اثر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی برعملکرد زیست محیطی در کشورهای منتخب

اقتصاد مالی

مقاله 8، دوره 6، شماره 21، اسفند 1391، صفحه 185-207   

چکیده

  امروزه تقریبا در مورد مشکل محدودیت‌های ارزی خارجی و نقش آن در کندی رشد و توسعه در بین اقتصاددانان اتفاق نظر وجود دارد، اما این بحث که ورود سرمایه مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی چه تاثیری دارد مورد بحث می­باشد. از اینرو با توجه به اهمیت وضعیت محیط زیست در دهه‌های اخیر و جابجایی سرمایه‌های خارجی در اقصی نقاط جهان، بر آن شدیم تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی را بر عملکرد محیط زیست کشورهای با درآمد سرانه بالا و درآمد سرانه پایین، بررسی کنیم. در تقسیم­بندی کشورها به دو گروه کشورهای با درآمد بالا و کشورهای با درآمد پایین از تقسیم­بندی بانک جهانی استفاده کردیم. نتایج حاکی از این حقیقت بودند که سرمایه­گذاری مستقیم خارجی تاثیر مثبت و معنی­داری بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه بالا دارد، اما این نتیجه برای کشورهای با درآمد سرانه پایین بدست نیامد.
Abstract
Today, almost in a foreign currency restrictions and its role in the problem of slow growth and development of consensus exists among economists, but this discussion that the entry of foreign direct investment on environmental performanc is what effect is discussed. Hence the importance of environmental conditions around the world in recent decades and the movement of foreign capital, foreign direct investment, it became the capital  environmental performance and high-income countries with low per capita income, we will review. The classification of countries into two groups: high-income countries and low income countries of the World Bank classification, we used  division. The results were indicative of the fact that foreign direct investment capital. means positive impact on environmental performance in countries with high per capita income, but this result was not obtained for countries with low per capita income.
 

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی؛ عملکرد زیست محیطی؛ منحنی کوزنتس؛ لنگرگاه آلودگی طبقه بندی JEL: Q56؛ F21

اصل مقاله

اثر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی برعملکرد زیست محیطی در کشورهای منتخب

 

دکتر نارسیس امین رشتی[1]

رقیه معرفتی[2]

 

چکیده

  امروزه تقریبا در مورد مشکل محدودیت‌های ارزی خارجی و نقش آن در کندی رشد و توسعه در بین اقتصاددانان اتفاق نظر وجود دارد، اما این بحث که ورود سرمایه مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی چه تاثیری دارد مورد بحث می­باشد. از اینرو با توجه به اهمیت وضعیت محیط زیست در دهه‌های اخیر و جابجایی سرمایه‌های خارجی در اقصی نقاط جهان، بر آن شدیم تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی را بر عملکرد محیط زیست کشورهای با درآمد سرانه بالا و درآمد سرانه پایین، بررسی کنیم. در تقسیم­بندی کشورها به دو گروه کشورهای با درآمد بالا و کشورهای با درآمد پایین از تقسیم­بندی بانک جهانی استفاده کردیم. نتایج حاکی از این حقیقت بودند که سرمایه­گذاری مستقیم خارجی تاثیر مثبت و معنی­داری بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه بالا دارد، اما این نتیجه برای کشورهای با درآمد سرانه پایین بدست نیامد.

 

  واژگان کلیدی: سرمایه­گذاری مستقیم خارجی، عملکرد زیست محیطی، منحنی کوزنتس، لنگرگاه آلودگی

  طبقه بندی JEL: Q56 ، F21

 

 

 

 

 

 

1. مقدمه

  اکثر تئوری‌های مطرح شده در ارتباط با رشد و محیط زیست، بدون در نظر گرفتن اثر تجارت بین­المللی و ورود جریان‌های سرمایه­های خارجی بوده­اند. اما لازم به ذکر است که بدون تجارت و آزاد سازی اقتصادی، کشورها با درآمد بالاتر برای از بین بردن تولیدات آلاینده خود دچار مشکل می­شوند. در ارتباط با رابطه سرمایه­گذاری خارجی و اثر تجارت بر کیفیت محیط زیست دو تئوری معروف (خصوصاً در ارتباط با کشورهای در حال توسعه) وجود دارد. تئوری اول که به تئوری لنگرگاه آلودگی معروف است بیان می­کند، کشورهایی که با سیاست و قوانین زیست محیطی نسبتا ضعیفی مواجه­اند در تولید صنایع آلاینده مزیت دارند. در بسیاری از کشورهایی که قوانین زیست محیطی وجود ندارد و یا به‌طور کارا و بهینه اجرا نمی­شود درآمد سرانه پایین است و این کشورها در زمره کشورهای در حال توسعه و یا توسعه‌نیافته قرار دارند. بنابراین در این کشورها به علت نبود قوانین زیست محیطی مانند مالیات‌های زیست محیطی، محیط زیست به عنوان نهاده تولید، ارزان می­باشد و تولید کالاهای آلاینده نیز در این کشورها نسبت به کشورهایی که از مقررات زیست محیطی قویی بر خوردارند، ارزان­تر تمام می­شود. بنابراین با آزاد سازی تجارت،کشورهای توسعه‌یافته (که در آنها قوانین زیست محیطی قوی­تر و کاراتر است) از طرق مختلف، من جمله سرمایه­گذاری مستقیم خارجی (FDI) صنایع و تولیدات آلاینده خود را به کشورهای درحال‌توسعه ضعیف از نظر قوانین زیست محیطی، منتقل می‌کنند. بنابراین طرفداران نظریه لنگرگاه آلودگی اعتقاد دارند که سرمایه­گذاری مستقیم خارجی، باعث بدتر شدن وضعیت محیط زیست و افزایش میزان آلاینده­ها در کشورهای درحال‌توسعه‌ می­شود. از سوی دیگر، طرفداران نظریه حمایت  قرار دارند. آن‌ها معتقدند که FDI به‌عنوان یک عامل تولید به اقتصاد کشور میزبان وارد می­شود و باعث تسریع رشد اقتصادی شده  و امکان دسترسی به تکنولوژی جدید و حمایت از محیط زیست را فراهم می­کند. بنابراین انتظار بر این است که در کشورهای در حال توسعه ورود FDI باعث بهبود کیفیت و عملکرد زیست محیطی می­شود.

  در کل می­توان بیان داشت که چون ورود FDI به یک کشور می­تواند روی مقیاس تولید، تغییر ترکیب تولید و درآمد کشور میزبان اثر گذارد که تغییر هر یک از این سه عامل بر اساس تئوری‌های اقتصاد محیط زیست می‌تواند اثر متفاوتی را بر سطح آلودگی و در نهایت کیفیت و عملکرد محیط زیست کشور میزبان داشته باشد، بنابراین نمی‌توان به راحتی بیان کرد که ورود  FDI به کشور میزبان (مخصوصاً در مورد کشورهای درحال‌توسعه) چه اثری بر وضعیت محیط زیست دارد و آیا این ارتباط مثبت و یا منفی است؟

  بنابراین در این مقاله سعی بر این است که به این سئوال "آیا FDI منجر به بهبود عملکرد زیست محیطی کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه می­شود" پاسخ داده شود. بنابراین تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در دو گروه کشورهای با درآمد سرانه بالا و کشورهای با درآمد سرانه پایین برای سال‌های 2006 ,2008 و2010 مورد بررسی قرار می­گیرد.

