خلع نعلین در تفسیر عارفان

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 7، شماره 23، تیر 1390، صفحه 138-166   

نویسنده

محمدرضا موحدی

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه قم

چکیده

در گفت‌وگویی که حضرت موسی(ع) در کوه طور با باری تعالی داشت، خداوند به او امر کرد که «فاخلع نعلیک، انّک بالواد المقدس طوی». این دیدار که در سورة طه گزارش شده، از دیرباز در میان مفسران و عارفان مجال بحث یافته است. این بحث‌ها بیشتر بر دو محور جریان داشته است؛ نخست اینکه به‌طور اساسی فلسفة این فرمان مبنی بر خلع نعلین چه بوده است و دیگر آنکه نعلین در این آیه، استعاره از چه مفاهیمی می‌تواند باشد. مفسرانی که مسلک عرفانی داشته‌اند، در چرایی این امر الهی، لطایف و اشاراتی بلند یافته‌اند و نعلین را نیز نمادی از مفاهیمی انتزاعی همچون خوف و رجا، تعلقات کونین، طبیعت و نفس، اسباب تلوین، صفات و افعال، محل الفصل و الوصل، قوة اتصال و انفصال، اشتغال به اهل و ولد، و ... دیده‌اند.
در این مقاله، پس از بیان پیشینة داستان که ریشه در عهد عتیق دارد، اصل دیدار براساس قدیمی‌ترین مآخذ تفسیری نقل شده است. سپس درباره فلسفة خلع از منابع کهن، اطلاعاتی ارائه و آن‌گاه به ترتیب موضوعی به تنوع معانی استخراج شده از نعلین پرداخته می‌شود.

کلیدواژه‌ها

تفسیر عرفانی؛ سورة طه؛ خلع نعلین؛ حضرت موسی؛ تأویل

اصل مقاله

sss

مراجع

کتابنامه 

آتش، سلیمان. 1381. مکتب تفسیر اشاری. ترجمة توفیق سبحانی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

الآلوسی، محمود. 1997. روح المعانی فی تفسیر القران. به تصحیح محمدحسین العرب. بیروت: دارالفکر.

ابن‌عربی. 1998. رحمة من الرحمن. تحقیق: محمود غراب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

ابوالفتوح رازی. 1368. روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن. به تصحیح محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح. ج 13. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.

برگل، یو. ا. 1362. ادبیات فارسی بر مبنای استوری. ترجمة یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی، کریم کشاورز. تحریر احمد منزوی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

بروسوی، اسماعیل. 1421. تفسیر روح البیان. به تصحیح شیخ احمد عبید و عنایه. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

التستری، سهل بن عبدالله. 2002. تفسیر التستری. با تعلیقات محمد باسل عیون السود. چ 1. بیروت: منشورات محمدعلی بیضون.

الثعلبی. 2004. الکشف و البیان. تحقیق: محمدبن عاشور. چ 1. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

جزایری، سیدنعمت الله. 1384. النور المبین فی قصص الانبیاء و المرسلین. ترجمة فاطمه مشایخ. چ 2. تهران: فرحان.

الجنابذی، محمد. 1988. تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة. بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات.

الحویزی العروسی، جمعه. 1373. نورالثقلین. قم: مؤسسة اسماعیلیان.

خمینی، روح الله. 1384. تفسیر قران مجید (برگرفته از آثار امام خمینی). با مقدمه، تحقیق و تعلیق سیدمحمدعلی ایازی. تهران: مؤسسة عروج.

رشیدالدین میبدی. 1361. کشف‌الاسرار و عدةالابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ 3. تهران: امیرکبیر.

روزبهان بقلی. 2008. عرائس البیان فی حقائق القرآن. تحقیق: الشیخ احمد فرید المزیدی. بیروت: دارالکتب العلمیه.

سلمی، ابی عبدالرحمن. 2001. تفسیر السلمی و هو حقائق التفسیر. تحقیق: سید عمران. چ 1. بیروت: منشورات محمدعلی بیضون و دارالکتب العلمیه.

ـــــــــــــــــــــ . بی‌تا. حقائق التفسیر. نسخة خطی کتابخانة ینی جامع استامبول. به شمارة 43.

القشیری، ابی‌القاسم. 1420. تفسیر القشیری المسّمی لطائف الاشارات. با تعلیقات عبداللطیف حسن عبدالرحمن. چ 1. بیروت: منشورات محمدعلی بیضون و دارالکتب العلمیه.

عبدالرزاق، کاشانی. 1422. تفسیر القرآن]منسوب به ابن‌عربی[. تهیه و تنظیم: سمیر مصطفی باب. چ 1. بیروت: داراحیاء التراث العربی.

کاشفی، کمال‌الدین حسین. 1317. مواهب علیه یا تفسیر حسینی. با تصحیح و مقدمه سید محمدرضا جلالی نائینی. تهران: کتابفروشی اقبال.

کلینی، ابی‌جعفر. 1387 ق. اصول کافی، ترجمه و شرح سیدهاشم رسولی. تهران: دفتر نشر فرهنگ اهل بیت علیهم‌السلام.

مقاتل بن سلیمان. 2003. تفسیر مقاتل بن سلیمان. تحقیق: احمد فرید. بیروت: منشورات دارالکتب العلمیة.

مکارم شیرازی، ناصر. 1373. تفسیر نمونه. تهران: دارالکتب الاسلامیه.

ملاصدرا. 1376. مثنوی ملاصدرا. به کوشش: مصطفی فیضی. قم: کتابخانة آیت الله مرعشی نجفی.

منزوی، احمد. 1359. فهرست نسخه‌های خطی گنج‌بخش. اسلام‌آباد. مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.

مینوی، مجتبی. 1384. یادداشت‌های مینوی. به کوشش مهدی قریب، محمدعلی بهبودی. چ 2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات.

رشیدالدین میبدی. 1361. کشف الاسرار و عدة الابرار. به اهتمام علی‌اصغر حکمت. چ3. تهران: امیرکبیر.

نجم‌الدین رازی. بحرالحقائق و المعانی فی تفسیر السبع المثانی. نسخة خطی کتابخانة مرعشی نجفی به شمارة 822 و 189 و 5288.

نخجوانی، نعمةالله بن محمود. 1325. الفواتح الالهیه و المفاتح الغیبیه. قاهره: دار رکابی للنشر.

نیشابوری، نظام‌الدین. 1996. غرائب القرآن. با تنظیم الشیخ زکریا عمرات. بیروت: دارالکتب الاسلامیه.

هجویری، علی بن عثمان. 1383. کشف المحجوب. به تصحیح دکتر محمود عابدی. تهران: سروش.

همدانی، فاضل خان. 1380. ترجمه کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید). تهران: اساطیر.