بررسی مزیت نسبی خرما در استان بوشهر و بررسی بازارهای هدف

اقتصاد مالی

مقاله 6، دوره 7، شماره 23، خرداد 1392، صفحه 137-175   

نویسندگان

هادی محمدی محمدی^{* 1}؛ شهریار نصابیان²؛ زینب کررود جهانی³

¹استادیار دانشکده اقتصاد و حسابداری،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد تهران مرکزی، تهران.ایران

²دانشیاردانشکده اقتصاد و حسابداری،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد تهران مرکزی، تهران.ایران

³کارشناس ارشد اقتصاد . تهران .ایران

چکیده

یکی از عوامل مؤثر در تعیین راهبردهای مناسب برونگرایی هر کشور، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های صادراتی و داشتن مزیت نسبی در تولید و صادرات کالاهایی خاص است. با توجه به موقعیت و شرایط ممتاز استان بوشهر در تولید خرما، در این مقاله مزیت نسبی صادرات و تولید خرما در این استان با استفاده از شاخص‌های RCA، RSCA، TEI، SAI وLQ مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان دهنده وجود نوسان‌های زیاد در روند شاخص RCA وRSCA برای استان بوشهر می‌باشد. استان بوشهر و شهرستان‌های تنگستان، دشتستان، دیلم و گناوه دارای مزیت نسبی در تولید خرما بوده‌اند. همچنین با بررسی ساختار بازار صادراتی خرمای ایران و تغییرات آن با دو شاخص نسبت تمرکز و هرفیندال- هیرشمن، افزایش درجه رقابتی در این بازار مشاهده می‌شود, و با استفاده از تکنیک آماری غربال گری، 20 کشور به عنوان مناسب‌ترین بازار هدف جهت صادرات خرمای ایران شناسایی و اولویت بندی گردید
Abstract
One of the most important factors in determining appropriate externalizing strategies of each country is export capacity and capability, and comparative advantage in production and export of certain goods.Due to the privileged situation in the Bushehr province of date production, this study sought to evaluate the comparative advantage in export an dproduction of date in the Bushehr province and its districts. Using data and information of the Ministry of Agriculture, the Customs, FAOand PC-TAS, the indices RCA‚ RSCA‚ TEI‚ SAI and LQ during the period1995-2009was paid.The results show large fluctuations in RCA and RSCA indices for Bushehr province during the period and mean no particular program for export date ofthis Province. Bushehr Province and districts of Tangestan‚ Dashtestan‚ Deilam and Genaveh have a comparative advantage but districtsof Kangan and Jam lacking advantages in the production of date.Then with concentration ratio and the Herfindahl-Hirschman Index export market structure of date and its changes during the period 2005-2009 studied. Results showed that in that period the competitionin exportmarket for Iran's dateis associated with higher degrees. Finally, using screening techniques20 countries were chosen as the most appropriate target markets and were prioritizedas potential export.
 

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی : خرما؛ صادرات و تولید؛ مزیت نسبی؛ ساختار بازار؛ بازارهای هدف طبقه بندی ژل : M31؛ Q13

اصل مقاله

بررسیمزیتنسبیخرمادراستانبوشهروبررسیبازارهایهدف

هادی محمدی محمدی^[1]

شهریار نصابیان^[2]

زینب کررودجهانی^[3]

تاریخ دریافت: 24/01/1392        تاریخ پذیرش: 25/03/1392

چکیده

یکی از عوامل مؤثر در تعیین راهبردهای مناسب برونگرایی هر کشور، ظرفیت‌ها و توانمندی‌های صادراتی و داشتن مزیت نسبی در تولید و صادرات کالاهایی خاص است. با توجه به موقعیت و شرایط ممتاز استان بوشهر در تولید خرما، در این مقاله مزیت نسبی صادرات و تولید خرما در این استان با استفاده از شاخص‌های RCA، RSCA، TEI، SAI وLQ مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان دهنده وجود نوسان‌های زیاد در روند شاخص RCA وRSCA برای استان بوشهر می‌باشد. استان بوشهر و شهرستان‌های تنگستان، دشتستان، دیلم و گناوه دارای مزیت نسبی در تولید خرما بوده‌اند. همچنین با بررسی ساختار بازار صادراتی خرمای ایران و تغییرات آن با دو شاخص نسبت تمرکز و هرفیندال- هیرشمن، افزایش درجه رقابتی در این بازار مشاهده می‌شود, و با استفاده از تکنیک آماری غربال گری، 20 کشور به عنوان مناسب‌ترین بازار هدف جهت صادرات خرمای ایران شناسایی و اولویت بندی گردید.