2. ادبیات موضوع

  مسائل ناظر بر تجارت و محیط زیست خصلت چند بعدی و پیچیده‌ای دارند. صرفنظر از آنکه مسائل زیست محیطی مشکلات متعددی را برای استفاده از منابع طبیعی یک کشور مطرح می‌سازند، می‌توان گفت که مسائل فوق‌الذکر بر هزینه‌های تولید، الگوی تجارت، مکان­یابی فعالیت‌های صنعتی و سرانجام منافع حاصل از تجارت اثرگذار خواهند بود. از دهه 1970 به بعد، این واقعیت از اهمیت قابل ملاحظه‌ای در حوزه‌های تجارت بین‌الملل برخوردار شد. زیرا بسیاری از کشورهای صنعتی در این راستا برنامه‌های کنترلی مهمی را برای بهبود شرایط زیست محیطی خود آغاز کردند. هم چنین طی این دوره جهانی شدن اقتصاد به مثابه یک سیاست توسعه‌ای رواج یافت. اثرات زیست محیطی اقدامات به‌عمل آمده در زمینه سیاست‌های تجاری نگرانی‌هایی را نیز به‌همراه داشته است که برخی از آنها در کنفرانس سازمان ملل در استکهلم درباره توسعه و تجارت مطرح گردید. توجه به این نگرانی‌ها ناشی از توجه به این واقعیت است که جهانی‌شدن اقتصاد اثرات مثبت و منفی بر روی کیفیت محیط زیست داشته است. این نگرانی‌های زیست محیطی در توافق‌نامه‌های تجاری از جمله توافق­نامه عمومی تعرفه و تجارت[3] و توافق‌نامه تجارت آزاد در آمریکا شمالی[4] مطرح شده‌اند. طرفداران حفاظت از محیط زیست و هواداران تجارت آزاد به‌طور یکسان توجه خود را معطوف به چنین مسائلی نموده‌اند. برای بررسی این نگرانی‌ها، باید پیوندهای پیچیده موجود میان تجارت بین‌الملل و کیفیت محیط زیست مشخص گردد. در بسیاری مطالعات حوزه محیط زیست از متغیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی به‌عنوان جانشینی برای بیان اثر تجارت بر محیط زیست استفاده شده است.

  نحوه اثر­گذاری سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی مخصوصاَ در مورد کشورهای درحال‌توسعه متفاوت است. بر اساس فرضیه لنگرگاه آلودگی، کشورهای درحال‌توسعه به‌سبب قوانین زیست محیطی ضعیف مزیت نسبی در تولید کالاهای آلاینده دارند. بنابراین ورود سرمایه­های خارجی به این کشورها که بیشتر در بخش‌های آلاینده صورت می­گیرد باعث افزایش آلودگی می­شود. از طرف دیگر بر اساس نظریه گروسمن که عوامل تاثیر­گذار بر میزان آلودگی یک کشور را، اثرات مقیاس، ساختاری و تکنیکی بیان می­کند می­توان نتیجه گرفت که ورود سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر هر سه اثر موثر است. چرا که FDI هم باعث افزایش رشد اقتصادی و هم افزایش مقیاس تولید می­شود که رشد اقتصادی از طریق فرضیه زیست محیطی کوزنتز بر عملکرد محیط زیست اثر گذار است و هم با اثر بر ترکیب عوامل تولید و بر اساس تئوری ریبژینزکی می­تواند عملکرد محیط زیست را دستخوش تغییر قرار دهد و هم از طریق اثر بر ظرفیت و سطح تکنولوژی و با   توجه به فرضیه پورتر می­تواند بر عملکرد محیط زیست اثر گذارد. در زیر نحوه FDI بر عملکرد زیست محیطی در قالب فرضیه­های مطرح شده در این زمینه بیان می­شود.

 

2-1-1. تاثیر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی از طریق کانال رشد اقتصادی

  در مورد اثر غیر مستقیم باید گفت همان‌گونه که مطرح شد سرمایه­گذاری مستقیم خارجی یکی از عوامل رشد اقتصادی محسوب می­شود و رشد اقتصادی هم طبق فرضیه زیست محیطی کوزنتز بر محیط زیست اثر می گذارد. لازم به ذکر است که ارتباط میان رشد اقتصادی و کیفیت زیست محیطی در یک بستر زمانی بلند­مدت می­تواند به‌صورت مستقیم،  معکوس و یا ترکیبی از هر دو باشد. ادبیات این موضوع از سال 1992 توسط مقاله­ای از گروسمن و کروگر آغاز شد و بسط یافت. بیشترین مدلی که در این مقاله­ها استفاده شده است یک تابع درجه دوم یا log تابع درجه دوم را تخمین می­زند. رابطه­ بین بعضی خسارات زیست محیطی (توده تجمع یافته­  CO₂  ،سرانه انتشار ­CO₂، ذرات معلق در هوا، کمبود آب سالم، کمبود سیستم تخلیه فاضلاب شهری، از بین رفتن جنگل‌ها و...) و درآمد سرانه می­باشد تا به‌توان صحت وجود رابطه U وارون شکل EKC را تست کرد. علاوه بر این متغیرهای توضیحی دیگری نظیر سهم سرمایه‌گذاری، تعرفه برق، بدهی سرانه، حقوق سیاسی، آزادی‌های مدنی و تجارت نیز به این مدلها اضافه می­شوند. به هر حال در پایان بیشتر مطالعات به این نتیجه می­رسند که درآمد، بیشترین و معنی­دارترین تاثیر را بر روی عملکرد زیست محیطی در تمام متغیرهای توضیحی تست شده داشته است.

 

نمودار 1. رابطه رشد اقتصادی و آلودگی

 

 

    منبع: Grossman, G., Krueger, A., 1992

  بنابر فرضیه منحنی کوزنتس، در مراحل ابتدایی رشد اقتصادی، تخریب محیط زیست زیاد است تا اینکه این موضوع به نقطه­ای در حداکثر خود می­رسد و سپس در مراحل بالای رشد، محیط زیست بهبود می­یابد.(نمودار1)

  منحنی کوزنتز رابطه میان دو جریان درآمد سرانه و انتشار سرانه آلودگی را تجزیه و تحلیل می­کند. پایداری بلندمدت این رابطه، نه تنها به سطح آلوده‌کننده­های زیست محیطی وابسته است، بلکه به ظرفیت جذب آلوده‌کننده­ها توسط محیط‌زیست نیز بستگی دارد. به‌بیان دیگر،  بسته به شرایط زیست محیطی و اثرات انباشته شده و معوق انتشار آلاینده‌ها،  آلودگی می­تواند اثرات متفاوتی بر محیط زیست داشته باشد.

 

2-1-2. تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی بر اساس نظریه لنگرگاه آلودگی

  هر یک از تئوری‌های مطرح شده در ارتباط با رابطه رشد و محیط زیست بدون در نظر گرفتن تجارت بین‌المللی بوده، به‌عبارت دیگر در این تئوری‌ها اقتصاد بسته فرض شده است. اما لازم به ذکر است که بدون تجارت، کشورهای با درآمد بالاتر برای از بین بردن تولیدات آلاینده خود دچار مشکل می‌شوند. بنابراین مفید است که نقش تجارت در کاهش آلودگی بررسی گردد.

 به‌منظور مشخص کردن مزیت نسبی دو تئوری مهم مطرح می‌شود:

1- تئوری لنگرگاه آلودگی[5]                                     

2- تئوری عوامل اولیه تولید[6]            

  تئوری لنگرگاه آلودگی بیان می‌کند کشورهایی که با سیاست زیست محیطی نسبتاً ضعیف مواجه‌اند در تولید صنایع آلاینده مزیت دارند. همچنین در بسیاری از این کشورها سطح درآمد سرانه پایین است در کل در این نظریه سیاست‌های محیط زیستی برای مشخص کردن مزیت نسبی اهمیت فراوان دارد. اما در نظریه عوامل تولید سیاست‌های زیست محیطی اثر بسیار جزئی (یا اصلاً اثر ندارد) روی الگوی تجاری دارند در عوض عواملی مانند تفاوت در عوامل تولید و یا تکنولوژی تجاری تعیین کننده اصلی مزیت نسبی هستند. مثلاً تحت این نظریه کشورهایی با سرمایه فراوان تمایل به صادر کردن کالاهای آلاینده دارند، صرف نظر از تفاوت‌های موجود در سیاست‌های زیست محیطی کشورها چگونه باشد. به‌عبارتی این فرضیه بیان می‌کند که نواحی شمال و جنوب[7] جز در سیاست‌های مبارزه با آلودگی در بقیه موارد یکسان می‌باشند و بر اساس مدل ریکاردو، هر کشوری که سیاست‌ ضعیف‌تری دارد کالای آلوده‌کننده را صادر می‌کند.

