کنش حسابرسان مستقل در مواجهه با تضادهای نمایندگی شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی

قضاوت و تصمیم گیری در حسابداری

دوره 3، شماره 9، فروردین 1403، صفحه 71-104   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/jdaa.2024.709476

نویسنده

محمد حسنی^*

گروه تحصیلات تکمیلی حسابداری و حسابرسی، دانشکده مدیریت، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

چکیده

چکیده
وجود تضاد منافع بین مدیران با مالکان و امکان وقوع مشکلات نمایندگی سبب شده است شناسایی عوامل بالقوه محرک هزینه‌های ‏نمایندگی و ارزیابی نقش مکانیزم‌های نظارتی جهت کاهش شدت هزینه‌های نمایندگی تحمیل شده بر شرکت‌ها از اهمیت برخوردار شود. در ‏مقاله حاضر نقش حسابرسان مستقل از بعد معیارهای ورودی ساختار کیفی در مواجهه با تضادهای نمایندگی شرکت‌های برخوردار از روابط ‏سیاسی مورد ارزیابی قرار گرفته است. نسبت هزینه‌های عملیاتی به درآمدهای عملیاتی فروش به عنوان معیار هزینه‌های نمایندگی مطرح ‏شده است. وجود ارتباطات دولتی سیاسی در ساختار هیأت مدیره یا مالکیت سهام شرکت‌ها ملاک ارزیابی روابط سیاسی در نظر گرفته شده ‏است. به علاوه، نقش حسابرسان مستقل از منظر امتیاز کنترل کیفی، چرخش و تخصص در صنعت به عنوان معیارهای ورودی ساختار کیفی ‏حسابرسی مورد بررسی قرار گرفته است. داده‌های پژوهش شامل 1632 مشاهده شرکت-سال است که مشتمل بر 204 شرکت پذیرفته شده ‏در بورس اوراق بهادار تهران است. از مدل‌های رگرسیون چندمتغیره جهت تحلیل‌ فرضیه‌های پژوهش استفاده شده است و ماهیت داده‌ها از ‏نوع ترکیبی با اثرات ثابت و روش حداقل مربعات تعمیم‌‌یافته است. شواهد نشان دادند شرکت‌های دارای روابط سیاسی از هزینه‌های ‏نمایندگی بالاتری برخوردار هستند. از طرفی، ویژگی‌های اعتبار کیفی، چرخش و تخصص صنعت حسابرسان مستقل سبب کاهش معنی‌دار ‏سطح هزینه‌های نمایندگی شده‌اند. به علاوه، شواهد حاکی از آن است که اعتبار کیفی حسابرسان، چرخش حسابرسان و تخصص صنعت ‏حسابرسان مستقل سبب تضعیف ارتباط مثبت روابط سیاسی و هزینه‌های نمایندگی شده‌اند و از آثار مخرب تضاد منافع کاسته‌اند. در واقع، ‏حسابرسان معتبر جهت حفظ شهرت حرفه‌ای، حسابرسان جدید جهت حفظ استقلال حسابرسی و حسابرسان متخصص صنعت جهت حفظ ‏کارایی و اثربخشی حسابرسی از عناصر کاهنده تضادهای نمایندگی به ویژه در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی هستند. بر این اساس، ‏درک این موضوع از جنبه مخارج ایجاد روابط سیاسی و نقش آن در تشدید هزینه‌های نمایندگی، همچنین از جنبه بهبود فرآیند حسابرسی و ‏نقش آن در تضعیف هزینه‌های نمایندگی به ویژه در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی قابل ملاحظه است.‏

کلیدواژه‌ها

واژه‌های کلیدی: اعتبار کیفی حسابرس؛ چرخش حسابرس؛ تخصص صنعت حسابرس؛ تضاد نمایندگی؛ روابط سیاسی.‏

اصل مقاله

https://doi.org/10.30495/jdaa.2023.1971200.1056

 

 

کنش حسابرسان مستقل در مواجهه با تضادهای نمایندگی شرکت‌های

برخوردار از روابط سیاسی

 

تاریخ دریافت: 18/09/1402                  تاریخ پذیرش: 11/11/1402

محمد حسنی*[1]

 

چکیده

وجود تضاد منافع بین مدیران با مالکان و امکان وقوع مشکلات نمایندگی سبب شده است شناسایی عوامل بالقوه محرک هزینه‌های ‏نمایندگی و ارزیابی نقش مکانیزم‌های نظارتی جهت کاهش شدت هزینه‌های نمایندگی تحمیل شده بر شرکت‌ها از اهمیت برخوردار شود. در ‏مقاله حاضر نقش حسابرسان مستقل از بعد معیارهای ورودی ساختار کیفی در مواجهه با تضادهای نمایندگی شرکت‌های برخوردار از روابط ‏سیاسی مورد ارزیابی قرار گرفته است. نسبت هزینه‌های عملیاتی به درآمدهای عملیاتی فروش به عنوان معیار هزینه‌های نمایندگی مطرح ‏شده است. وجود ارتباطات دولتی سیاسی در ساختار هیأت مدیره یا مالکیت سهام شرکت‌ها ملاک ارزیابی روابط سیاسی در نظر گرفته شده ‏است. به علاوه، نقش حسابرسان مستقل از منظر امتیاز کنترل کیفی، چرخش و تخصص در صنعت به عنوان معیارهای ورودی ساختار کیفی ‏حسابرسی مورد بررسی قرار گرفته است. داده‌های پژوهش شامل 1632 مشاهده شرکت-سال است که مشتمل بر 204 شرکت پذیرفته شده ‏در بورس اوراق بهادار تهران است. از مدل‌های رگرسیون چندمتغیره جهت تحلیل‌ فرضیه‌های پژوهش استفاده شده است و ماهیت داده‌ها از ‏نوع ترکیبی با اثرات ثابت و روش حداقل مربعات تعمیم‌‌یافته است. شواهد نشان دادند شرکت‌های دارای روابط سیاسی از هزینه‌های ‏نمایندگی بالاتری برخوردار هستند. از طرفی، ویژگی‌های اعتبار کیفی، چرخش و تخصص صنعت حسابرسان مستقل سبب کاهش معنی‌دار ‏سطح هزینه‌های نمایندگی شده‌اند. به علاوه، شواهد حاکی از آن است که اعتبار کیفی حسابرسان، چرخش حسابرسان و تخصص صنعت ‏حسابرسان مستقل سبب تضعیف ارتباط مثبت روابط سیاسی و هزینه‌های نمایندگی شده‌اند و از آثار مخرب تضاد منافع کاسته‌اند. در واقع، ‏حسابرسان معتبر جهت حفظ شهرت حرفه‌ای، حسابرسان جدید جهت حفظ استقلال حسابرسی و حسابرسان متخصص صنعت جهت حفظ ‏کارایی و اثربخشی حسابرسی از عناصر کاهنده تضادهای نمایندگی به ویژه در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی هستند. بر این اساس، ‏درک این موضوع از جنبه مخارج ایجاد روابط سیاسی و نقش آن در تشدید هزینه‌های نمایندگی، همچنین از جنبه بهبود فرآیند حسابرسی و ‏نقش آن در تضعیف هزینه‌های نمایندگی به ویژه در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی قابل ملاحظه است.‏

واژه‌های کلیدی: اعتبار کیفی حسابرس، چرخش حسابرس، تخصص صنعت حسابرس، تضاد نمایندگی، روابط سیاسی.‏

 

1- مقدمه

طبق نظریه نمایندگی، توابع مطلوبیت تهیه‌کنندگان اطلاعات و استفاده‌کنندگان اطلاعات متفاوت از یکدیگر است و در قالب هزینه‌های نمایندگی قابل بررسی است. چنین تضادی بین منافع مدیران در نقش تهیه‌کننده اطلاعات با منافع گروه‌های مختلف سهامداران، سرمایه‌گذاران، اعتباردهندگان، دولت و سایر ارکان در نقش استفاده‌‌کنندگان اطلاعات ضمن ایجاد مشکلات نمایندگی ممکن است سبب اتخاذ تصمیماتی توسط مدیران شود که در مواردی در جهت منافع ذی‌نفعان نیست؛ این موضوع به جای این که همگرایی منافع را به دنبال داشته باشد، به واسطه وقوع برخی تضادها سبب واگرایی منافع می‌شود. در برخی نظام‌های اقتصادی، شرکت‌ها تمایل زیادی به برقراری روابط نزدیک با دولت به عنوان مرجع سیاسی قدرت دارند؛ زیرا در قبال این روابط از منافع زیادی بهره‌مند می‌شوند. در ضمن، شرکت‌های دارای روابط ممکن است منافع ناشی از این روابط را با دولت تسهیم نمایند. با این‌حال، دارا بودن روایط سیاسی ممکن است با مخارجی همراه شده و آثار مخربی داشته باشد. یکی از دلایل تمایل شرکت­ها به بهره­گیری از روابط سیاسی، تلاش مدیران در دستیابی به اهداف شخصی و به هزینه سهامداران در بازارهای با محیط قانونی ضعیف است (فاسیو¹¹، 2006). این رویه منجر به تضادهای نمایندگی بالاتری شده و انتظار می­رود شرکت­های دارای روابط سیاسی، هزینه­های نمایندگی بالاتری داشته باشند. نظریه نمایندگی پیش‌بینی می‌کند که اگر رفتارهای مدیران شرکت‌ها به درستی نظارت نشود، احتمالاً برای تعقیب روابط سیاسی منابع زیادی را صرف می‌کنند که ممکن است منجر به مشکل نمایندگی شود (سونگ و همکاران⁵⁷، 2022). در واقع، وجود روابط سیاسی شرکت­ها به عنوان یکی از الگوهای نظام‌ اقتصادی سبب افزایش شدت هزینه‌ نمایندگی و تضاد منافع شده است (آریفور و همکاران¹، 2016). از این رو، جهت بررسی موضوع در بخشی از مقاله به بررسی نقش رابط سیاسی در بروز هزینه‌های ناشی از مشکلات نمایندگی پرداخته شده است.

از طرفی، بروز مشکلات نمایندگی در شرکت‌ها مستلزم بکارگیری راهکارهایی جهت کاهش مشکلات مربوط به روابط نمایندگی است. طبق نظریه نمایندگی، مکانیزم‌های­ نظارتی جهت همراستا کردن منافع مدیران و سهامداران و کاهش تضاد منافع در پی رفتارهای فرصت­طلبانه مدیران در نظر گرفته شده­اند. از این رو، تلاش جهت بکارگیری مکانیزم‌هایی برای کاهش هزینه‌های نمایندگی، امری مهم تلقی می‌شود. نتایج مطالعات حاکی از نقش سازوکارهای راهبری شرکتی در کاهش هزینه­های نمایندگی است (مک­نایت و ویر²، 2009). از طرفی، شواهد بیانگر آن است که هزینه­های نمایندگی تأثیر منفی بر ریسک راهبری شرکتی در کشورهای مختلف دارد (الکلیش⁴⁵، 2018). در حالت وجود هزینه­های نمایندگی، رابطه مثبتی بین راهبری شرکتی و کیفیت حسابرسی وجود دارد (کوان و همکاران⁴⁸، 2014). از این رو، به دلیل بروز برخی رفتارهای منفعت‌طلبانه، مشوق‌های مدیریتی، انگیزه‌های خاص و برخی رویه‌ها و معاملات غیرعادی که سبب بروز مشکلات نمایندگی شده‌اند، نقش حسابرسی مستقل به عنوان مکانیزمی مؤثر تحلیل شده است. نکته مهم تمرکز بر جنبه‌های مختلف ساختار کیفیت حسابرسی است که به تفکیک معیارهای مبتنی بر ورودی و معیارهای مبتنی بر خروجی مطرح شده‌اند (نیچل و همکاران³، 2013؛ دیفوند و ژانگ⁴، 2014). طبق شواهد مطالعاتی، نقش کیفیت حسابرسی در کاهش شدت هزینه‌های نمایندگی تأیید شده است (اوسو و ویر⁵، 2018). از این رو، جهت بررسی این موضوع در بخش دیگری از مقاله به بررسی نقش معیارهای ورودی ساختار کیفیت حسابرسی در کاهش هزینه‌های ناشی از بروز مشکلات نمایندگی پرداخته شده است.

ارزیابی کنش و واکنش ابعاد مختلف مرتبط با هزینه‌های نمایندگی حاکی از برخی تعاملات بین عوامل است. هرچند به استناد مطالعات پیشین، روابط سیاسی و کیفیت حسابرسی هر یک از تأثیر مجزایی بر هزینه‌های نمایندگی برخوردارند، در عین حال در برخی مطالعات نقش ساختارهای کیفی حسابرسی در ارتباط با روابط سیاسی تحلیل شده و نتایج متفاوتی مشاهده شده است (گدحامی و همکاران⁶، 2014؛ لیو و همکاران⁷؛ 2017؛ حبیب و همکاران⁸، 2017). روابط سیاسی می‌تواند به طور نامطلوب (به مخاطره افتادن استقلال حسابرس) یا به طور مطلوب (کاهش احتمال صدور اظهارنظر حسابرسی ابهام در تداوم فعالیت) بر رفتار حسابرس بسته به ویژگی‌های قانونی، نهادی و فرهنگی حاکم در محیط تأثیر بگذارد (ایمن و همکاران⁵⁸، 2022). هر چند مطالعاتی بیانگر آن است که شرکت‌های دارای روابط سیاسی تقاضای کمتری برای حسابرسی با کیفیت دارند (چنگ و همکاران⁶⁰، 2015)، با این حال، طبق برخی شواهد در شرکت­های دارای روابط سیاسی، احتمال بیشتری برای حسابرسی با کیفیت وجود دارد (لیو و همکاران⁷، 2017). از این رو، به نظر می‌رسد در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی که متضمن هزینه‌های نمایندگی بالاتری هستند، مکانیزم حسابرسی با کیفیت بتواند محرکی جهت کاهش شدت مشکلات نمایندگی باشد. در نتیجه، تعامل بین روابط سیاسی  و ساختارهای کیفی حسابرسی می‌تواند شدت مشکلات نمایندگی را تحت تأثیر قرار دهد (آریفور و همکاران¹، 2016). بر این اساس، جهت بررسی این موضوع در بخش دیگری از مقاله به بررسی نقش معیارهای ورودی ساختار کیفیت حسابرسی در تعدیل ارتباط بین روابط سیاسی و هزینه­های نمایندگی پرداخته شده است.

