیر، محقق: بنیاد معارف اسالمى، قم، مؤسسۀ
المعارف اإلسالمیۀ.
53 .کاشفى، حسین بن على )بیتا(، تفسیر حسینى) مواهب علّیه(، سراوان،کتابفروشى نور.
54 .کاویانپور، احمد )1351ش(، ترجمه قرآن، انتشارات اقبال، چاپ سوم.
57 .مراغی، احمدبن مصطفی )بیتا(، تفسیر المراغی، بیروت، دارالفکر، چاپ اول.
50 .المرقّشین األکبر واألصغر )1001م(، دیوان الشعر، تحقیق کارین صادر، بیروت، دار صادر، ط1.
واکاوی تاریخی معنای واژهی »حُبُک« در آیهی »»وَ السَّماءِ ذاتِ الحُبُک« در تفاسیر و ترجمههای فارسی و التین
55 .مرکز فرهنگ و معارف قرآن )1317ش(، ترجمه قرآن، قم، بوستان کتاب )انتشارات دفتر تبلیغات
اسالمی حوزه علمیه قم(، چاپ اول.
51 .مشکینی، علی )1311ش(، ترجمه قرآن، قم، انتشارات الهادی، چاپ دوم.
50 .مصباح زاده عباس )1316ش(، ترجمه قرآن، بدرقه جاویدان، چاپ اول.
16 .مصطفوى، حسن )1301ش(، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد
اسالمی، چاپ اول.
11 .معزی، محمد کاظم )1352ش(، ترجمه قرآن، قم، اسوه، سازمان اوقاف و امور خیریه، چاپ اول.
12 .مغنیه، محمدجواد )1424ق(، الکاشف، قم، دارالکتاب االسالمی، چاپ اول.
13 .مکارم شیرازى، ناصر )1353ش(، ترجمه قرآن، قم، دار القرآن الکریم) دفتر مطالعات تاریخ
ومعارف اسالمى(، چاپ دوم.
14 .مکارم شیرازی، ناصر )1351ش(، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب االسالمیه، چاپ دهم.
17 .مهائمى، على بن احمد )1463ق(، تفسیر القرآن المسمى تبصیر الرحمن و تیسیر المنان، بیروت،
عالم الکتب.
10 .موسوی گرمارودی، سید علی )1314ش(، ترجمه قرآن، تهران، قدیانی، چاپ دوم.
15 .میبدى، احمدبن محمد )1351ش(، کشف االسرار و عدة االبرار) معروف به تفسیر خواجه
عبداهلل انصارى(، به اهتمام حکمت، على اصغر، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم.
11 .نحاس، احمد بن محمد )1421ق( اعراب القرآن) نحاس(، بیروت، دار الکتب العلمیۀ، منشورات
محمد علی بیضون.
10 .نوبرى، عبدالمجید )1300ق(، ترجمه قرآن، تهران، اقبال.
06 .الهاللی، حمید بن ثور )2616م(، دیوان الشعر، تحقیق محمد شفیق البیطار، هیئۀ أبوظبی للثقافۀ
والتراث، دارالکتب الوطنیۀ، ط1.
01 .الهی قمشهای، مهدی )1300ش(، ترجمه قرآن، آوای ماندگار، چاپ اول.
02 .یاسری، محمود )1417ق(، ترجمه و خالصه تفسیر، قم، بنیاد فرهنگی امام مهدی)ع(، چاپ اول.