 

2-1-3. تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی بر اساس نظریه عوامل اولیه تولید  

  فرض اصلی این نظریه این است که مالیات‌های آلودگی در هر دو ناحیه شمال و جنوب یکسان باشد اما عامل‌های نسبی اولیه تولید در دو ناحیه متفاوت باشند به‌طوریکه در ناحیه شمال سرمایه‌ نسبتاً فروان‌تر از ناحیه جنوب باشد. در نتیجه ناحیه شمال یک مزیت نسبی در تولید کالای آلوده پیدا می‌کند. در نتیجه، ناحیه شمال یا ناحیه با سرمایه فراوان‌تر کالای سرمایه‌بر (آلوده x) را صادر می‌کند. تجارت باعث افزایش بیشتر آلودگی در ناحیه شمال و کاهش آلودگی در ناحیه جنوب می‌شود. در این نظریه -بر خلاف نظریه لنگرگاه آلودگی - آلودگی با آزادسازی تجارت در ناحیه جنوب کاهش می‌یابد. باید اشاره کرد که دلایل متفاوتی نیز برای تغییر سطح و ترکیب عوامل تولید وجود دارد که از مهمترین آنها می­توان به FDI اشاره کرد.  FDIمی­تواند در عوامل نسبی تولید تغییر ایجاد کرده و باعث اثرات زیست محیطی شود. اگر ورود  FDIباعث افزایش تولید کالاهای کاربر شود، بر اساس تئوری ریکسنیزبای^[8]که بیان می­کند در تجارت بین­الملل تجمع سرمایه انسانی باعث رشد صنایع پاک می شود، این عامل منابع را از بخش آلوده به بخش پاک سوق می­دهد. بنابراین در این حالت شاهد رابطه یکنواخت منفی بین درآمد و آلودگی می­باشیم. برعکس اگر ورود  FDI باعث تولید کالاهای سرمایه­ای گردد و سرمایه انسانی کاهش یابد به رشد صنایع پاک منجر نشده و باعث تخریب کیفیت محیط زیست و افزایش آلودگی می­گردد.

  با استفاده از دو فرضیه لنگرگاه آلودگی و عوامل اولیه تولید می‌توان اثر سرمایه گذاری مستقیم خارجی را روی آلودگی و محیط زیست کشورها مورد بررسی قرار داد. اما فرضیه عوامل اولیه تولید به‌علت اینکه می‌تواند شواهد تجربی را نیز به‌خوبی توضیح دهد از اهمیت بیشتری برخوردار است. علاوه بر آن چون فرضیه لنگرگاه در مورد داده‌ها آینده تار و مبهمی دارد نقش تجمع سرمایه و عوامل اولیه تولید در مشخص کردن روند مهاجرت و تجارت صنایع آلوده مهم‌تر می‌شود. نهایتاً بیشتر ادبیات روی روند تولید کالاهای آلوده متمرکز شده است و تجارت می‌تواند یک شروع مفید برای ایجاد بعضی حقایق واقعی باشد.

 

 

 

 

2-1-4. تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی بر اساس نظریه رقابت به طرف پایین[9]

  رقابت در مسائل تجاری باعث شده است که کشورها استانداردهای متفاوتی را از جهت زیست محیطی اتخاذ نمایند و کشورهای با درآمد پایین با اغماض و نادیده گرفتن ملاحظات زیست محیطی و کاهش استاندارهای خود جریان بیشتری از سرمایه‌گذاری را به سوی خود هدایت نمایند که از این پدیده به رقابت به طرف پایین یاد می‌شود. البته مطالعات تجربی نشان داده‌اند که این کشورها اصولاً استانداردهای زیست محیطی پایینی دارند و از جهت قوانین و ضوابط زیست محیطی چسبیده به پایین[10] هستند و این کشورها چیزی ندارند که آنرا کاهش دهند (Porter,1999) .

 

2-1-5. تاثیر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی بر اساس نظریه نوآوری (نظریه پورتر) 

  بر طبق فرضیه پورتر^[11]، قوانین سخت زیست محیطی^[12]، محرک و مشوق کشف و ابداع تکنولوژی‌های پاک است که با بهبود وضع محیط زیست، تولیدات و مراحل تولیدی را با کیفیت­تر و کاراتر تولید می­نماید. نکته مهم و اساسی در فرضیه پورتر، ایجاد قوانین و مقررات سخت و محکم زیست محیطی می­باشد. طوریکه بنگاه‌های اقتصادی مطمئن باشند که راه فراری در زمینه نپرداختن جریم‌های زیست محیطی وجود ندارد.

در این صورت دو راهکار و راه حل اساسی در پیشِ روی بنگاه‌ها و صنعتگران وجود دارد:

  راه اول اینکه با روش فعلی به تولید خود ادامه دهند و جریمه­هایی که از طرف دولت برای آلوده کردن محیط زیست بر فعالیت بنگاه بسته می­شود را بپردازند. البته در صورتی که دولت تنها به جریمه راضی باشد زیرا که در مواقعی دولت، آلودگی محیط زیست را ممنوع کرده و اجازه تولید محصول آلوده‌کننده را به بنگاه نمی­دهد که در این صورت بنگاه دیگر این انتخاب که با روش فعلی به تولید ادامه دهد را ندارد.

  راه دوم با استفاده از تحقیق و توسعه (R&D)^[13]و قبول هزینه­های اولیه ناشی از آن، که ممکن است بسیار بالاتر از جریمه­های پرداختی اولیه باشد به ابداع، نوآوری و اختراع در زمینه روش‌های تولیدی، با آلودگی کمتر و کارایی بیشتر بپردازد.

  اینکه بنگاه کدام‌یک از دو روش بالا را انتخاب می­کند به انتظار بنگاه از میزان و مدت زمان اجرای این قوانین بر می‌گردد.

 

2-1-6. تاثیر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی بر اساس نظریه حفاظت از واردات

الگوی صادرات و واردات نقش تعیین‌کننده‌ای در سطح و وضعیت محیط‌زیست یک کشور دارند. به‌طوریکه در کشورهای توسعه‌یافته، بسیاری از کشورها خود را از ورود هر فعالیت آلاینده در کشور حفاظت می‌کنند. به همین جهت با این کار، بر رابطه نزولی میان درآمد و آلودگی اثر می‌گذارند.

  البته بحث صادرات و واردات، رابطه محیط ‌زیست و درآمد را مبهم می‌کند زیرا رابطه بین تولید و مصرف را مخدوش می‌کند. برای نمونه، هنگامی که الگوی تولید کشورهای توسعه‌یافته به مرور  زمان تمیزتر می‌شوند اما الگوی مصرف آنها کماکان تخریب­کننده محیط‌زیست باقی مانده است. (Frankel, A and Rose,2002).

 

2-2. پیشینه تحقیق

  به‌دنبال رشد گسترده اقتصادی بعد از جنگ جهانی دوم و بالخصوص دو دهه اخیر، مباحث زیست محیطی و عوامل موثر بر محیط زیست در دنیای آکادمیک اقتصاد رونق خاصی گرفتند و مدل‌های گوناگونی با متدهای آماری و اقتصاد سنجی مختلف به بررسی این تئوری‌ها پرداختند. در این زمینه مدل‌هایی نظیر نحوه و اثر تجارت بر کیفیت زیست محیطی مطرح شد. اما تاثیر متغیرهایی نظیر سرمایه­گذاری خارجی بر کیفیت محیط زیست همواره اثری از ابهام داشته است. این ابهام در کشورهای درحال‌توسعه بیشتر بوده است پاسخ این سوال را بعضی دانشمندان به مقررات و سیاست‌های بسیار منعطف زیست محیطی این کشورها مربوط می­دانند که باعث تخریب محیط زیست و استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی می­شود و بعضی دیگر بیان می­کنند که ورود سرمایه­گذاری مستقیم خارجی به کشورهای درحال‌توسعه توام با پیشرفت‌های فنی و نوآوری است که می­تواند در کاهش آلودگی و بهبود کیفیت محیط زیست موثر باشد. در این بخش با اشاره به تاریخچه مطالعات صورت پذیرفته در زمینه رشد اقتصادی و عملکرد زیست محیطی، خلاصه­ای از مقالات متعدد در این زمینه را بررسی می­کنیم تا بتوانیم با ارائه مدل صحیح درصدد پاسخ به فرضیه­های تحقیق برآییم.