با توجه به اهمیت مطالب مورد اشاره و خلاء مطالعاتی در خصوص نقش ارکان ساختار کیفی حسابرسی در مواجهه با تضادهای نمایندگی شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی، در مقاله حاضر تأثیر روابط سیاسی بر هزینه­های نمایندگی و نقش نظارتی حسابرسان مستقل از بعد معیارهای ورودی ساختار کیفی حسابرسی بر کاهش هزینه­های نمایندگی شرکت‌ها به ویژه در شرایط وجود روابط سیاسی مورد ارزیابی قرار گرفته است. در ادامه مقاله، مباحثی در خصوص مبانی نظری، پیشینه‌ها، استدلال پشتوانه توسعه فرضیه‌ها، روش‌شناسی، یافته‌‌ها، بحث و نتیجه‌گیری کلی مورد بحث قرار گرفته‌اند.

2. مبانی نظری پژوهش

جدایی مالکیت از مدیریت طبق دیدگاه نمایندگی سبب شکل‌گیری رابطه نمایندگی شده است. رابطه نمایندگی مبتنی بر قراردادی است که طبق آن صاحبکاران (مالکان) از جانب خود نمایندگان (مدیران) را منصوب کرده و اختیار تصمیم­ را به آن‌ها تفویض می­کنند. اما، وجود انگیزه­های متفاوت مالکان و مدیران سبب ایجاد مشکلاتی مانند تضاد منافع، عدم تقارن اطلاعاتی، انتخاب نامطلوب، خطر اخلاقی و عدم اطمینان می­شود و این موارد سبب وقوع هزینه­های نمایندگی می­شود. ایجاد رابطه نمایندگی سبب می‌شود ذی‌نفعان جهت همسو ساختن منافع سایرین با خود یا حداقل کردن آثار ناشی از تضاد منافع، متحمل هزینه­های نمایندگی می­شوند. افزایش هزینه­های نمایندگی بیانگر افزایش شدت تضاد منافع در شرکت­ها است (جنسن و مک‌لینگ⁹، 1976). شواهدی حاکی از آن است که بین هزینه‌های نمایندگی و سلب منافع سهامداران اقلیت ارتباط مثبتی وجود دارد (بادآورنهندی و همکاران، 1398). هزینه­های نمایندگی شامل هزینه­های نظارت و کنترل، هزینه­های التزام و زیان باقیمانده است. هزینه­های نظارت مدیر از سوی مالکان از طریق طرح­ پاداش، اختیار خرید سهام و استفاده از خدمات حسابرس مستقل انجام می­گیرد. هزینه­های التزام مربوط به ساختار سازمانی است که بتوان رفتار نامطلوب مدیر را محدود کرد. زیان باقیمانده تفاوت عملیات واقعی مدیر و عملیات مورد انتظار وی است که مرتبط با دنبال کردن منافع شخصی است و سبب کاهش رفاه سهامداران می­شود (جنسن و مک‌لینگ⁹، 1976).

 شدت و ضعف وقوع هزینه‌های نمایندگی بسته به بسترهای مختلف و تحت تأثیر شرایط قوت و ضعف محیط قانونی و نظارتی، می‌تواند از عوامل مختلفی الگو گرفته و یا منجر به پیامدهایی شود. یکی از الگوهای مبتنی بر نظام‌های اقتصادی که در برخی مطالعات مرتبط با هزینه‌های نمایندگی شناسایی شده، بحث روابط سیاسی شرکت­ها است (آریفور و همکاران¹، 2016) و این موضوع با افزایش مدیران و مالکان دارای روابط سیاسی در رأس شرکت­های مختلف در اقتصادهای توسعه یافته و در حال توسعه همراه است (دینگ و همکاران¹⁰، 2015). مطالعات نشان داده­اند یکی از عوامل بااهمیت در نحوه مدیریت شرکت‌ها، نفوذ مدیران و مالکان شرکت‌ها در محافل سیاسی و روابط آن­ها با کانون­های قدرت سیاسی است (فاسیو¹¹، 2006؛ چانی و همکاران¹²، 2011). در نظام­های اقتصادی مبتنی بر روابط، ارتباط سیاسی منبع مهم ارزش برای شرکت­های دارای روابط است. با این‌حال در برخی کشورها، نظام­ اقتصادی مبتنی بر روابط به وسیله الزامات قانونی ضعیف و عدم شفافیت شناخته می­شوند. مدیران دارای روابط سیاسی می­توانند از قدرت سیاسی برای تقویت جایگاه خود و تأثیر بر نتایج شرکت استفاده کنند. روابط و نفوذ سیاسی نه تنها بر وضعیت مالی شرکت‌ها، بلکه بر انگیزه­های مدیران در ارتباط با گزارشگری مالی تأثیر می­گذارد. سیاسی بودن مدیران و مالکان عمده شرکت­ها و دولتی بودن برخی شرکت­ها و صنایع بزرگ تأثیرگذار بر نظام اقتصادی حاکم بر کشور باعث ایجاد تفاوت­های چشمگیر در کیفیت صورت­های مالی شرکت­های دارای روابط سیاسی در مقایسه با شرکت­های بدون روابط سیاسی شده است. در مطالعات مختلفی، وجود روابط سیاسی از ابعاد منافع و مخارج مورد تحلیل قرار گرفته­اند. در برخی مطالعات به ابعادی از منافع روابط سیاسی در شرکت­ها از جمله دسترسی آسان­تر به منابع مالی، وام­های بانکی و بودجه­هایی با شرایط مناسب، بهبود عملکرد، افزایش ارزش سهام، هزینه سرمایه کمتر، ریسک کمتر، قدرت بازار بیشتر، عملکرد بهتر در بازار سرمایه، امتیازهای معامله از قبیل اولویت در قراردادهای دولتی اشاره شده است. از طرفی، برخی مطالعات حاکی از وجود ابعادی از مخارج روابط سیاسی در شرکت­ها از جمله کیفیت اطلاعات مالی پایین­تر، انتخاب مدیران و اعضای هیأت مدیره با صلاحیت­ پایین، کاهش عملکرد بلندمدت شرکت به دلیل کاهش انگیزه­های مدیریتی یا ناکارآمدی، رانت­های اقتصادی ویژه و معافیت در برابر قوانین معین، فرصت­های رشد کمتر، هزینه بدهی بالاتر، کارآیی کمتر، اجتناب مالیاتی، دستیابی به منافع شخصی و به هزینه سهامداران اقلیت و هزینه­های نمایندگی بالاتر هستند (فاسیو و همکاران¹³، 2006؛ فان و همکاران¹⁴، 2007؛ بوبکری و همکاران¹⁵، 2008؛ فاسیو¹¹، ۲۰۱۰؛ براگیون و مور¹⁶، 2011؛ برتراند و همکاران¹⁷، 2018). در بازارهای با محیط قانونی ضعیف، تلاش مدیران در دستیابی به منافع شخصی و به هزینه سهامداران اقلیت سبب می­شود شرکت­ها به سمت بهره­گیری از روابط سیاسی تمایل نشان دهند (فاسیو¹¹، 2006). از آنجا که طبق مبانی نظریه نمایندگی، تلاش مدیران در دسترسی به منافع شخصی منجر به تضادهای نمایندگی بالاتر می­شود، از این رو پیش­بینی می­شود شرکت­های دارای روابط سیاسی، هزینه­های نمایندگی بالاتری داشته باشند (آریفور و همکاران¹، 2016). از دیگر سو، به واسطه منافع ناشی از روابط سیاسی مبنی بر تلاش جهت همگرایی منافع بین ذی نفعان، ممکن است در شرکت­های برخوردار از روابط سیاسی، هزینه­های نمایندگی کمتر باشد.

یکی از راهکارهای کاهش مشکلات نمایندگی، تقاضا برای انجام خدمات حسابرسی است. طبق مبانی نظری فرضیه‌های مختلفی در توجیه تقاضا برای ارائه خدمات حسابرسی مطرح شده­اند که شامل فرضیه نظارت نمایندگی، فرضیه اعتباربخشی و فرضیه علامت­دهی هستند که متناسب با شرایط فرهنگی و محیط قانونی و قضایی کشورها ترجیحات مختلفی برای آن‌ها وجود دارد (لم¹⁸، 1998). طبق فرضیه نمایندگی، تقاضای حسابرسی ناشی از تضاد منافع مدیران با سهامداران، بستانکاران و ذی‌نفعان است و حسابرس به عنوان رابط می­تواند هزینه­ نمایندگی ناشی از رفتار خودسرانه کارگزاران را کاهش دهد. فرضیه‌ نظارت فراهم­کننده شواهد کافی برای استفاده مدیران از خدمات حسابرسی با کیفیت بالا است. مطالعات گوناگونی در زمینه هزینه نمایندگی و تقاضا برای حسابرسی با کیفیت و برانگیختن مدیران برای استفاده از حسابرسان شایسته وجود دارد (واتس و زیمرمن¹⁹، 1983). در شرایط وجود تضاد منافع بین سهامداران و مدیران ناشی از مشکلات نمایندگی، وجود مکانیزمی کنترلی جهت حصول اطمینان از شفافیت اطلاعات مالی ضروری است (مک­نایت و ویر²، 2009). در برخی مطالعات نقش حسابرس و ساختارهای کیفیت حسابرسی به عنوان عاملی جهت کنترل مشکلات نمایندگی ارزیابی شده است. حسابرسان وظیفه کاهش هزینه نمایندگی را بر ­عهده دارند (واتس و زیمرمن¹⁹، 1983) و خدمات حسابرسی باید مشکلات نمایندگی که موجب رشد تضاد منافع بین سهامداران، دارندگان اوراق بدهی و مدیران می­شوند را کاهش دهند (جنسن و مکلینگ⁹، 1976). دلیل اصلی تقاضا برای خدمات حسابرسی به عنوان ابزار نظارتی را می‌توان تضاد منافع موجود بین مالکان و مدیران شرکت‌ها دانست. پیامد تضاد منافع بین مدیران و سایر گروه­های ذی­نفع، تحمل هزینه­های نمایندگی از سوی افراد ذی­نفع جهت همسو ساختن منافع سایرین با خود و یا به حداقل رساندن آثار ناشی از تضاد منافع است. مدیران با داشتن اختیار عمل از سوی سایر ذینفعان در کانون تضاد منافع  قرار دارند و تلاش می­کنند از طریق ارایه اطلاعات مالی شرکت، هزینه­های نمایندگی را کاهش دهند؛ اما به واسطه برخی نشانه­های تضاد منافع و انگیزه‌های اختیاری مدیران، اطلاعات ارایه شده توسط مدیران ممکن است با سوء‌گیری‌هایی همراه باشد. طبق مبانی تئوری نمایندگی، با افزایش تعارضات نمایندگی، تمایل واحدهای اقتصادی به انتخاب مؤسسات حسابرسی مستقل افزایش می­یابد (فان و وانگ²⁰، 2005). با این‌حال، نقش حسابرسان بدون توجه به کیفیت حسابرسی نمی‌تواند به تنهایی پاسخگوی نیاز به کنترل مشکلات نمایندگی باشد. پژوهش­های انجام شده در این زمینه سعی داشته­اند عوامل مؤثر بر کیفیت حسابرسی را بررسی نمایند و متغیرهای متفاوتی مرتبط با کیفیت خدمات حسابرسی مطرح شده‌اند. کیفیت حسابرسی عبارت از توانایی حسابرس در کاهش پارازیت، سوءگیری و بهبود کیفیت داده­‌های حسابداری است (والاس²¹، 2004). کیفیت حسابرسی حاکی از ارزیابی بازار از این احتمال است که صورت­های مالی حاوی تحریف­های با اهمیت است و حسابرس تحریف‌ها را کشف و گزارش نماید (دی­آنجلو²²، 1981). ویژگی‌های مختلفی مانند انگیزه (حسابرس با وجوه انگیزه‌های صرفه اقتصادی با ریسک برخورد می‌کند)، عدم اطمینان (گزارش حسابرسی خروجی فرآیند حسابرسی است، اما نتیجه حاصل از آن نامعلوم است)، ماهیت منحصر به فرد هر قرارداد (کیفیت هر فرآیند حسابرسی به دلیل ویژگی‌های خاص صاحبکار، تیم حسابرسی و زمان‌بندی کار متفاوت است)، ماهیت فرآیند (هر کار حسابرسی شامل اجرای مجموعه روش‌های تعیین شده طبق استانداردهای حسابرسی است)، قضاوت حرفه‌ای (اجرای فرآیند حسابرسی مستلزم استفاده بهینه از دانش و مهارت متخصصان حسابرسی است) می‌توانند با توجه به میزان بروز در هر قرارداد حسابرسی بر کیفیت حسابرسی اثر داشته باشند. شواهد حاکی از آن  است که معیارهای عینیت (بی‌طرفی)، صداقت (درستی)، ناکارآمدی حسابرسی و فرهنگ اخلاقی از معیارهای تأثیرگذار در آئین رفتار حرفه‌ای در راستای کیفیت حسابرسی مستقل مطابق با تئوری رفتار برنامه‌ریزی‌شده، تئوری عمل منطقی و تئوری ساختار اجتماعی و فرهنگی هستند (کریم‌آبادی و همکاران، 1401). ساختار کیفیت حسابرسی از سازه­های گوناگون تأثیر می‌پذیرد و انتخاب معیار مشخص ارزیابی آن دشوار است. معیارهای کیفیت حسابرسی طبق معیارهای مبتنی بر ورودی، معیارهای مربوط به فرآیند حسابرسی و معیارهای مبتنی بر خروجی تفکیک شده‌اند (نیچل و همکاران³، 2013؛ دیفوند و ژانگ⁴، 2014). مطالعات در این زمینه نشان از این موضوع دارد که به غیر از موارد معدود، نه تنها تئوری سازی و مدل پردازی کافی در زمینه کیفیت حسابرسی صورت نگرفته، بلکه الگو و مفهوم پردازی لازم نیز در این زمینه خصوصاً از دیدگاه ذینفعان انجام نشده است. این موضوع، یکی از نقصان‌هایی است که به وضوح در ادبیات تئوریک و تجربی حسابرسی قابل مشاهده است و باعث شده تا انتظارات ذینفعان در زمینه کیفیت حسابرسی به نحوی شایسته محقق نشود. یکی از علل عمده نقصان مذکور و نتیجه آن، وجود برداشت‌های متفاوت از مفهوم و کارکرد کیفیت حسابرسی و همچنین چند وجهی و غامض بودن مفهوم و کارکرد تئوریک و تجربی کیفیت حسابرسی است (دلبری راغب و اسماعیل‌زاده، 1402).

