نقش صورت در تعالی تجربۀ زیباشناختی با تأکید بر آرای فیلسوفان اسلامی(موردپژوهی: خانۀ طباطبایی‌ها)

بنیان های حکمی-فلسفی هنر ایرانی

دوره 2، شماره 3 - شماره پیاپی 5، آذر 1402

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30486/pia.2024.2003994.1067

نویسندگان

مریم بختیاریان^{* 1}؛ فیروزه شیبانی رضوانی²

¹استادیار گروه فلسفه، دانشکده حقوق، الهیات و علوم سیاسی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران (نویسنده مسئول)

²استادیار گروه هنر، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اسلامشهر، ایران

چکیده

هدف از این پژوهش تبیین جایگاه صورت و ارتباط آن با معنا در هنر اسلامی از منظر متفکران این حوزه با ذکر نمونه از معماری دوران اسلامی است. در این پژوهشِ کیفی، امکاناتِ صورت در تعالی هنر اسلامی، معیارهای زیبایی از منظر حکمای اسلامی و با نظر به عناصر صوری در معماری خانۀ طباطبایی‌ها توصیف و تحلیل شده است. نتایج برآمده از این پژوهش را می‌توان این‌گونه خلاصه کرد: از منظر فیلسوفانِ شناخته شدۀ اسلامی اهمیت صورت در تعالی هنر اسلامی آنجایی است که مخاطب از طریق این هنر به تجربۀ معنوی نزدیک می‌شود. در تطبیق جایگاه صورت در زیباشناسی اسلامی با مفهوم ِفرم در تفکر زیباشناسیِ غرب، می‌توان گفت نقش صورت در کشف و شناخت رموز موجود در پدیده‌هاست و اهمیت این نقش، تنها در ارتباط صورت با معنای آن قابل‌شناسایی است. عناصر صوری چون مرکزگرایی وهندسه، نماد و رمز، نور و رنگ و انتزاع، شواهد آشکاری در میان آثار هنری چون هنر فرش، نگارگری، خوشنویسی، و معماری در دوران اسلامی دارد. در مطالعه موردی از خانه طباطبایی‌ها عناصری چون مرکز وهندسه، رمز و نماد، رنگ و نور و همچنین انتزاع؛ مفاهیم متعالی چون وحدت، خیر، کمال و زیبایی را به هم پیوند می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

تعالی؛ حکمت اسلامی؛ تجربۀ زیباشناختی؛ صورت؛ هنر اسلامی؛ خانۀ طباطبایی‌ها

مراجع

آژند، یعقوب.(1384). سلطان محمد نقاش. تهران: فرهنگستان هنر.

ابن­سینا، حسین­بن­عبداالله. (1376)، الالهیات من کتاب الشفاء، تحقیق حسن­زاده آملی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم.

ابن­سینا، حسین­بن­عبداالله. (1383)، الاشارات و التنبیهات، ج2و3، شرح خواجه نصیرالدین طوسی، قم، نشر البلاغه.

ابونصر، محمد فارابی، (1379)، اندیشه­های اهل مدینۀ فاضله، چاپ اول، ترجمۀ دکتر سید جعفر سجادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات.

امامی جمعه، مهدی، (1388)،  فلسفۀ هنر در عشق­شناسی ملاصدرا، تهران: فرهنگستان هنر.

ایمانوئل، کانت، (1383)، نقد قوۀ حکم، ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان، تهران: نی.

بورکهارت، تیتوس. (1381). هنر مقدس، اصول و روشها، ترجمه: جلال ستاری، تهران: صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران (سروش).

بورکهارت، تیتوس. (1386). مبانی هنر اسلامی. ترجمه و تدوین امیر نصری، تهران: حقیقت.

دینانی، غلامحسین ابراهیمی. (1384). درخشش ابن رشد در حکمت مشاء. تهران: طرح نو.