 

 

 

 

 

2-2-1. مطالعات خارجی

  از اولین مطالعات در این زمینه می­توان به مطالعه گروسمن و کروگر (1991)[14]­ اشاره کرد که به‌منظور ارزیابی اثرات زیست محیطی تجارت آزاد آمریکای شمالی،^[15] مطالعه^­ای انجام دادند و توسط رابطه­ای رگرسیونی، ارتباط میان آلودگی و رشد اقتصادی را بررسی کردند و برای این مطالعه از متغیر تولید ناخالص داخلی سرانه، روند زمانی و شاخص‌های آلودگی همچون میزان انتشار دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق در هوا استفاده کردند و با توجه به نتایج این تحقیق رابطه میان تولید ناخالص داخلی سرانه و میزان انتشار دی‌اکسید گوگرد را به‌صورت U وارونه به‌دست آورند. مولفان آثار آزاد‌سازی تجاری روی وضعیت محیط زیست را به سه اثر مقیاس، اثر ترکیب و اثر فناوری تفکیک نمودند. به‌طور کلی به دنبال آزاد­سازی تجاری اگر اثر فناوری بر اثر مقیاس و اثر ترکیب غالب شود (در وضعیتی که مزیت نسبی در صنایع آلاینده است) و اگر اثر فناوری همراه با اثر ترکیب (در حالت کشوری با مزیت نسبی در صنایع پاک) بر اثر مقیاس غالب شود در آن صورت آزادسازی تجاری منجر به نتایج زیست محیطی مثبت می­گردد به همین ترتیب شافیک و بندیوپادیای(1992)[16]، بکرمن (1992)[17]، سِلدِن و سانگ (1994)[18] و چند سال بعد گروسمن و کروگر (1995) با استفاده از شاخص‌های گوناگون زیست محیطی از جمله آلودگی هوای شهری، آلودگی آب، آلودگی ته نشین شده در حوزه رودخانه و آلودگی اطراف رودخانه توسط فلزات سنگین، مطالعات دیگری انجام دادند که تاییدی بر فرضیه زیست محیطی کوزنتس بود.

گالوئتی و لانزا^[19] مهمترین انتقاد در تحلیل EKC را حذف متغیرهای توضیحی مربوطه در رابطه اصلی می­دانند. بدین ترتیب علاوه بر متغیرهای درآمد و زمان باید متغیر تجارت را بدلیل فرضیه پناهگاه آلودگی (PHH)، متغیر قیمت انرژی را برای محاسبة شدت استفاده از مواد خام و تعداد دیگری از متغیرهای اقتصادی و سیاسی را به‌دلیل ماهیت کالای عمومی محیط زیست در نظر می­گیرند. در همین رابطه، یکی از انتقادات کل^[20] بر EKC آن است که این منحنی الگوهای تجاری را که ممکن است خود تا حدی باعث کاهش آلودگی در اقتصاد با درآمد بالا و به‌صورت معکوس در اقتصاد با درآمد پایین شود، را در نظر نمی­گیرد. اگر فرضیه PHH وجود داشته باشد، آنگاه EKC انتقال آلودگی از کشورهای شمال به کشورهای جنوب را نشان می­دهد.

  لوینسون[21] (1996) نوشته­ها و ادبیات تجربی داخلی و بین المللی در آمریکا را در مورد حساسیت سرمایه‌گذاری نسبت به مقررات زیست محیطی بررسی کرد.

  اسکلند و هریسون[22] (1997) ترکیبی از داده­های مقطعی و پنل دیتا را برای چهار کشور درحال‌توسعه یعنی مکزیک، مراکش، ونزوئلا و مونتنگرو استفاده کردند و همبستگی معنی­داری بین قوانین زیست محیطی در کشورهای صنعتی شده و سرمایه­گذاری خارجی در کشورهای درحال‌توسعه نیافتند.

  لچومانان و کوداما[23] (2000) بیان کردند که استانداردهای زیست محیطی آزادانه که در کشورهای در‌حال‌توسعه اجرا می­شوند آلودگی زیست محیطی را با جذب سرمایه­گذاری کشورهای توسعه‌یافته در صنایع بسیار آلوده با شدت بیشتری افزایش می­دهد که در واقع این امر یک مزیت نسبی برای کشورهایی که استانداردهای زیست محیطی ضعیفتری دارند ایجاد می­کند.

  تالودکار و میسنر[24] (2001) به‌دنبال یافتن یک رابطه سیستماتیک بین خروج سرانه Co₂،  به عنوان جانشین محیط زیست، و ابعاد بنیادی و ساختاری متفاوت از قبیل، وسعت بازار مالی، ترکیب بخش صنعت و سطح FDI بودند. تحقیقات آنها نتایج نشان می­دهد، که هر چه درجه دخالت بخش خصوصی در یک اقتصاد در حال توسعه بیشتر باشد، تخریب زیست محیطی کمتر خواهد بود. عملکرد خوب بازار سرمایه داخلی و افزایش مشارکت توسط اقتصادهای پیشرفته، تخریب زیست محیطی را کمتر خواهد کرد. مقدار منفی برای FDI بیانگر این امر می­باشد که سرمایه­گذاری مستقیم خارجی تاثیر مثبت برکیفیت محیط زیست دارد.

بروسی و ورسلی[25](2002) در مطالعه خود مطرح کردند که جریان اخیر جهانی شدن بازارها و همچنین ورود سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی به پایدار شدن رشد اقتصادی کشورهای دیگر در این فرآیند منجر شده است و جهانی شدن با بسیاری از مخاطرات و خسارت‌های زیست محیطی و نابرابری های اقتصادی همراه بوده است..

  کلستاد و زینگ[26] (2002) تاثیر قوانین زیست محیطی آزادانه را بر روی تحرک سرمایه صنایع آلاینده بررسی نمودند. آنها نتیجه گرفتند که برای صنایع بسیار آلاینده، قوانین زیست محیطی آزادانه‌تر،  جریانات FDI  را به‌سمت کشور میزبان تشویق می­کنند.

کونس و همکاران[27] (2002 ) استدلال می­کند که شواهد ارائه شده در مورد کشورهای درحال‌توسعه مبنی بر اینکه FDI نسبت به سیاست‌های سختگیرانه حساس است، کم می­باشد. تا زمانی که هزینه عملیاتی پایین می­تواند هدف جریان خارجی FDI باشد بنگاه­های خارجی بیشتر به‌دنبال مقررات زیست محیطی باثبات هستند تا قوانین زیست محیطی منعطف. همچنین این احتمال وجود دارد که شرکت‌های خارجی برای بهبود و محافظت از محیط زیست سرمایه‌گذاری انجام دهند منتهی به این شرط که استانداردهای مشابه نیز در مورد رقبایشان اعمال شود. انگیزه جذب سرمایه‌گذاری خارجی، مزیت‌های هزینه تولید یک کشور است. محروم ساختن سرمایه‌گذارخارجی از این مزیت در رقابت با تولید‌کنندگان دیگر آن‌ها را در موقعیت نبود مزیت نسبی قرار می­دهد. بنگاهی راحتتر می­تواند نسبت به تغییر مقررات، سرمایه­اش را جابجا کند که سرمایه‌اش سیال باشد. دیگر بنگاه‌ها که با موانع سیالیت مواجه هستند، ممکن است زمان را برای واکنش نسبت به اثرات بد تغییر مقررات به‌جای   مکان بکار ببرند. این گزینه بویژه برای بنگاه­هایی که منابع طبیعی را استخراج می­کنند و درصدد هستند که زمان تولید و اکتشاف را  بهینه‌سازی کنند، مهم می­باشد. به‌طور کلی آن‌ها نتیجه گرفتند که چه در کشورهای درحال‌توسعه و چه در کشورهای توسعه‌یافته، سیاستمداران می­توانند به‌جای تمرکز روی مسئله سرمایه­گذاری یا سرمایه­گذاران خاص، سیاست‌های کنترل آلودگی را از طریق خود آلودگی تعقیب کنند.