 مطالعات حوزه کیفیت حسابرسی نشان داده­اند کیفیت حسابرسی با شهرت، رتبه کیفی و اندازه حسابرس رابطه دارد. ارزیابی کیفیت و اعتبار حسابرسی مقوله‌ای چند بعدی است؛ از این رو، عوامل مؤثر بر رتبه‌بندی مؤسسات حسابرسی باید از جنبه‌های گوناگون شامل ویژگی‌های فردی حسابرسان، عوامل ساختار سازمانی مؤسسات حسابرسی، عوامل فرهنگی، عوامل زمینه‌ای اجتماعی، عوامل اقتصادی و سایر عوامل مورد بررسی قرار گیرد (بوستانی و دارابی، 1402). مؤسسه­های حسابرسی مشهور از کیفیت حسابرسی بالاتری برخوردارند و توانایی بالاتر در کشف تحریفات با اهمیت دارند (هوپ و همکاران²³، 2012). مؤسسه­های حسابرسی معتبر، خدمات حسابرسی با کیفیت بالاتری ارایه می­کنند؛ زیرا علاقمندند شهرت بیشتر در بازار بدست آورند و چون تعداد صاحبکاران زیاد اسـت، نگران از دست دادن آن­ها نیستند و از طرفی وابستگی کمتری به آن­ها دارند (دی­آنجلو²²، 1981). تفاوت اثربخشی مؤسسات حسابرسی از تضاد انگیزه مدیران شرکت­ها و حسابرسان در گزارشگری ناشی می­شود (کیم و همکاران²⁴، 2003). هزینه­های ارزیابی کیفیت سبب می­شود حسابرسان در یکنواخت نمودن سطح کیفیت متخصص شوند؛ در نتیجه مؤسسه­های حسابرسی بزرگ در واکنش به هزینه­های ارزیابی و هزینه­های کاهش استقلال ایجاد شدند (دی­آنجلو²²، 1981). کیفیت حسابرسی تابعی از رویه­های حسابرسی و تعداد حسابرسان می­باشد و مؤسسات حسابرسی معتبر بزرگ منابع بیشتری برای هدایت آزمون­های حسابرسی دارند (دوپاچ و سیمونیچ²⁵، 1982). به هر حال، به کارگیری منابع برای بالا بردن کیفیت حسابرسی از قابلیت استفاده منابع مهم­تر است. ادبیات حسابرسی به طور عمده بر دو جنبه کلیدی کیفیت حسابرسی متمرکز شده‌اند که شامل انگیزه­های دادخواهی و انگیزه­های شهرت هستند (اسکینر و سرینیواسان²⁶، 2012). انگیزه­های دادخواهی عامل محرک برانگیختن تمایل حسابرسان به فرآهم آوردن حسابرسی با کیفیت به منظور جلوگیری از هزینه­های دعاوی حقوقی است (دیفوند و همکاران²⁷، 2002)؛ اما انگیزه­های شهرت سبب حفاظت حسابرسان در مقابل زیان­های جاری و آتی می­شود (کریشنامورتی و همکاران²⁸، 2006؛ میهو و همکاران²⁹، 2001). اما در غیاب انگیزه دادخواهی، حسابرسان از انگیزه بالا جهت حفظ شهرت در ارائه حسابرسی با کیفیت برخوردارند (داتار و آلس³⁰، 1999). حسابرسان معتبر نسبت به سایر حسابرسان توانایی نظارت بیشتر دارند. انتخاب حسابرسان با کیفیت­ از طریق کاهش توانایی مدیران برای دستکاری سود در مسیر سود هدف، مسائل نمایندگی را تحت تأثیر قرار می‌دهد (دیویدسون و نئو³¹، 1993). تأثیر منفی کیفیت حسابرسی بر هزینه­ نمایندگی در مطالعاتی تأیید شده است (اوسو و ویر⁵، 2018). در شرکت­های با هزینه نمایندگی بالا جهت کاهش هزینه­ها، تمایل بیشتری جهت حسابرسی از طریق حسابرس معتبر بزرگ وجود دارد (هوپ و همکاران²³، 2012) و بکارگیری حسابرسان مشهور با کیفیت عامل کاهش هزینه‌های نمایندگی است (آکوی و رامادان³²، 2019). با شکل­گیری رابطه نمایندگی، افراد ذینفع جهت همسو ساختن منافع سایرین با خود یا حداقل کردن آثار ناشی از تضاد منافع، متحمل هزینه­های نمایندگی می­شوند. افزایش هزینه­های نمایندگی بیانگر افزایش شدت تضاد منافع در شرکت­ها است (جنسن و مک‌لینگ⁹، 1976). حسابرسی ابزاری جهت کاهش هزینه­های نمایندگی است، اما در انتخاب حسابرس موازنه بین هزینه­های نمایندگی و سایر هزینه­های مربوط به تعویض حسابرس موضوعی است که در مطالعات حسابرسی چالش برانگیز است. در خصوص تأثیر دوره تصدی و چرخش حسابرس بر کیفیت حسابرسی دو دیدگاه شامل فرضیه تخصص حسابرس و فرضیه استقلال حسابرس مطرح شده­اند. فرضیه تخصص حسابرس بر این باور است که با افزایش دوره تصدی حسابرسی، کیفیت حسابرسی افزایش می­یابد. برعکس، فرضیه استقلال معتقد به کاهش کیفیت حسابرسی با افزایش طول دوره تصدی حسابرسی است. در واقع، موافقان بر این باورند چرخش حسابرس سبب افزایش استقلال حسابرس می­گردد و این امر به نوبه خود باعث افزایش کیفیت حسابرسی و در نتیجه افزایش خالص منافع نمایندگی می­گردد. در حالی که مخالفان مدعی هستند هزینه­های مربوط به کاهش طول دوره تصدی و چرخش حسابرس بیشتر از منافع نمایندگی است؛ طبق این رویکرد شرکت­هایی که مسائل نمایندگی بیشتری دارند، به احتمال زیاد روابط پایدار و مستحکم با حسابرس قبلی برقرار خواهند کرد و چرخش حسابرس در آن­ها کمتر است (بلوین و همکاران³³، 2007). از طرفی، برخی شواهد نشان داده است هرچه نفوذ سیاسی مدیران واحدها در محیط کسب و کار بیشتر باشد، تقاضا برای خدمات حسابرسی مؤسسات کوچک افزایش می‌یابد. این موضوع موجب تغییر حسابرس از مؤسسات بزرگ حسابرسی به مؤسسات کوچک‌تر می‌شود (سرینیدهی و همکاران³⁴، 2012). مطالعات دیگری حاکی از این است که شرکت­های دارای روابط سیاسی، تمایل کمتری به چرخش حسابرس دارند (بروکس³⁵، 2016). یکی دیگر از موارد قابل بررسی در زمینه خدمات حسابرسی، توجه به تخصص حسابرس در صنعت است. تخصص حسابرس در صنعت شامل ارائه افکار سازنده جهت خلق ارزش برای صاحبکاران و فراهم کردن راهکارهای تازه برای موضوعاتی است که صاحبکاران در صنایع خود با آن رو‌به‌رو می­شوند (کند³⁶، 2008). مؤسسات حسابرسی دارای تجربه خاص در صنعت می­توانند با بهره­گیری از دانش تخصصی و بکارگیری برنامه­های حسابرسی مناسب به کیفیت حسابرسی مناسب دست یابند. از دید عرضه­کننده، تخصص صنعت مؤسسات حسابرسی باعث افزایش تقاضا برای خدمات حسابرسی و غیرحسابرسی، بهبود کارایی حسابرسی از طریق صرفه اقتصادی، ایجاد تمایز در خدمات حسابرسی، ایجاد موانع ورود با الزام داوطلبین جدید به سرمایه­گذاری منابع هنگفتی در صنایع مربوط و تأثیر بر پیامدهای حسابرسی مرتبط با مشتری مثل حق­الزحمه حسابرسی و کیفیت گزارشگری مالی می‌شود (گراملینگ و استون³⁷، 2001). شواهدی نشان داده‌اند تلاش شرکت­ها در راستای کاهش تضادهای نمایندگی سبب شده است از حسابرسان متخصص در صنعت بهره ببرند (چیانگ³⁸، 2013) و شرکت­های برخوردار از حسابرس بزرگ متخصص، هزینه نمایندگی کمتری دارند. در واقع شرکت­های با روابط سیاسی جهت کاهش هزینه­ نمایندگی، تقاضای بیشتری برای استفاده از حسابرسان متخصص در صنعت دارند (بروکس³⁵، 2016).

از این رو، مقاله حاضر کنکاشی در مورد کنش حسابرسان مستقل در مواجه با تضادهای نمایندگی در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی ارائه می‌نماید. در ادامه، ضمن تأکید بر مبانی نظری و ارائه پیشینه‌های تجربی، نسبت به توسعه استدلالی فرضیه‌های پژوهش اقدام شده است.

 

3. توسعه فرضیه‏های پژوهش

* روابط سیاسی و هزینه‌های نمایندگی

طبق نظریه نمایندگی، مشکلات ناشی از تلاش مدیران در دسترسی به منافع شخصی منجر به ایجاد تضادهای نمایندگی می­شود. در بازارهای با محیط قانونی ضعیف، تلاش مدیران جهت دستیابی به منافع شخصی و به هزینه سهامداران اقلیت سبب تمایل آن­ها نسبت به بهره­گیری از روابط سیاسی شده است (فاسیو¹¹، 2006) و برخورداری از روابط سیاسی به واسطه واگرایی منافع سبب افزایش هزینه­های نمایندگی می‌شود (آریفور و همکاران¹، 2016). در واقع، دستیابی به روابط سیاسی در شرکت‌ها نمادی از وقوع مشکلات نمایندگی است (سونگ و همکاران⁵⁷، 2022) و وجود روابط سیاسی متضمن هزینه­‌های نمایندگی بالاتری است (فاسیو¹¹، 2006). از طرفی، ممکن است برخورداری از روابط سیاسی به واسطه مزایای ناشی از آن جهت همگرایی منافع سبب کاهش هزینه­های نمایندگی شود. سهولت تأمین منابع مالی، کاهش هزینه سرمایه، کاهش ریسک، افزایش قدرت بازار، افزایش عملکرد در بازار سرمایه و افزایش ارزش سهام از منافع برخورداری روابط سیاسی هستند و در نقطه مقابل کاهش شفافیت و کیفیت اطلاعات مالی، افزایش مدیریت سود، ناکارآمدی و صلاحیت­ پایین مدیران، کاهش عملکرد، رانت­های اقتصادی، کاهش فرصت­ رشد، افزایش هزینه بدهی و سرمایه، کاهش کارآیی، اجتناب مالیاتی، دستیابی به منافع شخصی و به هزینه سهامداران اقلیت و افزایش هزینه­ نمایندگی از مخارج برخورداری از روابط سیاسی هستند (فاسیو و همکاران¹³، 2006؛ فان و همکاران¹⁴، 2007؛ بوبکری و همکاران¹⁵، 2008؛ فاسیو¹¹، 2010؛ براگیون و مور¹⁶، 2011؛ چانی و همکاران¹²، 2011؛ سرینیدهی و همکاران³⁴، 2012؛ آریفور و همکاران¹، 2016؛ برتراند و همکاران¹⁷، 2018). شواهدی نشان داده‌اند شرکت‌های برخوردار از مدیران با روابط سیاسی دارای پیامدهایی شبیه شرکت‌های با مالکیت دولتی در نقش سهامداران کنترلی هستند (شلیفر و ویشنی⁵⁰، 1994؛ کارنی و همکاران⁵¹، 2020). در حقیقت ویژگی‌های این شرکت‌ها از ابعاد مزایا و معایب نزدیک به هم هستند (فاسیو و همکاران¹³، 2006؛ برتراند و همکاران¹⁷، 2018). شواهد حاکی از وقوع هزینه‌های نمایندگی ناشی از فرآیند تونل‌زنی سهامداران کنترلی در شرکت‌های دارای روابط سیاسی است. روابط سیاسی با افزایش انگیزه و کاهش هزینه‌های تونل‌زنی توسط سهامداران بزرگ، تضادهای نمایندگی بین سهامداران عمده کنترل کننده و سهامداران خرد را تشدید می‌کند (هو و همکاران⁴³،2020). سهامداران کنترل کننده شرکت‌های دارای روابط سیاسی به احتمال زیاد برای پوشش منابع صرف شده برای ایجاد ارتباطات سیاسی، مشمول ریسک سلب مالکیت سهامداران اقلیت می‌شوند. به علاوه، روابط سیاسی از شرکت‌ها در برابر تحریم‌ها و نظارت‌های مقامات قانونی محافظت می‌کند. تضعیف نظم و انضباط خارجی به طور قابل توجهی مجازات تونل‌زنی را کاهش می‌دهد و فرصت را برای مالکان شرکت برای پیگیری منافع خصوصی افزایش می‌دهد. در این شرایط، شواهد متقاعدکننده‌ای نشان دهنده آن است که شرکت­های با روابط سیاسی دارای هزینه­ نمایندگی بالاتری هستند (آریفور و همکاران¹، 2016؛ هو و همکاران⁴³،2020). در برخی مطالعات داخلی شواهد متناقضی در زمینه وقوع مشکلات نمایندگی در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی مشاهده شده است. در عین حالی که یافته‌های برخی پژوهش‌ها بیانگر تأثیر مثبت روابط سیاسی بر هزینه‌های نمایندگی است (ابراهیمی و همکاران، 1397؛ شاه­صاحبی و دارابی، 1397؛ ابراهیمی و همکاران، 1398؛حسنی و صالحی، 1399)، با این وجود شواهدی در نقطه مقابل حاکی از آن است که روابط سیاسی در شرکت­های با مالکیت نهادی وابسته به دولت ارتباط منفی با هزینه نمایندگی دارد (جنت­مکان و همکاران، 1398). علیرغم وجود شواهد متناقض در حوزه منافع و مخارج روابط سیاسی، برخی شواهد گویای افزایش تضادهای نمایندگی در شرکت‌های دارای روابط سیاسی است. شرکت‌های دارای روابط سیاسی درگیر ریسک‌ها و هزینه‌های بالای نمایندگی هستند؛ زیرا روابط سیاسی بر اساس فساد و بدرفتاری‌های مالی شکل می‌گیرد و بر این اساس فرضیه­ اول پژوهش به شرح زیر است:

فرضیه اول: در شرکت‌های صاحبکار برخوردار از روابط سیاسی در سطوح مالکیت-مدیریت، سطح بالاتری از هزینه­های نمایندگی وجود دارد.

