نظامی، شاعری صوفی‌مسلک

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 7، شماره 25، دی 1390، صفحه 124-142   

نویسندگان

یعقوب نوروزی¹؛ حجت ا... قهرمانی²

¹مربی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ماکو

²مربی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیامنور ماکو

چکیده

در این مقاله به بررسی عرفان و تصوف نظامی خواهیم پرداخت. بحث آغازین این خواهد بود که آیا نظامی را می‌توان همچون سنایی، عطار، مولوی و دیگران، شاعری عارف نامید. سپس به این نکته می‌پردازیم که آیا او صوفی رسمی بوده یا تحت تأثیر گسترش این اندیشه‌ها در این دوره نمودی از آن در آثارش دیده می‌شود. سپس نظرات وی را دربارة مطرح‌شدن این اندیشه‌ها در شعر خواهیم آورد و بازتاب اعتقادات عرفانی‌اش را در زندگی عملی و شعرش به تماشا خواهیم نشست و آداب سلوک و موانع سلوک و آنچه را مرتبط با تصوف و عرفان است و در آثارش جلوه دارد، را نیز بحث و بررسی خواهیم کرد. همچنین نظرات او را دربارة صوفیه عصر خود و دیدی که نسبت به آنها داشته را مطرح می‌کنیم و دربارة زهد و دنیاگریزی ـ که بخش پر رنگ تصوف او را شامل می‌شود ـ به تفصیل سخن خواهیم گفت و اثبات خواهیم کرد که نظامی شاعری عارف نیست و در عالم عرفان و صوفیگری، دریافت‌های شاعران بزرگ عارف، همچون سنایی و عطار و مولوی و دیگر شاعران عارف را از مبانی و اصول عرفانی ندارد.

کلیدواژه‌ها

نظامی‌گنجوی؛ اندیشه‌های عرفانی؛ تعلیمات صوفیه؛ زهد؛ آداب سلوک

مراجع

کتابنامه

ابونعیم اصفهانی. 1351-1357. حلیة الاولیاء. مصر: مطبعة السعاده.

اوحدی اصفهانی. 1340. کلیات اوحدی اصفهانی. با تصحیح و مقابله و مقدمة سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر.

ثروتیان، بهروز. 1369. آیینه غیب نظامی در مخزن‌الاسرار. چ 1. تهران: مؤسسه نشر کلمه.

جعفری، محمدتقی.1370. حکمت و عرفان و اخلاق در شعر نظامی گنجوی. چ1. تهران: کیهان.

حافظ. 1366. دیوان غزلیات حافظ شیرازی. به تصحیح خلیل خطیب‌رهبر. چ 4. تهران: صفی علیشاه.

رحیمیان، سعید. 1383. مبانی عرفان نظری. چ 1. تهران: سمت.

سجادی، سیدجعفر. 1370. فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: کتابخانه طهوری.

سنایی غزنوی. 1382. حدیقةالحقیقه و شریعةالطریقه. به تصحیح مریم حسنی. چ 1. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

شمس تبریزی. 1369. مقالات شمس تبریزی. به تصحیح محمدعلی موحد. چ 1. تهران: خوارزمی.

شهابی، علی‌اکبر. 1334. نظامی شاعر داستانسرا. تهران: کتابخانه ابن‌سینا.

عبادی، اردشیر. بی‌تا. صوفی نامه. به تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: بنیاد فرهنگ.

عزیزالدین نسفی. 1341. انسان الکامل. به تصحیح ماژیران موله. تهران: کتابخانه طهوری.

عین‌القضات همدانی. 1341. تمهیدات. با تصحیح عفیف عسیران. تهران: چاپخانه دانشگاه تهران.

عین القضات همدانی. 1341. نامه‌های عین‌القضات همدانی. به اهتمام علینقی منزوی، عفیف عسیران. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1334. احادیث مثنوی. تهران: دانشگاه تهران.

گوهرین، سید صادق. 1368. شرح اصطلاحات تصوف. چ 1. تهران: زوّار.

لاهیجی، محمدبن‌یحیی. 1371. مفاتیح‌الاعجاز. به تصحیح غلامرضا کیوان سمیعی. چ 5. تهران: سعدی.

محبتی، مهدی. 1379. زلف عالم آرا. چ 1. تهران: رشد.

محمدبن منور. 1367. اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابی سعید. با مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ 2. تهران: آگاه.

مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد. 1363. شرح التعرف. به تصحیح محمد روشن. چ 1. تهران: اساطیر.

مولوی. 1384. مثنوی معنوی. به تصحیح رینولد الین نیکلسون. به کوشش مهدی آذر یزدی. تهران: پژوهش.

نجم‌الدین رازی. 1373. مرصاد العباد. به اهتمام محمدامین ریاحی. چ 5. تهران: علمی و فرهنگی.

نظامی گنجوی. 1383. کلیات خمسه. از روی نسخه وحید دستگردی با مقدمه مریم ظهوریان. چ 2. تهران: طلوع.

هجویری. 1384. کشف المحجوب. به تصحیح محمد عابدی. چ 2. تهران: سروش.

هوازنی، ابوالقاسم. 1374. ترجمه رساله قشیریه. به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 4. تهران: علمی و فرهنگی