بررسی سبک شناسی لایه‌ای اشعار عارف سنندجی

فصلنامه بهارستان سخن

دوره 20، شماره 62، بهمن 1402، صفحه 29-52   

نوع مقاله: مقاله علمی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.30495/bahar.2023.1998268.1085

نویسندگان

صباح حسینی¹؛ محمد علی گذشتی^{* 2}؛ اشرف شیبانی اقدم²

¹دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، تهران، ایران.

²گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی، تهران، ایران.

چکیده

شیخ محمود سنندجی متخلّص به «عارف» از شاعران و عارفان گمنام فارسی سرای در قرن سیزدهم هجری در شهر سنندج و در دورة قاجار بوده است. وی از پیروان طریقت نقشبندیّه بوده که در این طریقت به مقام خلافت و جانشینی مرشد و پیر طریقت رسیده است. شیخ محمود عارف، علاوه بر مقام بلند عرفانی و فقهی، شاعری توانا و زبر دست هم بوده و دیوان شعری از وی مشتمل بر ۶۹۳۲ بیت به یادگار مانده که تاکنون بررسی و تصحیح نشده است و از دید محقّقان و پژو هشگران ادبیّات فارسی پنهان مانده است. این دیوان در قالب‌های گوناگون شعر فارسی مانند: قصیده، غزل، قطعه، ترجیع‌بند، تضمین، مستزاد، رباعی، تخمیس و فرد است. وی شاعری مسلّط به رموز  و فنون شاعری است که به تعداد تمام حروف الفبا در دیوانش قافیه ساخته است. از دیوان شیخ محمود سه نسخه تاکنون شناسایی شده که یک نسخه در کتابخانه اوقاف شهر سلیمانیّه عراق، و دو نسخة دیگر در آرشیوها و مجموعه‌های شخصی داخل کشورمان نگهداری می‌شود. محتوای اشعار شیخ محمود عارف، مضامین صوفیانه، عرفانی و مباحث اخلاقی و دینی است. وی عارفی پاک باخته است که در دیوانش فقط یک صدا شنیده می‌شود آن هم صدای سخن عشق الهی و عرفانی است. این نوشتار برای اوّلین بار به بررسی سبکی قصاید و غزلیّات دیوان عارف از منظر سبک شناسی لایه‌ای می‌پردازد.روش تحلیل در این نوشتار تحلیلی – توصیفی است وتلاش شده تا با بررسی شعر عارف به تجزیه و تحلیل  سبکی آنها بپردازد. پس از بررسی اشعار عارف سنندجی مشخّص شد که در لایه واژگانی شاعر به خاطر تفکّر صوفیانه کاربرد واژگان ذهنی و خانقاهی زیاد است. در لایة اوایی، تأثیر پذیری از ساختار واژگانی زبان کردی که زبان مادری شاعر است، دیده می شود. در لایة بلاغی استفاده از تشبیه و استعاره و تلمیح بسیار زیاد است و شاعر با توجّه به تفکّر صوفیانه از زبان رمزی و استعاری بیشتر استفاده کرده است. در لایة نحوی، شاعر با توجّه به شیوة دورة بازگشت ادبی به تقلید از روش بزرگان سبک‌های خراسانی و عراقی پرداخته است.

کلیدواژه‌ها

سبک شناسی‌لایه‌ای؛ عارف سنندجی؛ دیوان اشعار

سایر فایل های مرتبط با مقاله

تقدیر و تشکر سازمان مرکزی از فصلنامه بهارستان سخن =25 مرداد .pdf

تقدیر و تشکر آقای دکتر حداد عادل از فصلنامه بهارستان سخن =.jpg

مراجع

1. الگار، حامد، (1398)، نقشبندیّه، برگردان: داود وفایی، چاپ اوّل، تهران: مولی.
2. بهار، محمّدتقی، (۱۳۹۱)، سبک شناسی، ج ۱، چاپ دهم، تهران: امیر کبیر..
3. بیسارانی، ملاحامد، (1386)، ریاض المشتاقین، به تصحیح و مقدّمه حواشی و تعلیقات: ابوبکر سپهرالدّین، چاپ اوّل، مهاباد: چاپ جمالی.
4. جندقی، یغما، (۱۳۸۴)، دیوان اشعار، مصحح: سیّد علی آل داوود، چاپ سوم، تهران: توس.
5. حافظ شیرازی، شمس‌الدّین محمّد، (1380)، دیوان، به کوشش: دکتر خلیل خطیب رهبر، چاپ سی و یکم، تهران: صفی علیشاه.
6. رودکی، جعفربن محمّد، (۱۳۸۸)، دیوان رودکی سمرقندی، مترجم: سعید نفیسی، چاپ پنجم، تهران: نگاه.
7. روحانی، بابامردوخ، (1390)، تاریخ مشاهیر کرد، ج 1،2و3، چاپ سوم، تهران: سروش.
8. روحانی، کمال، (۱۳۸۵)، تاریخ جامع تصوّف در کردستان، چاپ اوّل، پیرانشهر: سامرند.
9. سعدی شیرازی، شیخ مصلح‌الدّین، (۱۳۴۲)، غزلیّات سعدی، با استفاده از نسخة تصحیح شده محمّدعلی فروغی، چاپ اوّل، تهران: شرکت نسبی حاج محمد حسین اقبال و شرکاء.
10. سمرانی، شیخ محمّد، (1311 ق)، بارقات السرور لاهل العبور فی لیلة الدیجور، الطبعه الاولی، بغداد: النجاح.
11. سنندجی، شیخ محمود (عارف سنندجی)، (1344)، سراج‌الطّریق، به تصحیح: سیّد محمد صادق حسینی (هیبت)، تاریخ کتابت ۱۳۴۴ق. خطّی.
12. ___________________، (1313) دیوان اشعار، نسخة خطی به کتابت: محمّدجعفر فرزند لطفعلی بیگ کردستانی.
13. شکوری، پرویز، تحقیقی در احوال و آثار عرفای تالش، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، دانشکده علوم انسانی، سال تحصیلی 86ـ138۵.
14. شمیسا، سیروس، (۱۳۸۸)، کلّیّات سبک شناسی، چاپ سوم، تهران: میترا.
15. فتوحی، محمود، (۱۳۹۵)، سبک شناسی نظریّه‌ها، رویکردها و روش‌ها، چاپ سوم، تهران: سخن.