 

* ساختار کیفی حسابرسی و هزینه‌های نمایندگی

طبق نتایج برخی مطالعات، مکانیزم حسابرسی موجب کاهش تضاد نمایندگی می‌شود (جنسن و مکلینگ⁹، 1976) و مؤلفه­های کیفیت حسابرسی ضمن کاهش عدم تقارن اطلاعاتی از طریق بهبود کیفیت و قابلیت اتکای اطلاعات مالی (تسما⁴¹، 2020)، نقش مؤثر در کاهش هزینه­های نمایندگی داشته­اند (کورتن و همکاران⁴⁶، 2017؛ اوسو و ویر⁵، 2018). در واقع، کیفیت حسابرسی با ایجاد محیط اطلاعاتی مناسب منجر به کاهش هزینه‌های نمایندگی ناشی از عدم تقارن اطلاعاتی می‌شود (گیست و عبدالوهاب⁴²، 2020). معیارهای مطرح در بحث ساختار کیفیت حسابرسی از دو بعد معیارهای ورودی و خروجی مورد بررسی قرار گرفته‌اند (دیفوند و ژانگ⁴، 2014). شواهد گوناگونی نیز از نقش کیفیت حسابرسی در کاهش هزینه‌های نمایندگی مشاهده شده‌اند (اوسو و ویر⁵، 2018؛ کورتن و همکاران⁴⁶، 2017). در این زمینه شواهدی از نقش اندازه، شهرت و اعتبار کیفی حسابرس در بهبود کیفیت حسابرسی و کاهش ضمنی هزینه­های نمایندگی در دسترس است (آریفور و همکاران¹، 2016؛ آکوی و رامادان³²، 2019). برخی شواهد حاکی از پذیرش این استدلال است که در صورت مهم تلقی شدن اندازه و شهرت حسابرس در بازار خدمات حسابرسی، هرگونه کاهش قابل توجه در کیفیت خدمات حسابرسی سبب پیامدهای معکوسی برای صاحبکاران می‌شود (لنوکس⁵²، 1999؛ شو⁵³، 2000؛ بارتون⁵⁴، 2005؛ کریشنامورتی و همکاران²⁸، 2006؛ وبر و همکاران⁵⁵، 2008؛ کاهان و همکاران⁵⁶، 2009). از این رو، شرکت­های با هزینه‌های نمایندگی بالا جهت کاهش هزینه­ها، تمایل بیشتری به انجام حسابرسی با کیفیت از طریق حسابرسان بزرگ دارند (فان و وانگ²⁰، 2005؛ هوپ و همکاران²³، 2012). همچنین در شرکت­های مواجه با هزینه­های نمایندگی، حق­الزحمه حسابرسان بزرگ بیشتر است (فان و وانگ²⁰، 2005). برخی مطالعات بیانگر ارتباط مسائل نمایندگی و تمایل شرکت‌ها به برقراری روابط پایدار با حسابرس قبلی و پیروی از چرخش کمتر حسابرس است (بلوین و همکاران³³، 2007). علاوه بر این، شواهدی نشان داده‌اند تلاش شرکت­ها جهت کاهش تضادهای نمایندگی سبب بهره‌گیری از حسابرسان متخصص در صنعت شده است (چیانگ³⁸، 2013؛ بروکس³⁵، 2016؛ آکوی و رامادان³²، 2019). طبق برخی مطالعات، هرچند افزایش هزینه نمایندگی سهامداران/اعتباردهندگان و افزایش هزینه نمایندگی سهامداران/مدیران رابطه منفی با تقاضا برای کیفیت حسابرسی دارد، اما هزینه نمایندگی سهامداران اکثریت/اقلیت رابطه مثبتی با تقاضا برای حسابرسی با کیفیت دارد (فوسونگ و همکاران³⁹، 2022). معیارهای کیفیت حسابرسی عناصر اصلی کاهش هزینه نمایندگی شرکت‌ها هستند. در مواردی که محیط قانونی ضعیفی وجود دارد، کیفیت حسابرسی نقش مهمی در کاهش مشکلات نمایندگی ایفا می‌کند؛ زیرا کیفیت حسابرسی می‌تواند نقش نظارت خارجی مهمی را در محیط‌های بدون نظارت نهادی قوی ایفا کند (فان و وانگ²⁰، 2005). در برخی مطالعات داخلی شواهد متناقضی در مورد ارتباط بین هزینه‌های نمایندگی و معیارهای کیفیت حسابرسی مشاهده شده است. در عین حالی که یافته‌های برخی پژوهش‌ها بیانگر تأثیر منفی کیفیت حسابرسی، شهرت حسابرس و اندازه مؤسسه حسابرسی بر هزینه‌های نمایندگی است (حیدری و همکاران، 1395؛ ابراهیمی و همکاران، 1397؛ شاه­صاحبی و دارابی، 1397؛ حسنی و صالحی، 1399)، با این وجود شواهدی نیز در نقطه مقابل حاکی از آن است که با افزایش کیفیت حسابرسی، هزینه‌های نمایندگی افزایش می­یابد (کرمشاهی، 1396). مطالعات دیگری نشان دادند شرکت­هایی که به دلیل شدت تضاد منافع دارای هزینه­های نمایندگی بیشتری هستند، روابط پایدارتری با حسابرس داشته و تقاضای حسابرسی توسط حسابرس با دوره تصدی بالا، بیشتر است (دیدار و همکاران، 1391؛ قیطاسی و همکاران، 1395)؛ در واقع، اثربخشی بیشتر خدمات حسابرسی مستقل در کاهش پیامدهای نظریه نمایندگی و بهبود کیفیت افشا و شافیت شرکتی در شرکت‌هایی بیشتر است که حسابرس خود را در دوره زمانی چهار سال تغییر نداده‌اند و حسابرسان دوره تصدی بیشتری داشته‌اند (علوی‌طبری و پارسایی، 1398)؛ همچنین افزایش هزینه‌های نمایندگی با کاهش انتخاب حسابرس بزرگ همراه است (خدامی­پور و همکاران، 1392)؛ اما یافته‌هایی حاکی از آن است که با کاهش هزینه‌های نمایندگی، حق­الزحمه حسابرسی و احتمال انتخاب حسابرس بزرگ کاهش می­یابد (جمالی و کرمی، 1395). به علاوه، حضور حسابرس متخصص در صنعت سبب شده است رابطه مثبت بین ناخوانایی گزارشگری مالی و هزینه­های نمایندگی به‌ صورت منفی تعدیل ­شود (باغومیان و همکاران، 1400). با توجه به وجود شواهد متفاوت در زمینه پیامدها و اثربخشی ارکان کیفیت حسابرسی از بعد اعتبار کیفی، چرخش و تخصص حسابرس، فرضیه­‌های دوم، سوم و چهارم پژوهش به شرح زیر هستند:

فرضیه دوم: در شرکت‌های صاحبکار حسابرسی شده توسط حسابرسان با امتیاز کیفی بالا، سطح هزینه­های نمایندگی با کاهش همراه است.

فرضیه سوم: در شرکت‌های صاحبکار حسابرسی شده توسط حسابرسان جدید در رخداد چرخش، سطح هزینه­های نمایندگی با کاهش همراه است.

فرضیه چهارم: در شرکت‌های صاحبکار حسابرسی شده توسط حسابرسان متخصص در صنعت، سطح هزینه­های نمایندگی با کاهش همراه است.

 

* ساختار کیفی حسابرسی در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی و هزینه‌های نمایندگی

در بررسی مشکلات نمایندگی، ارزیابی تعامل برخی عوامل از اهمیت برخوردار است. یکی از موضوعات قابل توجه، به بحث ارتباط بین روابط سیاسی و کیفیت حسابرسی اشاره دارد. روابط سیاسی می‌تواند بسته به ویژگی‌های قانونی، نهادی و فرهنگی حاکم در محیط تأثیر متفاوتی به طور نامطلوب (به مخاطره افتادن استقلال حسابرس) یا به طور مطلوب (کاهش احتمال صدور اظهارنظر حسابرسی ابهام در تداوم فعالیت) بر رفتار حسابرس بگذارد. از طرفی، فساد سیاسی سبب افزایش ریسک‌های ارزیابی شده حسابرسی شده که می‌تواند سبب افزایش احتمال صدور اظهارنظر حسابرسی ابهام در تداوم فعالیت و افزایش تلاش حسابرسی از ابعاد حق‌الزحمه حسابرسی و تأخیر در ارائه گزارش حسابرسی ‌شود (ایمن و همکاران⁵⁸، 2022). طبق برخی شواهد، احتمال بکارگیری حسابرس با کیفیت بالا در شرکت­های دارای روابط سیاسی با افزایش همراه است (لیو و همکاران⁷، 2017). بر اساس این مطالعات، شرکت­های با روابط سیاسی، تمایل بیشتری به استفاده از حسابرس بزرگ دارند. همچنین در شرکت­هایی که افراد درون سازمانی ساختار مالکیت با هزینه سهامداران اقلیت به منافعی دست پیدا می­کنند، همچنین در شرکت­های فعال در کشورهایی با محیط نهادی ضعیف، بین روابط سیاسی و حضور حسابرس بزرگ ارتباط قوی­ وجود دارد (گدحامی و همکاران⁶، 2014). به علاوه شرکت­های دارای روابط سیاسی که از حسابرسان بزرگ بهره گرفته­اند، مدیریت سود کمتر و شفافیت اطلاعات بالاتر است (گدحامی و همکاران⁶، 2014؛ خلیل و همکاران⁴⁰، 2022). از طرفی، مطالعاتی بیانگر آن است که شرکت‌های دارای روابط سیاسی تقاضای کمتری برای حسابرسی با کیفیت دارند (چنگ و همکاران⁶⁰، 2015). شرکت­های دارای روابط سیاسی تمایل دارند حسابرسان غیربزرگ، غیربرتر و مؤسسات حسابرسی کوچک را جهت حسابرسی برگزینند (چنگ و همکاران⁶⁰، 2015؛حبیب و همکاران⁸ ، 2017؛ هی و همکاران⁴⁷، 2017؛ اوتامانینگسی⁴⁴، 2019) و تمایل بیشتری به چرخش حسابرس از طریق تغییر به مؤسسه حسابرسی کوچک دارند (سرینیدهی و همکاران³⁴، 2012). این شرکت‌ها، حق­الزحمه بالاتری به حسابرسان پرداخت ­می‌کنند (گول⁴⁹، 2006؛ اوتامانینگسی⁴⁴، 2019؛ امین و همکاران⁵⁹، 2021)، تأخیر بیشتری در ارائه گزارش حسابرسی دارند (اوتامانینگسی⁴⁴، 2019) و اظهارنظر مقبول حسابرسی بیشتری دریافت می‌نمایند (هی و همکاران⁴⁷، 2017). هنگام وجود پیامدهای مخرب روابط سیاسی در زمینه افزایش هزینه‌های نمایندگی، وجود حسابرسان با کیفیت می‌تواند سبب تعدیل و تضعیف این آثار شود. حسابرسان مستقل با کیفیت ایفاگر نقش نظارتی در شرکت­هایی هستند که در آن­ها حمایت ضعیفی از سهامداران به‌عمل می­آید. کیفیت حسابرسی از طریق بهبود کیفیت و قابلیت اتکای اطلاعات مالی و با ایجاد محیط اطلاعاتی مناسب سبب کاهش هزینه‌های نمایندگی ناشی از عدم تقارن اطلاعاتی شده است (تسما⁴¹،2020؛ گیست و عبدالوهاب⁴²، 2020). به‌ علاوه، کیفیت بالای حسابرسی سبب تضعیف رابطه منفی بین ارتباطات سیاسی با کیفیت اطلاعات مالی شده است (گیست و عبدالوهاب⁴²، 2020). طبق برخی مطالعات نقش کیفیت حسابرسی از بعد شهرت و اعتبار، تخصص صنعت و چرخش حسابرس در ارتباط با روابط سیاسی از منظر هزینه‌های نمایندگی بحث شده است (سرینیدهی و همکاران³⁴، 2012؛ گدحامی و همکاران⁶، 2014؛ آریفور و همکاران¹، 2016؛ بروکس³⁵، 2016؛ اوتامانینگسی⁴⁴، 2019). استدلال شده است که شرکت­های دارای روابط سیاسی جهت کاهش هزینه­ نمایندگی، تقاضای بیشتری در استفاده از حسابرسان متخصص صنعت دارند (بروکس³⁵، 2016). همچنین شرکت­های با روابط سیاسی و برخوردار از حسابرسان متخصص صنعت، تمایل کمتر به چرخش حسابرس دارند (بروکس³⁵، 2016). در شرکت­های با روابط سیاسی که دارای هزینه­ نمایندگی بالاتر هستند، حضور حسابرس بزرگ سبب تضعیف ارتباط بین روابط سیاسی و هزینه­های نمایندگی می­شود (آریفور و همکاران¹، 2016). یافته‌های برخی مطالعات داخلی نیز شواهدی ارائه نموده‌اند که بیانگر ارتباط مثبت بین روابط سیاسی و تغییر حسابرس (بنی‌مهد و همکاران، 1392)، همچنین نقش تعدیل‌گر و تضعیف کننده معیارهای کیفیت حسابرسی، شهرت حسابرس و اندازه حسابرس بر ارتباط بین روابط سیاسی و هزینه‌های نمایندگی است (شاه­صاحبی و دارابی، 1397؛ ابراهیمی و همکاران، 1398؛حسنی و صالحی، 1399). به‌طور کلی، حسابرسان هنگام حسابرسی شرکت‌ها، به دنبال ارزیابی ریسک‌های مرتبط با آن شرکت هستند. حسابرسان با تحلیل ریسک‌ها نسبت به اجرای فرآیند حسابرسی اقدام می‌کنند. شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی دارای ریسک ذاتی بالایی هستند که حسابرسان قبل از اعمال کنترل‌های داخلی ارزیابی می‌کنند (گول⁴⁹، 2006). طبق برخی شواهد، روابط سیاسی باعث افزایش فعالیت‌های متقلبانه در شرکت می‌شود و رابطه مثبت بین روابط سیاسی با ضعف گزارشگری مالی، مدیریت سود و تحریف در گزارش سود وجود دارد. این موضوع سبب تشدید تضادهای نمایندگی شده و با افزایش هزینه‌های نمایندگی همراه است. در این موارد، زمانی که حسابرسان ریسک بالای حسابرسی را تشخیص دهند، به دنبال تلاش حسابرسی بیشتری در انجام حسابرسی شرکت هستند. بر این اساس، معیارهای کیفیت حسابرسی عناصر اصلی کاهش هزینه نمایندگی در شرکت‌های دارای روابط سیاسی هستند. از این رو، فرضیه­‌های پنجم، ششم و هفتم پژوهش به شرح زیر هستند:

فرضیه پنجم: امتیاز کیفی حسابرسان سبب تعدیل ارتباط بین روابط سیاسی و هزینه­ نمایندگی می­شود.

فرضیه ششم: چرخش حسابرسان سبب تعدیل ارتباط بین روابط سیاسی و هزینه­ نمایندگی می­شود.

فرضیه هفتم: تخصص حسابرسان در صنعت سبب تعدیل ارتباط بین روابط سیاسی و هزینه­ نمایندگی می­شود.

 

4. روش‌شناسی پژوهش

پژوهش حاضر از دیدگاه هدف نوعی پژوهش­ کاربردی و مبتنی بر روش پژوهش­ توصیفی است. تحلیل پژوهش از طریق گردآوری داده­های پس­رویدادی و آزمون­ روابط پژوهش از طریق تحلیل رگرسیون قابل بررسی است. گردآوری اطلاعات مبانی نظری و پیشینه­ها مبتنی بر روش کتابخانه­ای و گردآوری داده­های مورد نیاز در تحلیل­های پژوهش مبتنی بر روش اسنادکاوی است. جامعه آماری پژوهش شامل شرکت‌های پذیرفته در بورس اوراق بهادار تهران طی سال­های 1392 تا 1399 است. ؛ طبق شرایط غربال شرکت­ها و امکان دسترسی به داده­های مورد نیاز، تعداد 204 شرکت طی دوره 8 ساله انتخاب شدند و در نهایت تعداد 1632 مشاهده شرکت-سال طبق شرایط مندرج در جدول 1 از جامعه آماری گزینش شده‌اند. داده­ها از طریق گزارش­های مالی حسابرسی شده، گزارش هیأت مدیره، گزارش حسابرس و سایر اطلاعات شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران با بکارگیری نرم­افزار رهاورد نوین و سایت­ ناشران کدال سازمان بورس اوراق بهادار تهران گردآوری شده­اند. ساماندهی داده­ها با استفاده از نرم­افزار اکسل و تحلیل داده­ها با استفاده از نرم­افزار ای­ویوز انجام شده است.

 

جدول 1. گزینش جامعه آماری پژوهش

شرح / محدودیت‌ها	تعداد
تعداد شرکت‌ها (شرکت‌های پذیرفته شده بورسی در پایان دوره پژوهش به استثنای فرابورسی)	536
شرکت‌های وارد شده به بورس یا از خارج شده از بورس به دلیل عدم حضور مستمر و یا غیرفعال شدن	(254)
شرکت‌های مشمول تغییر سال مالی	(21)
شرکت‌های فعال در حوزه خدمات بانکی، بیمه، لیزینگ، هلدینگ و سرمایه‌گذاری	(57)
شرکت‌های غربال شده از جامعه آماری پژوهش	204

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

در این پژوهش از مدل­های رگرسیون الگو گرفته شده از مطالعات پیشین (آریفور و همکاران¹، 2016؛ اوسو و ویر⁵، 2018؛ آکوی و رامادان³²، 2019؛ هو و همکاران⁴³،2020) در آزمون فرضیه­ها استفاده شده است. همچنین متغیرهای پژوهش و نحوه ارزیابی آن­ها در جدول 2 بیان شده­اند:

 

(1)	AGCit = α + β1PCit + β2AGEit + β3CPEit + β4DACit + β5FLGit + β6INSit + β7OCFit + β8ROAit + β9SGRit + β10SIZEit + βmINDm + βnYEARn + εit
(2)	AGCit = α + β1PCit + β2ARNKit + β3ARNKit*PCit + β4AGEit + β5CPEit + β6DACit + β7FLGit + β8INSit + β9OCFit + β10ROAit + β11SGRit + β12SIZEit + βmINDm + βnYEARn + εit
(3)	AGCit = α + β1PCit + β2AROTit + β3AROTit*PCit + β4AGEit + β5CPEit + β6DACit + β7FLGit + β8INSit + β9OCFit + β10ROAit + β11SGRit + β12SIZEit + βmINDm + βnYEARn + εit
(4)	AGCit = α + β1PCit + β2ASPCit + β3ASPSit*PCit + β4AGEit + β5CPEit + β6DACit + β7FLGit + β8INSit + β9OCFit + β10ROAit + β11SGRit + β12SIZEit + βmINDm + βnYEARn + εit

 

جدول 2. متغیرهای پژوهش

نحوه اندازه­گیری	شرح	نماد
نسبت هزینه‌های عملیاتی به درآمدهای عملیاتی فروش (مک­نایت و ویر2، 2009)	هزینه نمایندگی	AGCi,t
وجود اعضای با ارتباطات سیاسی دولتی در ساختار هیأت مدیره یا وجود مالکیت دولتی در ساختار مالکیت، کد یک و در غیر این صورت کد صفر. شرکت‌های دارای مدیران با ارتباطات سیاسی دارای پیامدهایی شبیه شرکت‌های با مالکیت دولتی در نقش سهامداران کنترلی هستند (کارنی و همکاران51، 2020).	روابط سیاسی مالکیت مدیریت	PCi,t
انجام حسابرسی شرکت توسط سازمان حسابرسی یا مؤسسات حسابرسی طبقه اول معتمد سازمان بورس و با رتبه الف عضو جامعه حسابداران رسمی، کد یک و در غیر این صورت کد صفر	رتبه کیفی حسابرس	ARNKi,t
تغییر و چرخش دوره‌ای حسابرس شرکت، کد یک و در غیر این صورت کد صفر	چرخش حسابرس	AROTi,t
حسابرسی شرکت توسط حسابرسان متخصص طبق سهم بازار، کد یک و در غیر این صورت صفر. اگر سهم بازار حسابرس (نسبت دارایی­های شرکت­های حسابرسی شده توسط حسابرس خاص در صنعت خاص به کل دارایی­های شرکت­های موجود در صنعت) بیش از 2/1 ضربدر یک تقسیم بر تعداد شرکت­های صنعت باشد، حسابرس متخصص صنعت است.	تخصص صنعت حسابرس	ASPCi,t
لگاریتم طبیعی سال­های سپری شده از تاریخ پذیرش در بورس اوراق بهادار	عمر معاملاتی	AGEi,t
نسبت خالص سرمایه‌گذاری جدید در دارایی­های ثابت به ارزش دفتری دارایی­ها	مخارج سرمایه‌ای	CPEi,t
انحراف معیار قدرمطلق پسماندهای مدل دیچاو و همکاران (1995) با رگرسیون چرخشی 5 ساله؛ اقلام تعهدی تابعی از تفاوت تغییر درآمد فروش و دریافتنی­های تجاری و اموال، ماشین­آلات و تجیزات هم‌مقیاس شده به دارایی­های اول دوره منظور شد. TACCi,t = α + β1(ΔREVi,t - ΔRECi,t) + β2PPEi,t + εi,t	اقلام تعهدی اختیاری	DACi,t
نسبت ارزش دفتری بدهی­ها به ارزش دفتری دارایی­ها	اهرم مالی	FLGi,t
ﺩﺭﺻﺪ ﺳﻬﺎﻡ در اختیار سهامداران نهادی دارنده حداقل پنج درصد سهام	ﻣﺎﻟﻜﻴﺖ نهادی	INSi,t
نسبت خالص جریان نقد ناشی از فعالیت‌های عملیاتی به ارزش دفتری دارایی­ها	جریان نقد عملیاتی	OCFi,t
نسبت سود عملیاتی به ارزش دفتری دارایی­ها	بازده دارایی­ها	ROAi,t
درصد تغییرات دوره­ای درآمدهای عملیاتی فروش شرکت نسبت به دوره گذشته	رشد فروش	SGRi,t
لگاریتم طبیعی درآمدهای عملیاتی فروش	اندازه	SIZEi,t

منبع: آریفور و همکاران¹، 2016؛ اوسو و ویر⁵، 2018؛ آکوی و رامادان³²، 2019؛ هو و همکاران⁴³،2020

 

5. یافته­های پژوهش

طبق نتایج بررسی فراوانی مشاهده­های متغیرهای دو ارزشی پژوهش در جدول 3، حدود 24/66 درصد مشاهده­ها دارای روابط سیاسی هستند. 08/68 درصد مشاهده­ها توسط سازمان حسابرسی، مؤسسات حسابرسی طبقه اول معتمد سازمان بورس و با رتبه کیفی الف جامعه حسابداران رسمی، حسابرسی شده­اند. در 13/28 درصد مشاهده­ها چرخش دوره‌ای حسابرس رخ داده است. در 22/42 درصد مشاهده­ها حضور حسابرس متخصص صنعت مشهود است و این حسابرسان سهم بازار قابل قیاسی نسبت به سایرین در کسب دانش و آگاهی از صنعت مورد بررسی داشته‌اند. سایر نتایج حاکی از آن است که حدود 63/49 درصد از مشاهده­های دارای روابط سیاسی توسط سازمان حسابرسی، مؤسسات حسابرسی طبقه اول معتمد سازمان بورس و با رتبه کیفی الف جامعه حسابداران رسمی، حسابرسی شده­اند. تنها در 79/16 درصد مشاهده­های دارای روابط سیاسی، چرخش دوره‌ای حسابرس رخ داده است. به علاوه، در 17/32 درصد مشاهده­های دارای روابط سیاسی از حسابرس متخصص صنعت بهره گرفته‌اند.

 

جدول 3. نتایج بررسی متغیرهای گسسته پژوهش

کل مشاهده­ها		کد یک		کد صفر		متغیرها
درصد	تعداد	درصد	تعداد	درصد	تعداد
100	1632	24/66	1081	76/33	551	PCi,t
100	1632	08/68	1111	92/31	521	ARNKi,t
100	1632	13/28	459	88/71	1173	AROTi,t
100	1632	22/42	689	78/57	943	ASPCi,t
100	1632	63/49	810	37/50	822	ARNKi,t*PCi,t
100	1632	79/16	274	21/83	1358	AROTi,t*PCi,t
100	1632	17/32	525	83/67	1107	ASPCi,t*PCi,t

منبع: یافته‌های پژوهشگر

طبق نتایج آمار توصیفی متغیرهای پیوسته پژوهش در جدول 4، هزینه­های عملیاتی به‌­طور میانگین 37/8 درصد درآمدهای عملیاتی فروش است و شاخص هزینه­های نمایندگی است. بررسی این معیار از بعد کارآیی در انجام هزینه‌ها (نهاده) برای کسب درآمدها (ستانده) حائز اهمیت است و فزونی شاخص بیانگر سطح بالاتر هزینه­های نمایندگی است. عمر مشاهده­ها به طور میانگین 88/2 واحد لگاریتمی فاصله سال­های سپری شده از پذیرش شرکت­ها در بورس است. سرمایه‌گذاری جدید دارایی‌های ثابت به‌طور میانگین 68/3 درصد دارایی­ها است و بررسی آن از بعد مسائل نمایندگی در فرآیند سرمایه‌گذاری مهم است. اقلام تعهدی اختیاری به ­طور میانگین 91/7 درصد دارایی­های اول دوره است؛ طبق این شاخص مدیران با اعمال نظر در گزارش سود ممکن است بروز هزینه‌های نمایندگی و تضاد منافع را دامن بزنند. بدهی­ها به طور میانگین 45/60 درصد دارایی­ها است؛ این موضوع از بعد توجه به نقش قرارداد بدهی در روابط مدیران و اعتباردهندگان و احتمال بروز تضاد نمایندگی حائز اهمیت است. به‌ طور میانگین 58/71 درصد مالکیت سهام در اختیار سهامداران نهادی است؛ این امر حاکی از نقش نهادها در ساختار مالکیتی سهام شرکت‌ها است و توجه به فرضیه نظارت کارآ و فرضیه اتحاد استراتژیک در رابطه با مسائل نمایندگی را با اهمیت می‌سازد. جریان وجه نقد عملیاتی مشاهده­ها به‌ ­طور میانگین 10/11 درصد دارایی­ها است. این بررسی از نظر توجه به منابع و مصارف وجوه نقد شرکت‌ها اهمیت دارد. سود عملیاتی مشاهده­ها به طور میانگین 44/12 درصد دارایی­ها است؛ این شاخص بیانگر سودآوری شرکت‌ها است و ارزیابی آن در حوزه مسائل نمایندگی از بعد تلاش‌های مدیریت در ایجاد منافع برای سهامداران و ذی‌نفعان را با اهمیت می‌سازد. درآمد عملیاتی فروش به طور میانگین 32/22 درصد رشد مثبت داشته است؛ مواجهه با زمینه رشد شرکت‌ها به ویژه از منظر فعالیت‌های اصلی و مستمر در ارزیابی مسائل نمایندگی اهمیت دارد. اندازه مشاهده­ها به طور میانگین 79/27 واحد لگاریتم طبیعی درآمد فروش است؛ اندازه شرکت‌ها از نقش با اهمیتی در بررسی مسائل نمایندگی و هزینه‌های سیاسی برخوردار است.