لیست و همکارانش^[28](2003 ) دریافتند که اعمال سیاست­های زیست محیطی سبب می­شود شرکت‌های داخلی در معرض فشار بیشتری نسبت به شرکت‌های خارجی قرار گیرند و همچنین باعث می­شود شرکت‌های خارجی از منافع بیشتری همچون دستمزدهای ارزان استفاده کنند.

دیندا^[29] (2005) در مطالعه خود تلاش کرد که فرضیه منحنی کوزنتز را در چارچوب مدل رشد درون‌زا توضیح دهد و در مطالعه خود فرض کرد که در یک اقتصاد بسته بخشی از سرمایه برای تولید کالاهایی مصرف می شود که آلودگی تولید می کنند و محیط زیست موجود را تخریب می‌کند و مابقی سرمایه صرف جبران اثرات آلودگی می شود (مثلا" بازسازی محیط زیست) و فعالیت‌های کاهش آلودگی مطلوب کیفیت محیط زیست را بهبود می‌دهد.

رانجان و شورتل^[30](2007) در مقاله­ای با عنوان منحنی زیست­محیطی کوزنتس در هنگام وجود پسماند در محیط زیست، تاکید می­کنند که اثر ذخیره­ای^[31] منجر به ایجاد پسماندهای غیر قابلِ برگشت در کیفیت زیست محیطی گردیده و وجود این اثر باعث می­گردد که انجام آزمون به‌وسیله­ی یک مدل غیرخطی صورت پذیرد. چیملی^[32] (2007) بر این نکته تاکید دارد که هر چند شواهد سری ­زمانی بین رشد و کیفیت زیست­محیطی بر وجود یک EKC صحه می­گذارند، ولی معادلات طولی^[33] در نشان دادنEKC ناتوانند و بر مدلهایی تاکید می­کنند که بتواند همزمان هم سری­های زمانی و هم مطالعات طولی را در نظر بگیرد.

مولر-فورستنبرگر و واگنر^[34](2007) با تاکید بر مدل اولیه­ای که برپایه میزان آلودگی CO₂بنا نهاده شده بیان می­کنند که هرچند که اکثر مدل‌های تئوریکی بر پایه­ یک مدل تجمعی است که با حقایق اقتصادی سازگار است اما ارزیابی آلودگی زیست محیطی بر­اساس مدل‌های تجمعی، پویا و رهیافت­های درجه­بندی شده[35] و همچنین کاربردهای این مدلها و صحت نتایجشان زیر سوال می­رود.

  در نهایت صمیمی، کاشفی، سلاطین و لشکری زاده (2011)^[36]، در مقاله عملکرد زیست محیطی و HDI؛ شواهدی از منتخب کشورهای جهان، به رابطه بین عملکرد زیست محیطی و سرمایه انسانی برای منتخبی از کشورهای جهان در طول سال‌های 2006-2010 پرداخته و یک رابطه مثبت معنادار بینEPI و HDI برای کشورهای منتخب و کشورهای پیشرفته به‌دست آورده و در حالیکه برای کشورهای درحال‌توسعه این رابطه مثبت معنادار بدست نیامد.

 

2-2-2. مطالعات داخلی

عراقی(1386)، با استفاده از روش داده‌های ترکیبی فرضیه زیست محیطی کوزنتس را با استفاده از رابطه بین آلودگی هوا و ارزش افزوده در پنج بخش مصرف‌کننده انرژی در ایران بررسی کرده است. نتایج نشان‌دهنده آن است که به‌‍ویژه در بخش نیروگاه و بخش حمل‌و‌نقل اثر تکنولوژی بسیار بالاست. همچنین شیب منحنی U معکوس برای بخش نیروگاه و بخش حمل‌ونقل بیش از سایر بخش ها می­باشد.

  لشکری­زاده و نبوی (1387)، به بررسی تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر کیفیت زیست محیطی میزان خروج گاز گلخانه­ای دی‌اکسیدکربن در شش کشور درحال‌توسعه مالزی، تایلند، اندونزی، سنگاپور، فیلیپین و ایران طی سال‌های 2005-1975 با استفاده از رهیافت هم جمعی پرداخته­اند. نتایج نشان می­دهد سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی تاثیر مثبت و معنی­دار بر آلاینده دی‌اکسیدکربن در همه کشورهای مورد بررسی، جز سنگاپور داشته در بلند­مدت و کوتاه­مدت است.

  لشکری زاده و تاجداران(1387)، به چگونگی بوجود آمدن رابطه U معکوس شکل بین رشد اقتصادی و کیفیت زیست محیطی بر مبنای تئوریهای اقتصاد خرد و شرایط بهینه یابی پرداخته اند. لذا حالت­های گوناگون بوجود آمدن رابطهu معکوس منحنی زیست محیطی کوزنتز در چارچوب مدل‌های استاتیک و حالت‌های گوناگون مدل‌های دینامیک با ذکر فروض و شرایط آن توضیح داده شده است. نتیجه نهایی نشان می­دهد تغییر ترجیحات مردم در طی فرآیند رشد اقتصادی عامل اصلی به وجود آمدن منحنی زیست محیطی کوزنتز است.

سادات نبوی (1388)، تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر کیفیت محیط زیست شش کشور آسیایی مالزی، تایلند، فیلیپین، سنگاپور، اندونزی و ایران را طی سال‌های 1975-2005،  با استفاده از نرم­افزار Eviews6  و تکنیک‌های رایج در اقتصادسنجی بررسی کزده است. نتایج تحقیق بیانگر آن است که هر سه اثر مقیاس، سرمایه‌ای و ساختاری در توضیح میزان انتشار  CO₂ معنی‌دار هستند و رابطه  CO₂ با FDI در همه کشورها به‌جز سنگاپور مثبت بود. همچنین با استفاده از الگوی خودبازگشت برداری (VAR) نتایج حاکی از این مطلب بودند که متغیر  CO₂ برای تعین خطای پیش بینی دی‌اکسیدکربن در درجه اول اهمیت قرار دارد.

  پژویان و لشکری­زاده،(1389)، با استفاده از روش داده­های تابلویی، اثر رشد اقتصادی، تغییرات تکنیکی، ترجیحاتی و سیاسی (نقش دولت‌ها) بر میزان آلاینده­های مهم هوا در 56 کشور منتخب با سطوح توسعه‌یافتگی متفاوت از جمله ایران، در دوره 1995-2005 را آزمون نموده‌اند. یافته‌های این تحقیق نشان می­دهد به‌رغم تاثیر مثبت رشد اقتصادی بر میزان آلاینده­ها، ارتقای سطح تکنولوژی در کاهش آلاینده­های دی اکسیدگوگرد و نیتروژن و بهبود شاخص‌های مربوط به اثر سیاسی در کاهش آلاینده دی اکسیدکربن نقش مهمی داشته است.

