بازخوانی معنا و مصداق «طاغوت» در قرآن کریم با رویکرد تاریخی- ریشه‌شناختی

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

دوره 29، شماره 76، آذر 1402، صفحه 13-31   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد علی مهدوی راد¹؛ حسین شجاعی^{* 2}

¹گروه علوم قرآنی و حدیث پردیس فارابی دانشگاه تهران

²رشته علوم قرآن و حدیث، دانشکدگان فارابی، دانشگاه تهران، قم

چکیده

مفسران و لغت شناسان مسلمان نه از جنبه لفظی، نه از جنبه معنایی و نه از جنبه مصداقی به نظر منسجمی در مورد طاغوت دست نیافته اند و همین نیز باعث شده تا تشتت آراء زیادی درباره این مفهوم در آثار تفسیری وجود داشته باشد. این مقاله با استفاده از روش ریشه شناسی در صدد آن است تا با روشن سازی ساختار لفظی این واژه و منشأ وضع آن، معنای تاریخی این مفهوم را روشن نماید. حسب بررسی صورت گرفته در این مقاله مشخص شد که طاغوت، از ریشه‌ مشترک سامی «طعی/طغی» به‌معنای خطا کردن و گمراه شدن ساخته شده است. بر اساس کاربرد این واژه در متون آرامی یهودی و متون حبشی مسیحی که اصل منشأ ورود این مفهوم به زبان عربی هستند، دو مصداق برای طاغوت قابل پیجویی است. نخستین مصداق بت‌ها هستند که برگرفته از زبان آرامی است و مصداق دوم کاهنان (شمن‌ها) هستند که برگرفته از زبان حبشی است. در قرآن کریم نیز همین دو طیف معنایی بازتاب یافته و هم از طاغوت‌های بت و خداواره سخن به‌میان آمده و هم به طاغوت‌های انسانی (که همان شمن‌ها باشند) اشاره شده است؛ علاوه بر این دو، طاغوت به معنای عام خود در زبان های سامی نیز در قرآن استعمال شده است.

