نقد و تحلیل حکایت شیخ صنعان براساس نظریه «فرآیند فردیت» یونگ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 7، شماره 23، تیر 1390، صفحه 1-29   

نویسندگان

سعید بزرگ بیگدلی¹؛ احسان پورابریشم²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

از منظر نقد کهن‌الگویی، حکایت شیخ صنعان، داستان برخورد خودآگاه پیری زاهد و عناصر فراموش‌شده‌ای از ضمیر ناخودآگاه اوست، که با نمادهایی از تابوشکنی آشکار می‌شود. چالشِ پیش‌آمده، با ایجاد دگرگونی در نگرش و زندگی پیر صنعان، سبب می‌شود که او به بازشناسی و پذیرش این جنبه‌های واپس‌زده بپردازد. جلوة کهن‌الگوهای آنیما، پیر دانا، قهرمان، و نیز مفاهیم مرتبط با آن همچون سایه، سفر و ولادت مجدد، حکایت شیخ صنعان را از ظرفیت بالای تأویل بر مبنای نظریات روان‌کاوانة یونگ برخوردار نموده است.
در پژوهشِ پیش‌رو براساس نظریة فرآیند فردیت ـ فرآیندی که به توصیف سیر تکامل شخصیت می‌پردازد ـ حوادث داستان بررسی و نشان داده می‌شود که چگونه پیر صنعان از این رهگذر، به بازشناسی بخشی از غرایز فراموش‌شده و تمایلات پنهان در ضمیر ناخودآگاه می‌پردازد. گذشته از طرح این نظریه، تأویل‌های متناسب با منظومه فکری عطار، بیان و به موارد تمایز و هماهنگی توجه می‌شود.

کلیدواژه‌ها

حکایت شیخ صنعان؛ فرآیند فردیت؛ کهن‌الگو؛ آنیما؛ ولادت مجدد

مراجع

کتابنامه

احمدی، ویدا. 1385. رویابینان بیدار. مشهد: سنبله.

استعلامی، محمد. 1387. نقد و شرح قصاید خاقانی بر اساس تقریرات بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: زوار.

افلاکی، شمس‌الدین احمد. 1362. مناقب‌العارفین. به تصحیح تحسین یازیجی. تهران: دنیای کتاب.

ال‌گورین، ویلفرد و همکاران. 1370. راهنمای رویکردهای نقدادبی. ترجمة زهرا میهن‌خواه. تهران: اطلاعات.

امامی، نصرالله. 1385. مبانی و روش‌های نقد ادبی. چ3. تهران: جامی.

باستید، روژ. 1370. دانش اساطیر. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.

بوکور، مونیک دو. 1373. رمزهای زنده جان. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز.

پورنامداریان، تقی.1382. دیدار با سیمرغ. چ3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

جامی. 1382. نفحات الانس. به تصحیح محمود عابدی. چ4. تهران: اطلاعات.

دلاشو، م.لوفلر. 1364. زبان رمزی افسانه‌ها. ترجمة جلال ستاری. تهران: توس.

دمیری، محمد بن موسی. 1357ق. حیوة الحیوان الکبری. قاهره: شرکه مکتبه و مطبعة مصطفی‌البابی‌الجلسی.

زرقانی، مهدی. 1385. «تأویلی دیگر از حکایت شیخ صنعان». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. س39. ش3.

زرین‌کوب، عبدالحسین. 1371. یادداشت‌ها و اندیشه‌ها. چ2. تهران: جاویدان.

زنگی بخاری، محمد بن محمود. 1372. زنگی‌نامه. به تصحیح ایرج افشار. تهران: توس.

ستاری، جلال. 1366. رمز و مثل در روان‌کاوی. تهران: توس.

ــــــــــــ . 1385. عشق صوفیانه. چ4. تهران: مرکز.

ــــــــــــ . 1378. پژوهشی در قصه شیخ صنعان و دختر ترسا. تهران: مرکز.

شوالیه، ژان و گاربران، آلن. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضائلی. تهران: جیحون.

شولتز، دوان پی و سیدنی، آلن. 1370. تاریخ روان‌شناسی نوین. ترجمة علی‌اکبر سیف و همکاران. تهران: رشد.

عطار. 1385.منطق‌الطیر. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ3. تهران: سخن.

ـــ . 1388. اسرار نامه. به تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ4. تهران: سخن.

فروزانفر، بدیع‌الزمان. 1370. احادیث مثنوی. چ5. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــ . 1352. شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار. چ2. تهران: دهخدا.

فوردهام، فریدا. 1346. مقدمه‌ای بر روان‌شناسی یونگ. ترجمة مسعود میربها. تهران: سازمان انتشارات شرقی.

کاشانی، عزالدین محمود بن علی. 1376. مصباح‌الهدایه ومفتاح‌الکفایه. به تصحیح جلال‌الدین همایی. چ5. تهران: هما.

کزازی، میرجلال‌الدین. 1376. پارسا و ترسا. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.

کوپر، جی، سی. 1379. فرهنگ مصور نمادهای سنتی. ترجمة ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.

مرتضوی، منوچهر. 1370. مکتب حافظ یا مقدمه بر حافظ شناسی. چ3. تبریز: ستوده.

مورنو، آنتونیو. 1376. یونگ، خدایان و انسان مدرن. ترجمة داریوش مهرجویی. تهران: مرکز.

ناصرخسرو. 1373. سفرنا‌مة ناصر خسرو. به تصحیح محمد دبیرسیاقی. چ5. تهران: زوار.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1384. کشف المحجوب. به تصحیح محمود عابدی. چ2. تهران: سروش.

همایی، جلال‌الدین. 1368. غزالی نامه. چ3. تهران: هما.

هوف، گراهام. 1365. گفتاری درباره نقد. ترجمة نسرین پروینی. تهران: امیرکبیر.

یونگ، کارل گوستاو. 1368. چهار صورت مثالی. ترجمة پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــــ . 1352. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.

ــــــــــــــــــ . 1382الف. انسان امروزی در جست‌وجوی روح خود. ترجمة فریدون فرامرزی و لیلا فرامرزی. مشهد: به نشر.

ــــــــــــــــــ . 1382ب. تحلیل رویا. ترجمة رضا رضایی. چ2. تهران: افکار.

ــــــــــــــــــ . 1370. خاطرات، رویا و اندیشه. ترجمة پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــــ . 1354. روان‌شناسی و دین. ترجمة فؤاد روحانی. چ 2. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

ــــــــــــــــــ . 1377. پاسخ به ایوب. ترجمة فؤاد روحانی. تهران: جامی.

ــــــــــــــــــ . 1373. روان‌شناسی و کیمیاگری. ترجمة پروین فرامرزی. مشهد: آستان قدس رضوی.

ــــــــــــــــــ . 1383. آیون. ترجمة پروین فرامرزی و فریدون فرامرزی. مشهد: به نشر.