 

3. مدل تحقیق

3-1. اهداف و فرضیه تحقیق

اینکه وضعیت محیط زیست همراه با آزادسازی تجاری و افزایش سرمایه­گذاری مستقیم خارجی چگونه خواهد بود، خود دارای کاربردهای سیاستی مهمی است. اگر چنانچه سرمایه­گذاری مستقیم خارجی تخریب محیط زیست را باعث شود، احتیاج به قوانین و مقررات سختگیرانه­تری برای محدودسازی میزان سرمایه­گذاری تا رسیدن به یک حد بهینه است و بر عکس چنانچه سرمایه­گذاری مستقیم خارجی موجب بهبود محیط زیست گردد می­بایست با اعمال سیاست­های مناسب به تقویت و گسترش آن پرداخت تا از این طریق هم به رشد بالاتر رسیده و هم به محیط زیست پاکتری دست یافت. هدف اصلی از تحقیق حاضر بررسی اثر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه شامل ایران است تا با استفاده از نتایج بدست آمده به‌توان سیاست‌هایی را برای کشورهای مذکور که در مراحل اولیه رشد اقتصادی قرار دارند و رفته رفته با معضلات زیست محیطی به گریبان می­شود، ارایه داد.

  با توجه به موضوع تحقیق که بررسی اثر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد محیط زیست می­باشد، فرضیه­های تحقیق به‌صورت زیر مطرح می­شود:

1. سرمایه­گذاری مستقیم خارجی نتیجه­ای مثبت بر عملکرد زیست محیطی کشورهای با درآمد سرانه بالا دارد.
2. سرمایه­گذاری مستقیم خارجی نتیجه­ای مثبت بر عملکرد زیست محیطی کشورهای با درآمد سرانه پایین دارد.

 

3-2. مدل‌سازی چگونگی اثرگذاری سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی

همانگونه که در اهداف تحقیق مطرح شد در این مطالعه به دنبال بررسی اثر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی می­باشیم. ضمن آنکه تلاش می­شود فاکتورهای مؤثر دیگر که بر عملکرد زیست محیطی اثرگذارند نیز شناسایی شده و مدل اولیه با توجه به اهداف تحقیق و نیز مطالعات مشابه صورت گرفته تعدیل   گردیده و حتی الامکان مورد بررسی قرار گیرند. بنابراین در این مدل باید اثرات مقیاس، ساختاری، سرمایه­ای و همچنین فرضیه کوزنتس مدنظر قرار بگیرد. در این پژوهش به منظور اندازه­گیری اثر مقیاس از متغیر درآمد ناخالص ملی سرانه استفاده شده است، ارزش­افزوده بخش صنعت (به صورت درصدی از  (GDPبرای بیان تغییرات ساختاری آورده شده است.

تغییرات ساختاری عبارت است از تغییر در اهمیت نسبی اجزاء تشکیل‌دهندة شاخص‌های کلی اقتصاد، مانند تولید ملی، مخارج ملی، صادرات، واردات، جمعیت و نیروی‌کار. اما به‌طور معمول بیشترین استفاده ازمفهوم ساختار در ادبیات توسعه و تاریخ اقتصادی، مربوط به اهمیت نسبی بخش‌ها برحسب تولید و عوامل مورد استفاده در فرآیند تولید می‌باشد.^[37]

از طرف دیگر منتقدان دیدگاه بالا بیان می­کنند، زمانی که کشورهای میزبان سرمایه­گذاری خارجی به تکنولوژی پاکیزه‌تری دست یابند، این امر باعث می­شود که سرمایه­گذاری مستقیم خارجی نتیجه مثبتی در کاهش آلودگی (افزایش کیفیت زیست محیطی)، از طریق مجبور کردن صنایع نوپا به پاکیزه کردن مراحل تولید خود داشته باشد. که این مسئله صنایع نوپا را مجبور می‌کند که مراحل تولید خود را پاکیزه کنند. در این پژوهش از FDI برای آزمون تأثیر سرمایه­گذاری و آزاد­سازی تجاری بر عملکرد محیط زیست استفاده شده است.

در بسیاری از مطالعات زیست محیطی از میزان انتشار گاز CO₂ به‌عنوان جانشینی برای تخریب زیست محیط استفاده شد. در این تحقیق به‌جای متغیر انتشار گاز CO₂ از شاخص کیفیت زیست محیطی استفاده  نموده­ایم. همانطور که این شاخص بر دو هدف اصلی حفاظت از محیط زیست از جمله کاهش فشارهای زیست محیطی بر سلامت انسان‌ها و ارتقای وضعیت زیست بوم­ها و مدیریت صحیح منابع طبیعی تاکید دارد.

در این مطالعه به منظور بررسی فاکتورهای تأثیرگذار بر رابطه رشد و محیط زیست در یک اقتصاد باز و پی بردن به درجه اهمیت هریک از عوامل و همچنین آزمون فرضیه لنگرگاه آلودگی از مدل پیشنهادی تالوکدار و میسنر^[38] (2001) به شرح زیر استفاده شده است.

 

(1)                               

در معادله بالا،EPI بیانگر عملکرد زیست محیطی،  سطح درآمد ملی ناخالص سرانه،  مجذور سطح درآمد ملی ناخالص سرانه، FDI  سرمایه­گذاری مستقیم خارجی، IND ارزش­افزوده بخش صنعت (به‌صورت  درصدی از  (GDP می­باشد. در مدل بالا مجذور سطح درآمد ملی ناخالص سرانه برای آزمون فرضیه U معکوس به‌کار می­رود.

البته باید توجه داشت که فرضیه کوزنتس بیانگر آن است که رابطه بین رشد و تخریب زیست محیطی به‌صورت U معکوس برقرار است، در حالیکه با توجه به اینکه در این مدل از متغیر عملکرد زیست محیطی استفاده شده است فرضیه کوزنتس به‌صورت U شکل برقرار است. در نتیجه اگر علامت سطح درآمد سرانه منفی و علامت مجذور آن مثبت باشد نتیجه گرفته می­شود که که رابطه U شکل برقرار است.

در این تحقیق تاثیرگذاری سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه بالا و پایین را مقایسه کرده و در تقسیم­بندی کشورها به دو گروه کشورهای با درآمد بالا و کشورهای با درآمد پایین از تقسیم­بندی بانک جهانی استفاده کردیم. و در پایان باید بیان داشت با توجه به این واقعیت که شاخص عملکرد زیست محیطی برای سه دوره 2006، 2008 و 2010 ارائه شده است، مدل برای این سه سال مورد بررسی قرار گرفته است.

در این راستا و بر اساس وجود داشتن داده­های مناسب، کشورهای؛ استرالیا، اتریش، برزیل، بلژیک، کانادا، سوئیس، چین، آلمان، دانمارک، اسپانیا، فنلاند، فرانسه، انگلستان، لهستان، ایرلند، ایتالیا، ژاپن، کره جنوبی، هلند، نروژ، پرتقال، رومانی، روسیه، سوئد و امریکا به عنوان کشورهای با درآمد بالا مورد مطالعه قرار می­گیرند. در جدول زیر متغیرهای سرمایه­گذاری مستقیم خارجی و عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه بالا، برای سه دوره 2006، 2008 و 2010 بیان شده است.

  همچنین کشورهای؛ آرژانتین، ارمنستان، آذربایجان، بنگلداش، بلغارستان، بولیوی، شیلی، کوته دی ویره، کلمبیا، کاستاریکا، دومینیکن، اکوادر، مصر، اتیوپی، گابن، گواتمالا، هندوراس، اندونزی، هند، ایران، قزاقستان، کنیا، قرقیزستان، لائوس، لبنان، سری لانکا، مراکش، مولداوی، مکزیک، موزامبیک، مالزی، نامیبیا، نیکاراگوئه، پاکستان، پاناما، پرو، فیلیپین، پاراگوئه، رومانی، سنگال، اسلواکی، اسلوونی، تایلند، تاجیکستان، تونس، تانزانیا، اوگاندا، اکراین، ویتنام، زیمبابوه، به عنوان کشورهای با درآمد پایین مورد مطالعه قرار می­گیرند در جدول زیر متغیرهای سرمایه­گذاری مستقیم خارجی و عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه پایین، برای سه دوره 2006، 2008 و 2010 بیان شده است.