جدول 4. نتایج آمار توصیفی متغیرهای پیوسته پژوهش

مشاهده­ها	کشیدگی	چولگی	انحراف معیار	میانه	میانگین	متغیرها
1632	23/422	967/17	1201/0	0655/0	0837/0	AGCi,t
1632	8148/2	2372/0	4400/0	8904/2	8824/2	AGEi,t
1632	545/17	9457/2	0415/0	0245/0	0368/0	CPEi,t
1632	8209/6	3944/1	0408/0	0727/0	0791/0	DACi,t
1632	3365/5	4681/0	2030/0	6072/0	6045/0	FLGi,t
1632	4267/5	3764/1-	1559/0	7494/0	7158/0	INSi,t
1632	4013/6	6264/0	1260/0	0966/0	1110/0	OCFi,t
1632	1083/4	5637/0	1311/0	1018/0	1244/0	ROAi,t
1632	045/30	5917/3	4388/0	1678/0	2232/0	SGRi,t
1632	9466/3	5159/0	5822/1	672/27	795/27	SIZEi,t

منبع: یافته‌های پژوهشگر

طبق نتایج آزمون­ همبستگی بین متغیرهای پژوهش در جدول 5، معنا­داری آماره تی ضرایب همبستگی زوجی بین برخی متغیرها از وجود همبستگی حکایت دارد؛ از موارد قابل توجه، می‌توان به همبستگی معنادار و مثبت بین هزینه‌های نمایندگی و روابط سیاسی و از طرفی همبستگی معنادار و منفی بین هزینه‌های نمایندگی با رتبه کنترل کیفی حسابرسان، چرخش حسابرسان و تخصص حسابرسان در صنعت اشاره کرد. با این‌ حال، به‌ طور کلی ضرایب همبستگی بین متغیرهای توضیحی قوی نیستند و مشکل همخطی بین متغیرها وجود ندارد.

 

جدول 5. نتایج آزمون همبستگی متغیرهای پژوهش

SIZEi,t

SGRi,t

ROAi,t

OCFi,t

INSi,t

FLGi,t

DACi,t

CPEi,t

AGEi,t

ASPCi,t

AROTi,t

ARNKi,t

PCi,t

AGCi,t

ضریب همبستگی معناداری آماره تی

0000/1

AGCi,t

-

0000/1

0801/0

PCi,t

-

0012/0

0000/1

2059/0

0652/0-

ARNKi,t

-

0000/0

0084/0

0000/1

1534/0-

0129/0

0865/0-

AROTi,t

-

0000/0

6033/0

0005/0

0000/1

0767/0-

2367/0

1800/0

0800/0-

ASPCi,t

-

0019/0

0000/0

0000/0

0012/0

0000/1

0117/0

0506/0-

0049/0-

1348/0-

0315/0-

AGEi,t

-

6358/0

0409/0

8438/0

0000/0

2029/0

0000/1

0781/0-

0144/0-

0075/0

0353/0

0197/0-

0727/0

CPEi,t

-

0016/0

5599/0

7632/0

1542/0

4260/0

0033/0

0000/1

0538/0

0699/0

0128/0-

0361/0

0342/0-

0571/0-

1180/0

DACi,t

-

0298/0

0047/0

6048/0

1447/0

1668/0

0212/0

0000/0

0000/1

0614/0

0992/0-

0624/0

0342/0

0055/0

0199/0-

0737/0

0421/0

FLGi,t

-

0130/0

0001/0

0117/0

1670/0

8249/0

4205/0

0029/0

0888/0

0000/1

1432/0

0548/0

1006/0

1486/0-

0746/0

0022/0-

0271/0

2259/0

0480/0-

INSi,t

-

0000/0

0269/0

0000/0

0000/0

0025/0

9297/0

2746/0

0000/0

0527/0

0000/1

1440/0

2394/0-

0388/0-

2583/0

0584/0-

0876/0

0085/0-

0066/0

0743/0

0352/0

OCFi,t

-

0000/0

0000/0

1170/0

0000/0

0184/0

0004/0

7307/0

7903/0

0027/0

1555/0

0000/1

5801/0

1572/0

4168/0-

0481/0-

1696/0

0834/0-

1550/0

0435/0-

0311/0

1169/0

2194/0-

ROAi,t

-

0000/0

0000/0

0000/0

0520/0

0000/0

0007/0

0000/0

0787/0

2098/0

0000/0

0000/0

0000/1

1844/0

0176/0

0396/0-

1128/0-

0383/0

0024/0-

0753/0-

0034/0-

0063/0-

0656/0-

0148/0

1601/0-

SGRi,t

-

0000/0

4777/0

1094/0

0000/0

1216/0

9220/0

0023/0

8894/0

8004/0

0080/0

5487/0

0000/0

0000/1

0519/0

2733/0

2453/0

1289/0

09876/0

0365/0-

0235/0

0849/0-

3849/0

1097/0-

1876/0

2875/0

2696/0-

SIZEi,t

-

0360/0

0000/0

0000/0

0000/0

0004/0

1398/0

3417/0

0006/0

0000/0

0000/0

0000/0

0000/0

0000/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

طبق معنا­داری آماره­های آزمون ریشه واحد لوین، لین و چو جهت بررسی پایایی متغیرها در جدول 6، شواهد حاکی از ثبات میانگین و واریانس متغیرها در طول زمان و کوواریانس بین سال­های مختلف است. از این رو، متغیرها در مقیاس سطح، پایا بوده و ریشه کاذب در آن­ها وجود ندارد.

 

جدول 6. نتایج آزمون پایایی متغیرهای پژوهش

مشاهده­ها	معناداری	آماره تی	متغیرها
1632	0000/0	517/45-	AGCi,t
1632	0000/0	0622/8-	AGEi,t
1632	0000/0	256/37-	CPEi,t
1632	0000/0	834/23-	DACi,t
1632	0000/0	449/31-	FLGi,t
1632	0000/0	793/27-	INSi,t
1632	0000/0	063/59-	OCFi,t
1632	0000/0	867/41-	ROAi,t
1632	0000/0	046/66-	SGRi,t
1632	0000/0	805/39-	SIZEi,t

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

طبق نتایج آزمون مدل­های رگرسیون پژوهش که در جداول 7، 8، 9 و 10 درج شده‌اند، آماره­های­ اف لیمر در آزمون چاو بیانگر مناسب­تر بودن استفاده از رویکرد داده­های ترکیبی است. آماره­های­ کای­دو آزمون هاسمن بیانگر مناسب­تر بودن استفاده از الگوی اثرات ثابت است. طبق آماره­های­ نسبت درست­نمایی، استفاده از روش حداقل مربعات تعمیم یافته در رفع ناهمسانی واریانس پسماند­ها مناسب است. آماره­ فیشر بیانگر وجود روابط خطی معنا­دار در مدل­ها است. طبق آماره­های­ دوربین-واتسون، مشکل خودهمبستگی پسماند­ها قابل شهود نیست. طبق عامل تورم واریانس متغیرها، مشکل همخطی بین متغیرها وجود ندارد. ضرایب تعیین تعدیل شده حاکی از توان بالای متغیرهای توضیحی در بیان هزینه­های نمایندگی است.

طبق نتایج جدول 7، روابط سیاسی تأثیر معنا­دار مثبتی بر هزینه­های نمایندگی دارد. در نتیجه، ضمن تأیید فرضیه اول پژوهش، در مشاهده­های برخوردار از هیأت مدیره یا مالکیت دارای روابط سیاسی با ارکان نظام اقتصادی دولتی، هزینه­های نمایندگی افزایش یافته است. از طرفی، در مشاهده­های فاقد روابط سیاسی، هزینه­های نمایندگی کمتر است.

 

جدول 7. نتایج آزمون نهایی مدل رگرسیون فرضیه اول پژوهش

متغیر وابسته: AGCi,t
متغیرهای توضیحی	ضرایب	خطای استاندارد	آماره تی	معناداری		عامل تورم واریانس
C	2895/0	0392/0	3841/7	0000/0		-
PCi,t	0021/0	0008/0	6704/2	0077/0		1544/1
AGEi,t	0045/0	0017/0	5970/2	0095/0		0596/1
CPEi,t	0323/0	0121/0	6582/2	0079/0		0923/1
DACi,t	0547/0	0111/0	9252/4	0000/0		0254/1
FLGi,t	0106/0	0078/0	3501/1	1772/0		3593/1
INSi,t	0107/0-	0037/0	8609/2-	0043/0		1647/1
OCFi,t	0024/0	0060/0	3955/0	6925/0		6176/1
ROAi,t	0735/0-	0146/0	0511/5-	0000/0		9430/1
SGRi,t	0153/0-	0025/0	2013/6-	0000/0		0631/1
SIZEi,t	0076/0-	0016/0	7569/4-	0000/0		2354/1
ضریب تعیین تعدیل شده		6925/0	آماره دوربین- واتسون		0168/2
آماره فیشر (روابط خطی)		248/18	احتمال آماره فیشر		0000/0
آماره اف لیمر چاو (ترکیب­پذیری)		993/15	احتمال آماره اف لیمر		0000/0
آماره کای­دو هاسمن (اثرپذیری)		431/31	احتمال آماره کای­دو		0005/0
آماره اف وایت (ناهمسانی واریانس­ها)		3254/4	احتمال آماره اف		0000/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

طبق نتایج جدول 8، رتبه کنترل کیفی حسابرسان مستقل تأثیر معنا­دار منفی بر هزینه­های نمایندگی دارد. در نتیجه ضمن تأیید فرضیه­ دوم، پژوهش، در مشاهده­های حسابرسی شده توسط سازمان حسابرسی یا مؤسسات حسابرسی طبقه اول معتمد سازمان بورس یا دارای رتبه کیفی الف جامعه حسابداران رسمی، هزینه­های نمایندگی پایین­تر است. به علاوه، رتبه کنترل کیفی حسابرسان مستقل نقش معنی­داری در تضعیف ارتباط مثبت بین روابط سیاسی و هزینه­های نمایندگی دارد. در نتیجه ضمن تأیید فرضیه پنجم پژوهش، بهره­گیری از حسابرس با رتبه کیفی بالا سبب شده مخارج روابط سیاسی که سبب افزایش تضادهای نمایندگی شده، کاهش یابد و حسابرسان توانایی مناسب جهت کاهش هزینه­های نمایندگی دارند.

 

جدول 8. نتایج آزمون نهایی مدل رگرسیون فرضیه دوم و پنجم پژوهش

متغیر وابسته: AGCi,t
متغیرهای توضیحی	ضرایب	خطای استاندارد	آماره تی	معناداری	عامل تورم واریانس
C	2725/0	0396/0	8878/6	0000/0	-
PCi,t	0043/0	0016/0	6312/2	0086/0	0198/3
ARNKi,	0067/0-	0013/0	1616/5-	0000/0	6332/2
PCi,t*ARNKi,t	0073/0-	0016/0	6272/4-	0000/0	2871/2
AGEi,t	0056/0	0022/0	5228/2	0118/0	0621/1
CPEi,t	0285/0	0129/0	2076/2	0274/0	0984/1
DACi,t	0512/0	0227/0	2565/2	0242/0	0298/1
FLGi,t	0116/0	0064/0	8161/1	0696/0	3656/1
INSi,t	0107/0-	0056/0	9165/1-	0555/0	1669/1
OCFi,t	0062/0	0068/0	9074/0	3643/0	6226/1
ROAi,t	0772/0-	0159/0	8426/4-	0000/0	9529/1
SGRi,t	0163/0-	0032/0	0128/5-	0000/0	0698/1
SIZEi,t	0068/0-	0017/0	0487/4-	0001/0	2716/1
ضریب تعیین تعدیل شده		6788/0	آماره دوربین- واتسون		0138/2
آماره فیشر (روابط خطی)		029/17	احتمال آماره فیشر		0000/0
آماره اف لیمر چاو (ترکیب­پذیری)		973/15	احتمال آماره اف لیمر		0000/0
آماره کای­دو هاسمن (اثرپذیری)		337/34	احتمال آماره کای­دو		0006/0
آماره اف وایت (ناهمسانی واریانس­ها)		454/13	احتمال آماره اف		0000/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

طبق نتایج جدول 9، چرخش حسابرسان مستقل تأثیر معنا­دار منفی بر هزینه­های نمایندگی دارند. در نتیجه ضمن تأیید فرضیه سوم پژوهش، در مشاهده­هایی که چرخش حسابرس مستقل را تجریه نموده­اند، هزینه­های نمایندگی پایین­تر است. از طرفی، مشاهده­های حسابرسی شده توسط مؤسسات حسابرسی دوره‌های قبلی بدون چرخش دارای هزینه­های نمایندگی بالاتری هستند. به علاوه، چرخش حسابرس مستقل نقش معنی­داری در تضعیف ارتباط مثبت بین روابط سیاسی و هزینه­های نمایندگی دارد. در نتیجه، ضمن تأیید فرضیه ششم پژوهش، پیروی از روند تغییر حسابرس مستقل در دوره‌های مختلف سبب شده مخارج ناشی از وجود روابط سیاسی در شرکت­ها که منجر به افزایش تضادهای نمایندگی شده است، کاهش یابد و این رخداد به واسطه نقش استقلال حسابرسان در فرآیند چرخش به منظور کاهش هزینه­های نمایندگی از اهمیت برخوردار هستند.

