الگوی مؤثر فقه اقتصادی اسلام بر شیوه‌های حسابداری و مدیریت

فصلنامه مطالعات میان رشته ای فقه

دوره 5، شماره 4(پیاپی 20)، مهر 1404، صفحه 179-202   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

عبدالرحمان ابوالقاسمی¹؛ سیدعباس برهانی^{* 2}

¹گروه حسابداری، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران

²گروه حسابداری، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران (نویسنده مسئول): [e-mail]

چکیده

فقه اقتصادی اسلام مجموعه‌ای از اصول و احکام شرعی است که مبنای مشروعیت و عدالت در فعالیت‌های اقتصادی را تعیین می‌کند. یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تحت تأثیر این اصول، حسابداری و مدیریت مالی است که نقش اساسی در شفافیت، صیانت از حقوق ذی‌نفعان و جلوگیری از معاملات ربوی دارد. علی‌رغم اجرای بانکداری اسلامی در ایران، چالش‌هایی در انطباق کامل گزارشگری مالی با موازین شرعی وجود دارد؛ ازاین‌رو، بررسی دقیق اثرگذاری فقه اقتصادی بر نظام‌های حسابداری و مدیریت مالی ضروری به نظر می‌رسد. هدف این پژوهش، شناسایی و تبیین ابعاد و مؤلفه‌های تأثیرگذار فقه اقتصادی اسلام بر شیوه‌های حسابداری و مدیریت مالی اسلامی و ارائه یک مدل مفهومی بومی است. این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر ماهیت و روش ترکیبی (کیفی-کمی) است. در بخش کیفی، داده‌ها از طریق مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با ۱۵ نفر از خبرگان (دانشگاهی و صنعت مالی اسلامی) جمع‌آوری و با روش تحلیل محتوای کیفی بررسی شد. کُدگذاری به‌صورت مستقل توسط دو پژوهشگر انجام و برای سنجش پایایی بین‌کُدگذارها از ضریب کاپا استفاده شد که مقدار 0.76 را نشان داد و بیانگر توافق بالا بود. در بخش کمی، برای سنجش روایی محتوایی مؤلفه‌های شناسایی‌شده از شاخص CVR استفاده شد (میانگین 0.81 > حداقل 0.60). تحلیل داده‌ها در نرم‌افزار اکسل انجام شد. نتیجه تحلیل‌ها، شناسایی ۱۰۰ کد اولیه، ۵۰ کد باز، ۱۰ کد اصلی و ۵ مقوله محوری بود. یافته‌های پژوهش نشان داد فقه اقتصادی اسلام از طریق پنج مقوله محوری: شفافیت و امانتداری مالی؛ مشروعیت معاملات و منع ربا؛ عدالت مالی و حق‌الناس؛ نظارت شرعی و پاسخگویی و استانداردهای ملی حسابداری اسلامی، به‌صورت مستقیم بر سیاست‌ها، استانداردها و روش‌های حسابداری و مدیریت مالی تأثیرگذار است. این عوامل موجب کاهش فساد مالی، تقویت اعتماد عمومی، ارتقای کیفیت گزارشگری و دستیابی به عدالت اقتصادی می‌شوند. در نتیجه، استقرار مؤثر فقه اقتصادی اسلام در نظام مالی نیازمند اصلاح استانداردهای حسابداری، توسعه ابزارهای نظارت شرعی، آموزش تخصصی و طراحی چارچوب گزارشگری اسلامی است. بر این اساس، مدل ارائه‌شده می‌تواند مبنایی برای توسعه سیاست‌های حسابداری و مدیریت مالی اسلامی در ایران باشد.

کلیدواژه‌ها

فقه اقتصادی اسلام؛ حسابداری اسلامی؛ مدیریت مالی اسلامی؛ مشروعیت معاملات؛ نظارت شرعی؛ عدالت مالی

مراجع