 

3-3. نتایج برآورد مدل­ ­اول (تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه بالا)

برآورد مدل اول از طریق سه روش داده­های انباشته[39] ، روش اثرات ثابت و روش اثرات تصادفی صورت گرفت که نتایج این سه روش در جدول­1، آورده شده است. به‌منظور تعیین مدل بهینه، ابتدا باید از طریق آزمون اول برابری عرض از مبدا بین کشورها را مورد بررسی قرار داده و بین روش داده­های انباشته و روش داده­های  غیرانباشته (اثرات ثابت یا روش اثرات تصادفی) انتخاب انجام دهیم.  برای این منظور  آماره

       را با آماره جدول در سطح معنی­داری 5% مقایسه می­کنیم از آنجا که این آماره از آماره جدول کوچکتر است فرضیه صفر را نمی­توان رد کرد، در نتیجه باید روش داده­های انباشته  مورد استفاده قرار گیرد.

خلاصه­ای از نتایج بدست آمده از بررسی تاثیر سرمایه­گذاری ­مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه بالا در جدول 1 آورده شده است ­:

 

جدول 1. نتایج برآورد مدل اول

متغیرها	روش pooling data
	ضریب متغیر	t-ststistic (Prob.)
C	87/74	24/13 (000/0)
GNI?	0005/0  -	84/1 - (07/0)
GNI?^2	09 – E 33/2	14/2 (04/0)
FDI?	15/0	01/2 (04/0)
IND?	22/0 -	67/1 - (09/0)
	38/0 = R2 35/0 = R2.Adj 54/12=F-Statistic 39/5943=SSR

 

 

 

 

 

 

 

 

3-4. نتایج برآورد مدل دوم (تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه پایین)

برآورد مدل دوم از طریق سه روش داده­های انباشته، روش اثرات ثابت و روش اثرات تصادفی صورت گرفت که نتایج این سه روش در جدول2، آورده شده است. به منظور تعیین مدل بهینه، ابتدا باید از طریق آزمون اول برابری عرض از مبدا بین کشورها را مورد بررسی قرار داده و بین روش داده­های انباشته و روش داده­های غیرانباشته (اثرات ثابت یا روش اثرات تصادفی) انتخاب انجام دهیم.  برای این منظور  آماره  را با آماره جدول در سطح معنی­داری 5% مقایسه می­کنیم از آنجا که از آنجا که این آماره از آماره جدول کوچکتر است فرضیه صفر را نمی­توان رد کرد، در نتیجه باید روش داده­های انباشته  مورد استفاده قرار گیرد.

 

جدول 2 . نتایج برآورد مدل دوم

متغیرها	روش pooling data
	ضریب متغیر	t-ststistic (Prob.)
C	25/54	5/24 (000/0)
GNI?	005/0 -	68/6 - (000/0)
GNI?^2	07 – E 72/2	87/3 (000/0)
FDI?	42/0 -	79/2 - (006/0)
IND?	033/0 -	54/0 (58/0)
	49/0 = R2 48/0 = R2.Adj 92/36=F-Statistic 28/12375=SSR

 

4. نتیجه‌گیری

  در این تحقیق به تحلیل و بررسی تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه بالا و پایین پرداخته شد. برای این منظور و با توجه به در دسترس بودن داده­های آماری، کشورها به دو گروه کشورهای با درآمد بالا و پایین تقسیم بندی شد. برای این منظور دو مدل با استفاده از روش پانل دیتا تخمین زده شد. نتایج تجربی به‌دست آمده از تحقیق به‌صورت خلاصه عبارتند از:

الف- نتایج برآورد مدل­اول (تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه بالا)

  با توجه به اینکه آزمونF بیانگر آن بود که مدل داده­های انباشته  مورد استفاده قرار گیرد. نتایج مدل نشان می­دهد که ضریب سطح درآمد ملی ناخالص سرانه در کشورهای منتخب با درآمد بالا از لحاظ آماری در سطح 90 درصد معنی­دار می­باشند، که نشان‌دهنده این است که با افزایش سطح درآمد ملی عملکرد زیست محیطی کاهش می­یابد و با توجه به ضریب مثبت مجذور درآمد ملی ناخالص سرانه فرضیه کوزنتس که بیانگر آن بود که با افزایش تولید ابتدا آلودگی (عملکرد زیست محیطی) کاهش (افزایش) و سپس افزایش (کاهش) می­یابد اثبات می­شود.

  همچنین ارزش­افزوده بخش صنعت (به‌صورت درصدی از (GDP، نیز بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای منتخب با درآمد بالا منفی و از لحاظ آماری در سطح اطمینان90درصد معنی­دار است. و در نهایت اینکه  متغیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی نتیجه­ای مثبت بر عملکرد زیست محیطی کشورهای مذکور دارد. ضریب این متغیر، مثبت و معنی­دار است و نشان از آن دارد که بیشتر سرمایه­گذاری خارجی وارد شده به این کشورها در صنایع پاک بوده و این امر باعث می­شود که سرمایه­گذاری مستقیم خارجی از طریق مجبور کردن صنایع نوپا به  پاکیزه کردن مراحل تولید نتیجه مثبتی در کاهش آلودگی (افزایش عملکرد زیست محیطی) داشته باشد.

ب-نتایج برآورد مدل دوم(تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای با درآمد سرانه پایین)

  نتایج نشان می­دهد که ضریب سطح درآمد ملی ناخالص سرانه در کشورهای منتخب با درآمد پایین منفی و معنادار می­باشد و با توجه به ضریب مثبت مجذور درآمد ملی ناخالص سرانه، فرضیه کوزنتس اثبات می­شود. ارزش­افزوده بخش صنعت (به صورت درصدی از (GDP، نیز بر عملکرد زیست محیطی در کشورهای منتخب با درآمد بالا منفی و از لحاظ آماری بی­معنی است. بنابراین با توجه به معنی­داری ضرایب این بخش، اثر ساختاری در این کشورها اثبات نمی‌شود.

  اما متغیر سوم و کلیدی این مدل، متغیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی می­باشد که نتیجه­ای منفی بر عملکرد زیست محیطی کشورهای مذکور دارد. ضریب این متغیر، منفی و معنی­دار است و نشان از آن دارد که بیشتر سرمایه­گذاری خارجی وارد شده به این کشورها در صنایع آلوده‌کننده بوده و این نتیجه این حقیقت که کشورهای با درآمد بالا به دلیل مقاومت در داخل کشورهای خود صنایع آلوده­گر را به کشورهای با درآمد پایین منتقل می­کنند، را تایید می­کند.

  بنابراین فرضیه تحقیق که بیان می­کرد سرمایه­گذاری مستقیم خارجی نتیجه­ای مثبت بر عملکرد زیست محیطی دارد برای کشورهای با درآمد سرانه پایین تایید نمی­شود.  اما فرضیه تحقیق که بیان می­کرد سرمایه­گذاری مستقیم خارجی نتیجه­ای مثبت بر عملکرد زیست محیطی دارد برای کشورهای با درآمد سرانه بالا دارد، تایید می­شود.

 

5. پیشنهادات

  بر مبنای یافته­های حاصل از تحقیق و تجزیه و تحلیل شرایط زیست محیطی حاکم بر جهان، می­توان راهکارها و توصیه­های زیر را جهت داشتن محیط زیستی با عملکرد ارائه کرد:

ü      توصیه سیاستی این مقاله، این است که برای تضمین پایداری توسعه اقتصادی و جلوگیری از تخریب محیط زیست، بایستی درآمدهای حاصل از استخراج و بهره­برداری منابع طبیعی در ساخت زیربناها و سرمایه­گذاری در آموزش، بهداشت و توسعه فناوری‌های دوستدار محیط زیست صرف شود و بخشی از این درآمدها برای جبران استهلاک منابع طبیعی تخصیص یابد  همچنین لازم است در چارچوب الگوهای تجاری دوجانبه و چندجانبه نسبت به صادرات و واردات اقلام کالایی پاک اولویت‌گذاری شود.