 

جدول 9. نتایج آزمون نهایی مدل رگرسیون فرضیه سوم و ششم پژوهش

متغیر وابسته: AGCi,t
متغیرهای توضیحی	ضرایب	خطای استاندارد	آماره تی	معناداری	عامل تورم واریانس
C	2852/0	0373/0	6480/7	0000/0	-
PCi,t	0049/0	0011/0	4746/4	0000/0	6112/1
AROTi,	0019/0-	0005/0	6259/3-	0003/0	6952/2
PCi,t*AROTi,t	0067/0-	0018/0	6742/3-	0002/0	9915/2
AGEi,t	0048/0	0016/0	0570/3	0023/0	0685/1
CPEi,t	0326/0	0126/0	5785/2	0100/0	0923/1
DACi,t	0562/0	0130/0	3258/4	0000/0	0265/1
FLGi,t	0108/0	0076/0	4129/1	1579/0	3601/1
INSi,t	0111/0-	0041/0	6766/2-	0075/0	1652/1
OCFi,t	0021/0	0059/0	3543/0	7232/0	6213/1
ROAi,t	0710/0-	0150/0	7336/4-	0000/0	9441/1
SGRi,t	0157/0-	0024/0	5232/6-	0000/0	0634/1
SIZEi,t	0075/0-	0015/0	9100/4-	0000/0	2463/1
ضریب تعیین تعدیل شده		6972/0	آماره دوربین- واتسون		0438/2
آماره فیشر (روابط خطی)		471/18	احتمال آماره فیشر		0000/0
آماره اف لیمر چاو (ترکیب­پذیری)		502/14	احتمال آماره اف لیمر		0000/0
آماره کای­دو هاسمن (اثرپذیری)		338/65	احتمال آماره کای­دو		0000/0
آماره اف وایت (ناهمسانی واریانس­ها)		198/10	احتمال آماره اف		0000/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

طبق نتایج جدول 10، تخصص حسابرسان مستقل در صنعت تأثیر معنا­دار منفی بر هزینه­های نمایندگی دارند. در نتیجه ضمن تأیید فرضیه­ چهارم پژوهش، در مشاهده­های حسابرسی شده توسط حسابرس متخصص صنعت هزینه­های نمایندگی پایین­تر است. از طرفی، مشاهده­های حسابرسی شده توسط مؤسسات حسابرسی فاقد تخصص در صنعت دارای هزینه­های نمایندگی بالاتری هستند. به علاوه، تخصص حسابرس در صنعت نقش معنی­دار در تضعیف ارتباط مثبت بین روابط سیاسی و هزینه­های نمایندگی دارد. در نتیجه، ضمن تأیید فرضیه هفتم پژوهش، بهره­گیری از حسابرس دارای تخصص در صنعت سبب شده مخارج وجود روابط سیاسی در شرکت­ها که سبب افزایش تضادهای نمایندگی شده است، کاهش یابد و این حسابرسان از توان لازم جهت کاهش هزینه­های نمایندگی را دارند.

 

جدول 10. نتایج آزمون نهایی مدل رگرسیون فرضیه چهارم و هفتم پژوهش

متغیر وابسته: AGCi,t
متغیرهای توضیحی	ضرایب	خطای استاندارد	آماره تی	معناداری	عامل تورم واریانس
C	2850/0	0376/0	5756/7	0000/0	-
PCi,t	0025/0	0007/0	4231/3	0006/0	7359/1
ASPCi,	0087/0-	0018/0	8613/4-	0000/0	5619/3
PCi,t*ASPCi,t	0015/0-	0004/0	5119/3-	0005/0	5499/4
AGEi,t	0044/0	0017/0	5078/2	0123/0	0635/1
CPEi,t	0241/0	0125/0	9323/1	0535/0	0931/1
DACi,t	0517/0	0094/0	4979/5	0000/0	0422/1
FLGi,t	0089/0	0078/0	1399/1	2545/0	3599/1
INSi,t	0105/0-	0038/0	7394/2-	0062/0	1682/1
OCFi,t	0037/0	0061/0	6160/0	5380/0	6206/1
ROAi,t	0713/0-	0145/0	9101/4-	0000/0	9592/1
SGRi,t	0159/0-	0024/0	6318/6-	0000/0	0646/1
SIZEi,t	0073/0-	0016/0	6533/4-	0000/0	3941/1
ضریب تعیین تعدیل شده		6966/0	آماره دوربین- واتسون		0437/2
آماره فیشر (روابط خطی)		420/18	احتمال آماره فیشر		0000/0
آماره اف لیمر چاو (ترکیب­پذیری)		668/14	احتمال آماره اف لیمر		0000/0
آماره کای­دو هاسمن (اثرپذیری)		485/62	احتمال آماره کای­دو		0000/0
آماره اف وایت (ناهمسانی واریانس­ها)		9908/9	احتمال آماره اف		0000/0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

طبق نتایجی که در جداول 7، 8، 9 و 10 درج شده‌اند عمر، سرمایه‌گذاری‌ جدید و اقلام تعهدی اختیاری اثر معنا­دار مثبت بر هزینه­های نمایندگی دارند؛ مالکیت نهادی، بازده دارایی­ها، رشد فروش و اندازه شرکت تأثیر معنا­دار منفی بر هزینه­های نمایندگی دارند؛ اما اهرم مالی و جریان نقد عملیاتی تأثیر معنا­داری بر هزینه­های نمایندگی ندارند. طبق شواهد، هرچه زمان بیشتری از پذیرش شرکت­ها گذشته باشد، مدیران وجوه بیشتری را صرف انجام مخارج سرمایه‌ای جدید نمایند و وقتی تمایل مدیران به استفاده از اقلام تعهدی اختیاری جهت مدیریت سود بیشتر باشد، شرکت­ها مشمول تضادهای نمایندگی بالاتری بوده و هزینه­های نمایندگی بیشتری دارند؛ همچنین وقتی درصد بیشتر سهام شرکت در تملک نهادها باشد، سودآوری ناشی از بکارگیری دارایی­ها در فرآیندهای عملیاتی بالاتر باشد، درآمدهای عملیاتی فروش شرکت­ها از رشد صعودی برخوردار باشد و اندازه شرکت­ها بزرگ­تر باشد، تضادهای نمایندگی پایین­تری در شرکت­ها وجود داشته و در این شرایط، شرکت­ها هزینه­های نمایندگی کمتری دارند.

 

6. بحث و نتیجه­گیری

واگذاری اختیار شرکت‌ها از سوی مالکان به مدیران سبب شده است طبق رویکرد منطبق با مفاهیم کارایی، مدیران در راستای همگرایی منافع اقدام نمایند؛ از طرفی، طبق رویکرد فرصت‌طلبانه، رفتار مدیران ممکن است به گونه‌ای باشد که در راستای واگرایی منافع اقدام نمایند. با توجه به وجود تضاد منافع مدیران با مالکان و امکان وقوع مشکلات نمایندگی، از طرفی شناسایی عوامل محرک مشکلات نمایندگی و از طرف دیگر تلاش جهت کاهش شدت هزینه­های نمایندگی تحمیل شده بر شرکت­ها اهمیت داشته و لازم است عوامل مؤثر در این زمینه شناسایی شوند. در مقاله حاضر، تأثیر روابط سیاسی بر هزینه­های نمایندگی و نقش مکانیزم­های نظارتی حسابرسان مستقل از بعد معیارهای مبتنی بر ورودی ساختار کیفی حسابرسی بر کاهش هزینه­های نمایندگی شرکت‌ها به ویژه در شرایط وجود روابط سیاسی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این مباحث در قالب چهار مدل رگرسیون مشتمل بر هفت فرضیه مورد آزمون قرار گرفته‌اند و در ادامه به تشریح نتایج پرداخته شده است.

بحث فرضیه اول پژوهش این است که در شرکت‌های صاحبکار برخوردار از روابط سیاسی، سطح بالاتری از هزینه­های نمایندگی وجود دارد. طبق نتایج حاصل از برازش مدل‌ فرضیه اول پژوهش، روابط سیاسی عامل تشدید هزینه­های نمایندگی است؛ به عبارتی وجود روابط شرکت‌ها با کانون قدرت سیاسی سبب افزایش واگرایی منافع در شرکت‌ها شده و احتمال وجود پیامدهای منفی ناشی از این رویداد ممکن است به حقوق سهامداران آسیب برساند. هر چند در برخی مطالعات شواهدی از منافع روابط سیاسی بدست آمده است و به واسطه نظارت‌های ناشی از کانون قدرت سیاسی، رفتار مدیران شرکت‌ها متمایل به ایجاد همگرایی منافع است، اما مطالعاتی نیز شواهدی از وجود مخارج با اهمیت روابط سیاسی ارائه داده‌اند که پیامدهای مخربی به بار آورده‌اند. در برخی پژوهش‌ها استدلال شده است که روابط سیاسی ممکن است ابزاری باشد که سیاستمداران از طریق آن شرکت‌ها را به اجاره خود در آورند و این شرکت‌ها با دارا بودن روابط سیاسی، توجهی به ارزش و ثروت سهامداران نداشته و مدیران به دنبال منافع شخصی هستند تا منافع عمومی. ضعف دیگر شرکت‌های با روابط سیاسی، عدم شفافیت اطلاعاتی است که به‌واسطه انگیزه‌ها و تمایلات خاص مدیران ایجاد می‌شود (فاسیو و همکاران¹³، 2006؛ براگیون و مور¹⁶، 2011؛ برتراند و همکاران¹⁷، 2018). در بازارهای با محیط قانونی ضعیف، تلاش مدیران جهت دستیابی به منافع شخصی و به هزینه سهامداران اقلیت سبب تمایل آن­ها به بهره­گیری از روابط سیاسی شده است (فاسیو¹¹، 2006). در بازارهای با حمایت ضعیف از سهامداران، مدیران با روابط سیاسی از قدرت لازم جهت تضییع حقوق سهامداران اقلیت برخوردارند و از این رو برخورداری از روابط سیاسی سبب افزایش هزینه­های نمایندگی می‌شود (آریفور و همکاران¹، 2016). همچنین، رفتار تونل زنی سهامداران عمده کنترلی در شرکت‌های دارای روابط سیاسی سبب ایجاد هزینه­های نمایندگی می‌شود (هو و همکاران⁴³، 2020). با توجه به یافته‌های پژوهش، نتایج بدست آمده با مطالعات آریفور و همکاران¹ (2016)، هو و همکاران⁴³ (2020)، ابراهیمی و همکاران (1397)، شاه­صاحبی و دارابی (1397)، ابراهیمی و همکاران (1398)، حسنی و صالحی (1399) سازگار است؛ اما با نتایج مطالعه جنت­مکان و همکاران (1398) مغایرت دارد. این قیاس‌ها از ابعاد منافع و مخارج روابط سیاسی و نقش آن بر رخداد، تشدید و یا تضعیف هزینه‌های نمایندگی قابل ملاحظه است.

بحث فرضیه‌های دوم، سوم و چهارم پژوهش این است که در شرکت‌های صاحبکار حسابرسی شده توسط حسابرسان با امتیاز کیفی بالا، حسابرسان جدید در رخداد چرخش و حسابرسان دارای تخصص در صنعت، سطح هزینه­های نمایندگی با کاهش همراه است. طبق نتایج حاصل از برازش مدل‌های فرضیه‌های دوم، سوم و چهارم پژوهش، معیارهای ورودی ساختار کیفی حسابرسی شامل اعتبار کیفی، چرخش و تخصص صنعت حسابرسان مستقل از عوامل تضعیف هزینه­های نمایندگی هستند؛ به عبارتی بهره‌گیری از حسابرسان با رتبه کیفی مناسب و متخصص در صنت به همراه پیروی از قانون چرخش طی دوره‌های زمانی معین منجر به کاهش واگرایی منافع در شرکت‌ها شده و این موضوع به واسطه پیامدهای نظارتی بکارگیری این حسابرسان سبب حمایت از حقوق سهامداران و ذی‌نفعان شده است. کیفیت حسابرسی می‌تواند نقش نظارت خارجی را در محیط‌های بدون نظارت نهادی قوی ایفا کند و نقش مهمی در کاهش مشکلات نمایندگی ایفا نماید. این نتایج منطبق با دیدگاه حاکی از نقش مؤثر حسابرسی با کیفیت در کاهش هزینه­های نمایندگی است (کورتن و همکاران⁴⁶، 2017؛ اوسو و ویر⁵، 2018؛ گیست و عبدالوهاب⁴²، 2020؛ فوسونگ و همکاران³⁹، 2022). نتایج برخی مطالعات بر ضرورت انتخاب حسابرس مشهور با رتبه کیفی بالا به منظور کاهش هزینه­های نمایندگی متمرکز شده‌اند (فان و وانگ²⁰، 2005؛ هوپ و همکاران²³، 2012؛ آریفور و همکاران¹، 2016؛ اوسو و ویر⁵، 2018؛ آکوی و رامادان³²، 2019). برخی مطالعات بیانگر ارتباط مسائل نمایندگی و تمایل شرکت‌ها به برقراری روابط پایدار با حسابرس و پیروی از چرخش کمتر حسابرس است (بلوین و همکاران³³، 2007). با این‌حال، تمرکز بر دوره‌های کوتاه‌مدت یا بلندمدت تصدی حسابرس و اختیاری یا اجباری بودن چرخش حسابرس پیامدهای مختلفی در بر دارد. همچنین، شواهدی لزوم حسابرسی شرکت‌ها توسط حسابرس متخصص صنعت با برخورداری از دانش و تجربه خاص جهت کاهش هزینه­های نمایندگی را بیان کرده‌اند (چیانگ³⁸، 2013؛ بروکس³⁵؛ 2016؛ آکوی و رامادان³²، 2019). با توجه به یافته‌های پژوهش، نتایج بدست آمده با مطالعات چیانگ³⁸ (2013)، بروکس³⁵ (2016)، آریفور و همکاران¹ (2016)، آکوی و رامادان³² (2019)، حیدری و همکاران (1395)، ابراهیمی و همکاران (1397)، شاه­صاحبی و دارابی (1397)، ابراهیمی و همکاران (1398)، حسنی و صالحی (1399) سازگار است؛ اما با نتایج مطالعات بلوین و همکاران³³ (2007)، کرمشاهی (1396)، علوی‌طبری و پارسایی (1398) مغایرت دارد.