سهروردی، شهاب­الدین. (1355). حکمه الاشراق، در مجموعه مصنفات شیخ اشراق، به تحقیق هانری کربن، تهران: انتشارات انجمن حکمت و فلسفه، چاپ اول.

سهروردی، شهاب­الدین یحیی. (1377). قصه­های شیخ اشراق، ویرایش متن: جعفر مدرس صادقی، تهران، نشر مرکز، چاپ دوم.

شبستری، شیخ محمود. (1382). گلشن راز، به اهتمام کاظم دزفولیان، تهران : انتشارات طلایه.

شبانی داریانی، زهره.(1401). درآمدی برزیباشناسی ابن هیثم در کتاب المناظر، تهران: دانشگاه هنر.

شوان، فریتهوف. (1383). حقایق و خطاهایی دربارۀ زیبایی، (مجموعه مقالات هنر و معنویت)، ترجمۀ: انشاءالله رحمتی، تهران: فرهنگستان هنر.

صدرالمتألهین (ملاصدرا). محمد بن ابراهیمی شیرازی. (1363ش). مفاتح­الغیب، تصحیح محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقت فرهنگی.

صدرالمتألهین (ملاصدرا). (ق1340). رسالۀ سه اصل، به تصحیح و اهتمام حسین نصر، تهران دانشگاه تهران، دانشکدۀ علوم معقول و منقول.

صباغپورآرانی، طیبه(1393). خانه ایرانی : نقش‌مایه‌های سنتی در خانه‌آرایی، تهران: پژوهشگاه فرهنگ ، هنر و ارتباطات.

طوسی، نصرالدین. (1367). اساس الاقتباس، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم.

عشایری، سواره امیر؛ بلیلان اصل، لیلا؛ ستارزاده، داریوش و حبیب، فرح (1401). "واکاوی نقش هندسه معقول و محسوس در معماری گند سلطانیه"، فصلنامه علمی مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 19، شمارۀ 45، 49-27.

غزالی، احمد. (1388). سوانح. به اهتمام قاسم کشکولی. چ 1. تهران، ثالث.

فضائلی، حبیب الله. (۱۳۷0). تعلیم خط،  تهران: سروش.

ملازاده، ناهم و محمدی، مریم(1386). خانه‌های تاریخی(از مجموع دایره‌المعارف بناهای تاریخ)، انتشارات سوره مهر.

مقیم پور بیژنی، طاهره .(1387). "آیینه­کاری در معماری دوره قاجار، نگاهی مختصر بر پیشینۀ آیینه و کاربرد آن در تاریخ هنر ایران"، کتاب ماه هنر، شمارۀ 113، 70-77.

ندیمی، ضحی؛ محمدی، علی و مندگاری کاظم. (1392). "بازخوانی مفهوم مرکز: تبیین مفهوم مرکز از دیدگاه سه اندیشمند حوزۀ هنر و معماری"، مجله صفه فصلنامه هنر و معماری ، شمارۀ 63، 34-21.

یونگ، کارل گوستاو. (1377). انسان و سمبول­هایش، ترجمه: محمود سلطانیه، تهران: چاپخانه دیبا.

Arnheim, Rudolf. (1988). THE Power of the Center, A study of composition in the visual arts, London, England, University of California press.

Farouqi, Lois. (1977), “The Aesthetics of Islamic Art”, the Journal of Aesthetics and Art Criticism, Vol. 35, No.3, PP. 353-355. Https://doi.org/10.2307/430294.

Lyotard Jean-Francios. (1991). Lessons on the Analytic of the Sublime, Trans. Elizabeth Rottenberg, Stanford University Press.

Stern-Gillet, Suzanne. (2002). A Companion to Art Theory, Neoplatonic Aesthetics, Edited by Pual Smith, Carolyn Wilde, Blackwell.

Tatarkiewicz, Wladyslaw. (1980), A History of Six Ideas: an Essay in Aesthetics, Melborn International Philosophy Series, Vol.5