بن‌مایه‌های توتمیسم در قصه‌های عامیانة ایران

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 7، شماره 23، تیر 1390، صفحه 112-137   

نویسندگان

مرتضی محسنی¹؛ مریم ولی زاده²

¹استادیار زبان ادبیات فارسی دانشگاه مازندران ـ

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه مازندران

چکیده

قصه‌های عامیانة‌ ایرانی، مانند قصه‌های عامیانة دیگر ملل، ریشه در عقاید و باورهای مردم دارد. کارکرد اصلی این قصه‌ها نیز انتقال اندیشه‌ها، باورها و فرهنگ از نسلی به نسل دیگر است. توتمیسم ریشه در ادیان و اعتقادات باستانی و ماقبل تاریخی دارد که از نمونه‌های ابتدایی و آغازین ادیان بشر شمرده می‌شود. توتمیسم، گیاهان و‌ یا حیوانات خاصی را مقدس می‌داند و براساس این اعتقاد، زندگی و معیشت انسان ابتدایی شکل می‌گیرد و منظم می‌شود. در بعضی از این قصه‌های عامیانه، می‌توان ردپای اساطیر، ادیان و باور‌های باستانی را دید. این اساطیر و باورهای باستانی به صورت پنهان و در قالب رمز در ساختار قصه‌ها وجود دارد که با کنکاش و بررسی دقیق آنها می‌توان به این لایه‌های پنهان پی برد. با بررسی این قصه‌ها می‌توان نشانه‌هایی از توتمیسم را در آنها ‌یافت. مقالة پیش‌رو می‌کوشد تا با آوردن مثال‌هایی از این‌گونه قصه‌ها و بررسی ژرف‌ساخت و لایه‌های پنهان آنها، بن‌مایه‌های توتم گیاهی ‌یا جانوری را در آنها بکاود.

کلیدواژه‌ها

قصة عامیانه؛ توتمیسم؛ تابو؛ اسطوره؛ حیوان و گیاه مقدس

مراجع

کتابنامه

آریان‌پور، امیر حسین. 1380. جامعه‌شناسی هنر. تهران: گستر.

آزادگان، جمشید. 1372. ادیان ابتدایی ــ تحقیق در توتمیسم. تهران: مؤسسه‌ مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل.

استروس، کلود لوی. 1361. توتمیسم. ترجمة مسعود راد. تهران: توس.

الیاده، میرچا. 1385. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. چ3. تهران: سروش.

آموزگار، ژاله. 1388. تاریخ اساطیری ایران. چ11. تهران: سمت.

افشاری، مهرداد. 1385. تازه به تازه ، نوبه نو. با مقدمه کتایون مزداپور. تهران: چشمه.

انجوی شیرازی، سید ابوالقاسم. 1359. قصه‌های ایرانی. ج1. چ2. تهران: امیرکبیر.

اوشیدری، جهانگیر. 1371. دانشنامه مزدیسنا، واژه نامه توضیحی آیین زردشت. تهران: مرکز.

باقری، مهری. 1385. «ادیان و مذاهب پیش از اسلام ». ایران ـ تاریخ، فرهنگ، هنر. گردآورنده کاظم موسوی بجنوردی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات دایرة المعارف اسلامی.

بتلهایم، برنو. 1381. افسون افسانه‌ها. ترجمة اختر شریعت‌زاده. تهران: هرمس.

بهار، مهرداد. 1387 الف. پژوهشی در اساطیر ایران. چ 7. تهران: آگه.

ــــــــــ . 1387 ب. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار: ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ6. تهران: چشمه.

پورنامداریان، تقی. 1382. دیدار با سیمرغ (شعر و عرفان و اندیشه‌های عطار). چ 3. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

حاج نصرالله، شکوه. 1381. «افسانه‌ها، میراث فرهنگی اقوام و ملل». همایش ادبیات کودکان و نوجوانان. تهران. صص 55ـ76.

حسن‌زاده، علی‌رضا. 1381. افسانه زندگان، بیست و سه گفتار در بررسی مردم‌شناختی قصه‌های عامیانة ایران. ج 1. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.

خدیش، پگاه. 1387. ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی. تهران: علمی و فرهنگی.

دورکیم، امیل. 1383. صور بنیانی حیات دینی: توتم‌پرستی در استرالیا. ترجمة باقر پرهام. تهران: مرکز.

ستاری، جلال. 1377. جهان‌شناسی اسطوره (گردآوری آثاری از لوی استروس، مالینوفسکی، الکساندر کراپ، ژان کازنوو، کارل آبراهام). تهران: مرکز.

شاملو، احمد. 1384. قصه‌های کتاب کوچه. چ3. تهران: مازیار.

شمیسا، سیروس. 1370. انواع ادبی. تهران: باغ آینه.

صبحی‌مهتدی، فضل الله. 1380. قصه‌های صبحی. تهران: جامی.

فریزر، جیمز جورج. 1384. شاخه زرین. ترجمة کاظم فیروزمند. چ2. تهران: آگاه.

ماسه،‌ هانری. 1387. معتقدات و آداب ایرانی. ترجمة مهدی روشن‌ضمیر. تهران: شفیعی.

مبلغی آبادانی، عبدالله. 1376. تاریخ ادیان و مذاهب جهان. چ2. قم: حر.

مختاری، محمد. 1379. اسطوره زال. چ2. تهران: توس.

مزداپور، کتایون. 1383. داغ گل سرخ و چهارده گفتار دیگر دربارة اسطوره. تهران: اساطیر.

معصومی، غلام‌رضا. 1386. مقدمه‌ای بر اساطیر و آیین‌های باستانی. تهران: سوره مهر.

میهن‌دوست، محسن. 1380. پژوهش عمومی فرهنگ عامه. تهران: توس.

ناقد، خسرو. 1376. «ایران‌شناسی در غرب ـ کتاب شناسی قصه‌های مشدی گلین خانم». مجله ایران‌شناسی. س9. ش3. تهران: بنیاد کیان.

‌هال، جیمز. 1383. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیه بهزادی. چ2. تهران: فرهنگ معاصر.

همیلتون، ملکم. 1377. جامعه‌شناسی دین. ترجمه محسن ثلاثی. تهران: مؤسسه انتشاراتی تبیان.