بحث فرضیه‌های پنجم، ششم و هفتم پژوهش این است که امتیاز کیفی حسابرسان، چرخش حسابرسان و تخصص صنعت حسابرسان به عنوان معیارهای ورودی کیفیت حسابرسی، سبب تعدیل ارتباط روابط سیاسی و هزینه­ نمایندگی می­شود و بر هزینه­ نمایندگی در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی مؤثر هستند. طبق نتایج حاصل از برازش مدل‌های فرضیه‌های پنجم، ششم و هفتم پژوهش، معیارهای ورودی ساختار کیفیت حسابرسی شامل اعتبار کیفی حسابرس، چرخش حسابرس و تخصص صنعت حسابرس امکان تضعیف پیامدهای مرتبط با واگرایی منافع ناشی از وجود روابط سیاسی و وقوع هزینه‌های نمایندگی را فراهم آورده‌اند. در واقع، حسابرسان معتبر جهت حفظ شهرت حرفه‌ای، حسابرسان جدید جهت حفظ استقلال حسابرسی و حسابرسان متخصص صنعت جهت حفظ کارایی و اثربخشی حسابرسی از عناصر کاهنده تضادهای نمایندگی به ویژه در شرکت‌های برخوردار از روابط سیاسی هستند. طبق یافته‌های پژوهش حاضر، از آنجا که روابط سیاسی می‌تواند زمینه‌ساز تشدید هزینه‌های نمایندگی گردد، در چنین شرایطی بهره‌گیری از حسابرسان مستقل با کیفیت می‌تواند سبب کاهش آثار مثبت روابط سیاسی بر هزینه‌های نمایندگی شود. به طور کلی، طبق برخی مطالعات نقش حسابرسی از منظر اعتبار و شهرت، تخصص صنعت و چرخش حسابرس در ارتباط با روابط سیاسی از بعد هزینه‌های نمایندگی مورد بحث قرار گرفته است (سرینیدهی و همکاران³⁴، 2012؛ گدحامی و همکاران⁶، 2014؛ آریفور و همکاران¹، 2016؛ بروکس³⁵، 2016؛ لیو و همکاران⁷، 2017؛ حبیب و همکاران⁸، 2017؛ اوتامانینگسی⁴⁴، 2019؛ گیست و عبدالوهاب⁴²، 2020). در برخی از این مطالعات، نقش مؤثر حسابرسی با کیفیت در کاهش آثار مثبت روابط سیاسی بر هزینه‌های نمایندگی مورد تأیید قرار گرفته است. با توجه به یافته‌های پژوهش، نتایج بدست آمده با مطالعات آریفور و همکاران¹ (2016)، بروکس³⁵ (2016)، شاه­صاحبی و دارابی (1397)، ابراهیمی و همکاران (1398)، حسنی و صالحی (1399)  سازگار است.

با توجه به نتایج پژوهش حاضر مبنی بر تأثیر فزاینده روابط سیاسی بر هزینه‌های نمایندگی و تأثیر کاهنده ساختار کیفی حسابرسی بر هزینه‌های نمایندگی ضمن تضعیف تأثیر مخرب روابط سیاسی بر وقوع هزینه‌های نمایندگی، به مدیران و اعضای هیأت مدیره شرکت­ها پیشنهاد می­شود با انجام اقدامات لازم جهت همگرایی منافع، زمینه‌ساز کاهش هزینه­های نمایندگی شوند. توجه به نقش روابط سیاسی و مدنظر قرار دادن منافع و مخارج ناشی از این چالش اساسی در نظام اقتصاد دولتی موضوعی است که به گروه‌های مختلف سهامداران، سرمایه‌گذاران، بانک‌ها، اعتباردهندگان، سازمان بورس، سازمان حسابرسی و سایر ارکان ذی‌نفع پیشنهاد می‌شود آن را در کانون توجه و تحلیل خود نسبت به ارزیابی هزینه‌های نمایندگی مرتبط با واگرایی منافع در شرکت‌ها قرار دهند؛ زیرا شواهد حاکی از هزینه‌زا بودن روابط سیاسی از بعد نظریه نمایندگی سیاسی است. همچنین، به سیاست‌گذاران دولتی به عنوان کانون قدرت سیاسی پیشنهاد می‌شود نظارت بیشتری بر شرکت‌های دارای روابط سیاسی اعمال نمایند تا از یک سو، وجود این روابط منتج به سوء استفاده نشده و از طرفی امکان کاهش مشکلات نمایندگی از طریق نظارت فراهم آید. به علاوه، از بعد عوامل کاهنده شدت هزینه­های نمایندگی شواهد نشان دادند اعتبار، چرخش و تخصص حسابرس به عنوان معیارهای مبتنی بر ورودی ساختار کیفیت حسابرسی نقش مهمی در کاهش مشکلات نمایندگی دارند. از این رو، به حسابرسان پیشنهاد می­شود در اجرای حسابرسی­ جهت رعایت حقوق ذی­دفعان در راستای تحقق اهداف راهبری شرکتی، به اهمیت مراقبت­ حرفه­ای، استقلال و صلاحیت حرفه­ای توجه کنند. ضمن این که تمرکز حسابرسان بر بهبود رتبه کنترل کیفی، افزایش تخصص‌گرایی در بازار خدمات حسابرسی همراه با بهبود دانش و تجربه خاص در آن حوزه، می‌تواند سبب کاهش آثار نامناسب روابط سیاسی بر هزینه‌های نمایندگی شود و از شدت تضاد منافع بکاهد. به پژوهشگران پیشنهاد می­شود موضوع پژوهش را با توجه به معیارهای دیگر ساختار کیفیت حسابرسی شامل معیارهای ورودی و خروجی مانند استقلال، قضاوت حرفه‌ای، تردیدهای حرفه­ای، حق­الزحمه، ریسک‌های حسابرسی و تعدیلات حسابرسی بررسی نمایند. ضمن این‌که مقایسه اثربخشی معیارهای ورودی با معیارهای خروجی جهت سنجش اثر آن‌ها در کاهش شدت هزینه‌های نمایندگی می‌تواند مفید باشد. پیشهاد می‌شود اثر فساد سیاسی و نااطمینانی سیاسی بر هزینه‌های نمایندگی و نقش مکانیزم‌های حسابرسی در این حوزه بررسی شود. پیشنهاد می‌شود ارتباط سایر تحولات اقتصادی مانند سیکل‌های تجاری اقتصادی، ثبات مالی اقتصادی، استرس مالی و نابسامانی مالی شرکت­ها در ارزیابی هزینه­های نمایندگی تحلیل شوند. ارزیابی انگیزه‌ها و مشوق‌های مدیریتی مانند رویه‌های غیرعادی مدیریت سود، معاملات غیرعادی با اشخاص وابسته، تصمیمات ناکارای سرمایه‌گذاری و تأمین مالی در ارتباط با وقوع هزینه‌های نمایندگی به پژوهشگران در مطالعات آتی پیشنهاد می‌شود. ضمن این‌که پیشنهاد می‌شود اثربخشی سایر مکانیزم‌های نظارتی راهبری شرکتی مانند کمیته‌های حسابرسی و حسابرسان داخلی در ارتباط با هزینه‌های نمایندگی در شرکت‌های دارای روابط سیاسی بررسی شوند.

 

یادداشت‌ها

1	Arifur et al	16	Braggion & Lyndon	31	Davidson et al	46	Corten et al
2	McKnight &Weir	17	Bertrand et al	32	Akway & Ramadan	47	He et al
3	Knechel et al	18	Lam	33	Blouin et al	48	Kwon et al
4	DeFond & Zhang	19	Watts & Zimmerman	34	Srinidhi et al	49	Gul
5	Owusu & Weir	20	Fan & Wong	35	Brooks	50	Shleifer & Vishny
6	Guedhami et al	21	Wallace	36	Kend	51	Carney et al
7	Liu et al	22	DeAngelo	37	Gramling & Stone	52	Lennox
8	Habib et al	23	Hope et al	38	Chiang	53	Shu
9	Jensen & Meckling	24	Kim et al	39	Fossung et al	54	Barton
10	Ding et al	25	Dopuch & Simunic	40	Khalil et al	55	Weber et al
11	Faccio	26	Skinner & Srinivasan	41	Tessema	56	Cahan et al
12	Chaney et al	27	DeFond et al	42	Gist & Abdul Wahab	57	Song et al
13	Faccio et al	28	Krishnamurthy et al	43	Ho et al	58	Imen et al
14	Fan et al	29	Mayhew et al	44	Utamaningsi	59	Amin et al
15	Boubakri et al	30	Datar & Alles	45	Elkelish	60	Cheng et al

 

[1] گروه حسابداری و حسابرسی،واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران نویسنده مسئول ( [e-mail])

مراجع

فهرست منابع

• ابراهیمی، سیدکاظم؛ بهرامی­نسب، علی و کریمی، اسحاق. (1397). ارتباطات سیاسی، کیفیت حسابرسی، بحران مالی و هزینه­های نمایندگی. دانش حسابرسی، 18 (73): 102-79.
• ابراهیمی، سیدکاظم؛ بهرامی­نسب، علی و کریمی، اسحاق. (1398). اثر تعاملی اندازه مؤسسه حسابرسی بر رابطه بین ارتباطات سیاسی، درماندگی مالی و هزینه­های نمایندگی در شرکت­های پذیرفته شده بورس اوراق بهادار تهران. پیشرفت­های حسابداری، 11 (2): 34-1.
• بادآورنهندی، یونس؛ نظاری ابر، فیروز و دهقان، رقیه. (1398). ارتباط هزینه‌های نمایندگی و سلب منافع سهامداران اقلیت با تأکید بر نقش کیفیت گزارشگری مالی. حسابداری و منافع اجتماعی، 9 (2): 24-1.
• باغومیان، رافیک؛ خانی، ذبیح الله؛ رجب دُری، حسین و شرفی،, نسیم. (1400). رابطه ناخوانایی گزارشگری مالی و هزینه نمایندگی با نقش تعدیلگر کیفیت حسابرسی.تحقیقات حسابداری و حسابرسی، 13 (52): 62-47.
• بنی‌مهد، بهمن؛ حساس‌یگانه، یحیی و یزدانیان، نرگس. (1392). روابط سیاسی و تغییر حسابرس: شواهدی از مؤسسات حسابرسی بخش خصوصی. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 2 (8): 12-1.
• بوستانی، فرخ و دارابی، رویا. (1402). شناسائی عوامل مؤثر بر رتبه‌بندی مؤسسات حسابرسی.پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 15 (57)، 148-121.
• جمالی، امیرحسین و کرمی، محمود. (1395). بررسی تأثیر هزینه­های نمایندگی بر حسابرسی در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. دانش حسابرسی، 16 (64): 98-81.
• جنت­مکان، حسین؛ حمیدیان، محسن و حاجیها، زهره. (1398). بررسی رابطه بین ارتباطات سیاسی با مدیریت مبتنی بر ارزش آفرینی و هزینه نمایندگی: آزمون تئوری اقتصاد سیاسی. دانش حسابداری و حسابرسی مدیریت، 8 (31): 230-215.
• حسنی، محمد و صالحی، آزاده. (1399). ارزیابی آثار روابط سیاسی مالکیت-مدیریت و نظارت حسابرسان مبتنی بر انگیزه شهرت در کاهش هزینه‌های نمایندگی ناشی از تضاد منافع. پژوهش‌های حسابداری مالی، 12 (3): 22-1.
• حیدری، مهدی؛ قادری، بهمن و رسولی، پیمان. (1395). بررسی تأثیر کیفیت حسابرسی بر هزینه­های نمایندگی و عدم تقارن اطلاعاتی: الگوسازی معادلات ساختاری. بررسی­های حسابداری و حسابرسی، 23 (3): 372-353.
• خدامی­پور، احمد؛ دلدار، مصطفی و محمدرضاخانی، وحید. (1392). بررسی تأثیر هزینه‌های نمایندگی و عدم تقارن اطلاعاتی بر کیفیت حسابرسی. دانش حسابرسی، 13 (50): 136-119.
• دلبری راغب، محسن و اسماعیل‌زاده، علی. (1402). مدل کیفیت حسابرسی مستقل با تأکید بر رفع نیازهای ذینفعان.پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 15 (57): 98-69.
• دیدار، حمزه؛ منصورفر، غلامرضا و پرویزی راحت، محمدرضا. (1391). بررسی اثر میانجی کیفیت حسابرسی در رابطه بین مشکلات نمایندگی و کیفیت گزارشگری مالی. دانش حسابداری مالی، 2 (6): 132-115.
• شاه­صاحبی، سیدمصطفی و دارابی، رویا. (1397). اثر تعدیلی اندازه مؤسسه حسابرسی بر رابطه هزینه‌های نمایندگی و روابط سیاسی. مطالعات حسابداری و حسابرسی، 7 (28)، 104-91.
• علوی‌طبری، سیدحسین و پارسایی، منا. (1398). رابطه کیفیت حسابرسی با شفافیت شرکتی در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. پژوهش­‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 11 (41): 68-43.
• قیطاسی، روح­اله؛ سبزعلی­پور، فرشاد و حاجی­زاده، فتح­اله. (1395). بررسی تأثیر دوره تصدی حسابرسی بر هزینه­های نمایندگی. دانش حسابرسی، 16 (63)، 148-129.
• کرم شاهی، بهنام. (1396). تأثیر کیفیت حسابرسی بر هزینه نمایندگی، مدیریت سود و محافظه‌کاری در شرکت‌های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران. مطالعات حسابداری و حسابرسی، 6 (21): 101-86.
• کریم‌آبادی، محمد؛ جهانگیرنیا، حسین؛ حاجیها، زهره و غلامی‌ جمکرانی، رضا. (1401). ارزیابی معیارهای آیین رفتار حرفه‌ای در کیفیت حرفه حسابرسی مستقل.پژوهش‌های حسابداری مالی و حسابرسی، 14 (55)، 101-79.