ü      در نهایت اینکه کشورهای درحال‌توسعه باید در ورود سرمایه‌های خارجی به کشورشان به میزان آلودگی تولیدی صنایع تولیدی توجه ویژه داشته باشند زیرا تخریبات زیست محیطی و زیانی که از نظر سلامت به ساکنان این کشورها و از طریق صنایع آلوده وارد می­شود بسیار بالا می­باشد. بنابراین پیشنهاد می­شود که سیاست‌های زیست محیطی به‌منظور کنترل آلودگی‌ها در بخش صنعتی در این کشورها با تأکید بیشتری دنبال شود. ب‌ عبارت دیگر حرکت به سمت فناوری‌های دوستدار محیط زیست و اعمال سیاست‌های کنترلی بر بخش صنعت توصیه می­شود.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]. استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، [e-mail]:

[2]. کارشناس ارشد برنامه‌ریزی و تحلیل سیستم‌های اقتصادی، [e-mail]:

1 . GATT

2 .NAFTA

1 . The pollution haven hypothesis

2 . The factor endowments

[7]. نواحی شمالی و جنوبی در ادبیات اقتصادی و سیاسی بسیار مورد استفاده قرار می­گیرند اما در این تحقیق  فرض می­شود جهان به دو ناحیه شمال و ناحیه جنوب تقسیم بندی ‌شده و همچنین فرض می‌شود که نواحی شمال و جنوب فقط در عاملهای تولیدی و سیاست مبارزه با آلودگی متفاوت می­باشند اما در سایر موارد یکسان هستند.

  1. Riksnizcby

1. Race to Bottom

2. Stuck at Bottom

3. Porter Hypothesis

4. Strictly Environmental Regulation

5. Research & Development

1 . Grossman and Krueger

2. NAFTA

. Shafik&3. Bandyopadyay

4 . Beckerman

5 . Selden and Song

6 . Galeatti & Lanza , (2004)

7 . Malthew A. Cole, (2004).

1. Levinson(1996)

2. Eskeland  and Harrison

3. Letchumanan.R, Fumio Kodama

4. Talukdar and Meisner (2001)

5. Broghesi and Verceli

6. Xing and Kolstad (2002)

7. Kunce et al(2002)

1. List et al.

 2. Dinda

3. Ranjan& Shortle(2007)

4 . Stock Effect

5. Chimeli(2007)

1. Longitudinal Studies

2. Müller-Fürstenberger& Wagner(2007)

3. Calibration Approach

4. Jafari Samimi.A, Kashefi.A, Salatin.P and  Lashkarizadeh.M,(2011)

1. Chenery & Srinivasan,1989,p206

1. Talukdar and meisner(2001)

 1. Pooling data

مراجع

منابع

1. 1.پژویان، جمشید و بیتا تبریزیان (1389)،" بررسی رابطه رشد اقتصادی و آلودگی زیست محیطی با استفاده از یک مدل شبیه سازی پویا"، پژوهشنامه اقتصادی.
2. 2.پژویان، جمشید و مریم لشکری زاده (1389)،" بررسی عوامل تاثیرگذار بر رابطه میان رشد اقتصادی و کیفیت زیست محیطی"، پژوهشهای اقتصادی ایران.
3. 3.توکلی کازرونی، علیرضا و مجید فشاری (1389)، "تاثیر صادرات صنعتی بر زیست محیط ایران (1385-1352)"، پژوهشنامه بازرگانی.
4. 4.دهقان بنادکوک، حجت (1387)، "بررسی فرضیه پناه‌گاه آلودگی: مورد تجارت خارجی کشورهای OECD با non-OECD "، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران . دانشکده اقتصاد . گروه علوم اقتصادی . گرایش اقتصاد محیط زیست
5. 5.سادات نبوی، غزاله (1388)، "بررسی تاثیر سرمایه­گذاری مستقیم خارجی بر کیفیت محیط زیست شش کشور آسیایی"، پایان‌نامه کارشناسی­ارشد رشتة اقتصاد توسعه و برنامه­ریزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد فیروزکوه.
6. 6.عراقی، لیلا (1386)، "بررسی رابطه بین درآمد و آلاینده های هوا در پنج بخش مصف کننده انرژی در ایران" ، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، دانشکده اقتصاد، گروه علوم اقتصادی، گرایش اقتصاد محیط زیست.
7. 7.لشکری زاده، مریم و غزاله نبوی (1387)، "تاثیر سرمایه گذاری مستقیم خارجی بر کیفیت زیست محیطی"، مدلسازی اقتصادی.
8. 8.لشکری زاده، مریم و سیده نونا تاجداران (1387)، "تجزیه و تحلیل تئوریکی منحنی زیست محیطی کوزنتز،م دلسازی اقتصادی".

9.Agras ,Jean & Duane Chapman (1999) " A dynamic approach to the Environmental Kuznets Curve Hypothesis" Ecological Economics 28 267–277

10.Anderson ,K,Blackhurst,R(1992);The Greening of word Trad Issues,The university of Michiganpress,Ann Arbor

11.Copland B.R and M.S,Taylor(2003),Trade and the Environment:Theory and Evidence,Princeton University Press

12.Chenery H.B & Srinvasan, 1989, Handbook of Development Economics, Amsterdam: North Holland,vol.1

13.Grossman, G.M. and A.B. Krueger (1993), “Environmental Impacts of a North American Free Trade Agreement,” P. Gaber ed., The Mexico-U.S. Free Trade Agreement, MIT Press, 13-56.

14.Jafari Samimi.A, Kashefi.A, Salatin.P and Lashkarizadeh.M ,2011, Environmental Performance and HDI: Evidence from Countries Around the World, Middle-East Journal of Scientific Research 9 (6): 792-799, 2011, ISSN 1990-9233.

15.Linda.R and Abdulai.A,:The Impact of Trade and Economic Growth on the Environment: Revisiting the Cross-Country Evidence

16.Letchumanan .R, Fumio Kodama,2000,Reconciling the conflict between the `pollution-haven' hypothesis and an emerging trajectory of international technology transfer, Research Policy, Volume 29, Issue 1, January 2000, Pages 59-79.

17.Mani, M. and D. Wheeler (1998), “In Search of Pollution Havens? Dirty Industry in the World Economy, 1960 to 1995, ” Journal of Environment and Development,7-3, 215-247.

18.Selden, T.M., Song, D., 1994. Environmental quality and development: is there a Kuznets Curve for air pollution? J. Environ. Econ. Manage. 27 (2), 147–162.

19.Shafik, N., Bandyopadhyay, S., 1992. Economic Growth and Environmental Quality: Time-Series and Cross-Country Evidence. Background Paper for World Development Report 1992, The World Bank, Washington, D.C.

20.Stern, D.I., Common, M.S., Barbier, E.B., 1996. Economic growth and environmental degradation: the Environmental Kuznets Curve and sustainable development. World Dev. 24 (7), 1151–1160.

21.Suri, V., Chapman, D., 1998. Economic Growth, Trade and Energy: Implications for the Environmental Kuznets Curve. Ecological Economics. Special Issue on the Environmental Kuznets Curve, forthcoming.

22.Tobey,J.A.(1990).The Effects of Domestic Environmental Policies on Pattern of Trade:An Empirical Test,Kyklos,43-2,191-209

23.Verbeke,T.& Marc De Clercq ,2006,The EKC: Some really disturbing Monte Carlo evidence, Environmental Modelling & Software 21,1447e1454

24.Wheeler. D and  Birdsall, N., (1993), “Trade Policy and  Industrial Pollution in Latin America :Where are the Pollution  Havenes?” Journal of  Environment  and Development, 2(1),137-149.

25.Xing, Y. and C. D.Kolstad(2002), Do Lax Environmental Regulations Attract Foreign Investment ? Environmental and Resource Economics, 21(1), pp.1-22

26Zhou.Donegsheng, Shaomin Li , David K . Tse, 2001, The impact ofFDI on the productivity of domestic firms­: the case of China, City University of Hong Kong