کلیدواژه‌ها

طاغوت؛ ریشه شناسی؛ بت؛ شمن؛ زبان سامی

مراجع

منابع
عالوه بر قرآن کریم
1 .ابنسیده، علیبناسماعیل )1021ق(، المحکم و المحیط األعظم، بهکوشش عبدالحمید هنداوی،
بیروت، دارالکتب العلمیۀ.
2 .ابن عطیه، عبدالحق بن غالب )1022ق(، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت، دار
الکتب العلمیۀ، منشورات محمد علی بیضون.
1 .ابن منظور، محمدبن مکرم )1010ق(، لسان العرب، بیروت، دار صادر.
0 .ابوالفتوح رازی، حسین بن علی )1101ش(، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن،
مشهد، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی.
5 .ازهری، محمدبناحمد )1021 ق(، تهذیب اللغۀ، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
2 .اصغرنژاد، فاطمه )1100ش(، پایان نامه کارشناسی ارشد شاخصه ها و مصادیق طاغوت های سه
گانه در قران کریم و تحلیل ارتباط میان آن ها، تهران، دانشگاه شاهد.
0 .بغوی، حسین بن مسعود )1027ق(. معالم التنزیل فى تفسیر القرآن، بیروت، داراحیاء التراث
العربى.
1 .ثعلبی، ابواسحاق احمد بن ابراهیم )1022ق(، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت، دار إحیاء
التراث العربی.
0 .جوهری، اسماعیلبنحماد )1102ق(، الصحاح، بهکوشش احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم
للمالیین.
17 .حسینی طهرانی، هاشم )1120ش(، علوم العربیۀ، تهران، نشر مفید.
11 .حایری، محمود؛ میرخلیلی، سید احمد؛ و صحرایی اردکانی، محمد )1101ش(، رجوع به طاغوت
در منابع تفسیری و روایی و گستره آن، کتاب قیم، 27(0 ،)صص 100-222.
12 .راغب اصفهانی، حسینبنمحمد )1100ش(، مفردات الفاظ القرآن، تهران، نشر مرتضوی.
11 .رضا، محمدرشید )1010ق(، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت، دار المعرفۀ.
>11 >مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، شمارۀ 67 ،سال بیست و نهم، پاییز 3041 ش
Historical Approaches to Quran and Hadith Studies, vol. 76, year 29, Autumn 2023
10 .ریویر، کلود )1107ش(، درآمدی بر انسانشناسی، ترجمه ناصر فکوهی، تهران، نشر نی.
15 .زبیدی، محمدبنمحمد )1010ق(، تاج العروس، بهکوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر.
12 .زمخشری، محمود )1070ق(، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل. بیروت، دار الکتاب العربی.
10 .سیوطی، جالل الدین )بی تا(، المهذب فیما وقع فی القران من المعرب. بیروت، مطبعۀ فضالۀ.
11 .شرتونی، رشید )1110ش(، مبادی العربیۀ فی الصرف و النحو، قم، دارالعلم.
10 .شیرزاد، محمد حسن )1101ش(، رساله دکتری کاربرد الگوهای انسانشناسی حمل و نقل در
تفسیر قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق)ع(.
27 .شیرزاد، محمد حسین )1101ش(، رساله دکتری کاربرد الگوهای انسانشناسی امنیت در تفسیر
قرآن کریم، تهران، دانشگاه امام صادق)ع(.
21 .صاحب بن عباد، اسماعیل بن عباد )1010ق(، المحیط فی اللغۀ. بیروت، بینا.
22 .طباطبایی، محمدحسین )1010ق(، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دفتر انتشارات اسالمى جامعه
مدرسین حوزه علمیه قم.
21 .طبرانی، سلیمان بن احمد )2771م(، التفسیر الکبیر: تفسیر القرآن العظیم) الطبرانى(، بیروت، دار
الکتاب الثقافی.
20 .طبرسی، فضل بن حسن )1102ش(، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصرخسرو.
25 .طبری، ابوجعفر محمدبن جریر )1012ق(، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار المعرفه.
22 .عسکری، حسنبنعبداهلل )1077 ق(، الفروق فی اللغه، بیروت، داراآلفاق الجدیدۀ.
20 .فخر رازی، محمدبن عمر )1027ق(، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
21 .فراهیدی، خلیلبناحمد )1070ق(، کتاب العین، قم، نشر هجرت.
20 .فهد، توفیق )2770م(، الکهانۀ العربیۀ قبل االسالم. بیروت، شرکۀ قدمس للنشر و التوزیع.
17 .قرطبی، محمدبن احمد )1120ش(، الجامع ألحکام القرآن. تهران، ناصر خسرو.
11 .کاشانی، مالفتح اهلل )1112ش(، تفسیر منهج الصادقین فى الزام المخالفین، تهران، کتابفروشى
محمد حسن علمى.
12 .کروپ، مانفرد )1072ش(، »فراسوی تک واژه ها: مائده، شیطان، جبت و طاغوت. سازوکارهای
انتقال به بایبل حبشی)گعزی( و متن قرآن« در قرآن در بافت تاریخی آن، ترجمه سعید شفیعی
)مترجم(، تهران، انتشارات حکمت.
بازخوانی معنا و مصداق »طاغوت« در قرآن کریم با رویکرد تاریخی- ریشهشناختی
11 .ماوردی، علی بن محمد )بی تا(، النکت و العیون. بیروت، دار الکتب العلمیۀ.
10 .مراد، زهرا )1102ش(، پایان نامه کارشناسی ارشد ساختار گفتگوی مظاهر توحید و طاغوت در
قرآن )سوره بقره(، قم، دانشگاه جامعۀ المصطفی.
15 .مقاتل بن سلیمان، )1021ق(، تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت، دار إحیاء التراث.
12 .میبدی، احمدبن محمد )1101ش(، کشف األسرار و عدة األبرار )معروف به تفسیر خواجه
عبداهلل انصاری(، تهران، امیرکبیر.
10 .نسفی، عمربن محمد )1102ش(، تفسیر نسفى، تهران، انتشارات سروش