واژگان کلیدی : خرما، صادرات و تولید، مزیت نسبی، ساختار بازار، بازارهای هدف

طبقه بندی ژل : M31,Q13

1. مقدمه

با ظهور مفاهیمی همچون جهانی شدن و لزوم پیوستن به سازمان تجارت جهانی, سطح رقابت بین کسب و کارها به فراترین حد خود یعنی عرصه بین المللی کشیده شده است و در این کشمکش, به دلیل اهمیتی که صادرات و بقای صنایع برای کشورها دارند, دولت‌ها ملزم به رقابت می‌باشند. حال آنکه در دنیای رقابت آمیز امروز کشورهایی برنده خواهند بود که بتوانند مزیت نسبی را در بخش‌های مختلف اقتصادی خود شناسایی و ایجاد نمایند. در واقع رقابت و حضور آگاهانه در بازار جهانى بدون داشتن مزیت نسبی و توانایی در تولید و صادرات یک کالا آن هم با کیفیت و قیمت مناسب امکان پذیر نخواهد بود. (کرباسی و همکاران,1384). از طرف دیگر با توجه به محدودیت منابع, افزایش جمعیت و همچنین ویژگیهای اقلیمی و جغرافیایی متفاوت در مناطق مختلف گام برداشتن براساس اصل مزیت نسبی در هر منطقه به خصوص در بخش کشاورزی از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. زیرا با استفاده از این اصل, می‌توان الگوی منطقه ای کشت را تعیین کرده و منابع را به صورت بهینه بین فعالیت‌های گوناگون توزیع کرد (حسین زاده و اصفهانی, 1386). بنابراین به نظر می‌رسد,مطالعه و بررسی مزیت نسبی محصولات گوناگون در مناطق مختلف کشور نه تنها یک انتخاب بلکه یک ضرورت به شمار می‌رود. برخى کشورها در تولید و صادرات کالاها دارای مزیت نسبى می‌باشند ولیکن عدم شناخت بازارهاى هدف ،موانع موجود در مسیر صدور کالا به بازارهاى هدف و یا نا آگاهى از قوانین و مقررات حاکم بر آن بازارها ،باعث شده است نتوانند در زمینه صدور کالا به آن بازارها موفقیتى کسب کنند. بنابراین یکى از مباحث مهم در تجارت بین الملل ، شناسایى بازارهاى هدف کالاهاى صادراتى می‌باشد .

در همین راستا, رهبردهقان و همکاران(1389) با استفاده از ماتریس تحلیل سیاسی(PAM), به بررسی مزیت نسبی تولید پسته در استان کرمان پرداختند و به این نتیجه رسیدند که استان کرمان در تولید و صادرات پسته, مزیت نسبی دارد.

جولایی و همکاران (1390) با استفاده از ماتریس تحلیل سیاسی و شاخص هزینه منابع داخلی به بررسی مزیت نسبی تولید انار در استان فارس پرداختند و به این نتیجه رسیدند که استان فارس در تولید انار دارای مزیت نسبی می‌باشد.

عزیزی و یزدانی (1385) در مطالعه ای به بررسی بازار صادراتی سیب ایران با تأکید بر اصل مزیت نسبی صادرات طی دوره زمانی2003-1999  پرداختند. آن‌ها به این نتیجه رسیدند که هر چند براساس شاخص‌هایRCA  و RSCA سیب ایران دارای مزیت نسبی صادراتی است، ولی قدرت رقابت صادراتی آن دارای روند نوسانی و کاهشی است.

حسینی و هومن (1386)، در مطالعه خود به بررسی ساختار بازار جهانی خرما در طول دوره 2001-1989 و اولویت بندی بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران پرداختند. نتایج نشان داد که ساختار تولید جهانی خرما طی این دوره انحصار چند جانبه داشته و سهم ایران از تولید جهانی رو به افزایش بوده است. در نهایت نیز29  کشور به عنوان بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران اولویت بندی شدند.

کاپاچ و همکاران(2010)  با استفاده از ماتریس تحلیل سیاسی و شاخص هزینه منابع داخلی به بررسی مزیت نسبی تولید روغن زیتون در کشور آلبانی پرداختند و به این نتیجه رسیدند که تولید روغن زیتون در کشور آلبانی, برای تولید کنندگان سود دارد, ولی این کشور در تولید زیتون از مزیت نسبی برخوردار نیست.

شویه(2006) با استفاده از شاخصRCA  وRSCA  به بررسی مزیت نسبی صادرات پنبه در کشور سوریه پرداخت. نتایج پژوهش وی نشان داد که سوریه در صادرات پنبه مزیت نسبی ندارد.

شینوج و ماتور (2008)، نیز به بررسی تغییرات مزیت نسبی صادرات محصولات هندوستان در مقابل دیگر کشورهای آسیایی، طی سالهای پس از بازسازی (1991-2004)  پرداخته‌اند و به این نتیجه رسیده‌اند که این کشور طی سالهای مورد مطالعه مزیت نسبی خود را در صدور برخی از محصولات کشاورزی از دست داده است.

شلدون و اسپرلینگ­(2001)  شناسایی ساختار بازار در امریکا را منوط به سه ویژگی تمرکز، میزان تفاوت کالا و سهولت ورود یک بنگاه به صنعت کرده و آن را تعیین کننده عملکرد اقتصادی بازار دانسته‌اند. در این مقاله شاخص هرفیندال به عنوان متغیری درون زا و تابعی از پارامترهای ساختاری معرفی شده است.

بنابراین با توجه به اهمیت موضوع از نظر تاریخی, سطح زیر کشت( از90 میلیون اصله خرمای جهان حدود 26-20 میلیون اصله در کشور ایران می‌باشد.هاشم پور,1378,564-565)اشتغال زایی, ارزش غذایی, پایداری درآمد ارزی کشور از صادرات خرما و رهایی از اقتصاد تک محصولی نفت, در این مطالعه سعی شده است مزیت نسبى تولید و صادرات خرما دراستان بوشهر و شهرستان‌های آن با استفاده از  شاخص‌های RCA، RSCA، TEI، SAI وLQ اندازه گیری شود. همچنین مناسب‌ترین بازارهاى هدف بالقوه صادراتى شناسایى و با استفاده از تکنیک‌های آمارى ، غربال و اولویت بندى می‌شود.

2. مواد و روش‌ها

الف-مزیت نسبی

اولین فعالیت علمی جهت اندازه گیری مزیت نسبی به لیزنر، که مطالعه‌اش را در قالب مقاله ای در سال 1958 به چاپ رساند، نسبت داده می‌شود. وی از اطلاعات مربوط به پس از اقدام به تجارت شش کشور اروپایی جهت محاسبه شاخص‌های عملکرد نسبی صادرات صنایع انگلستان و بررسی تأثیر ورود به بازار مشترک اروپا در صنعت این کشور استفاده کرده است.

رابطه محاسباتی لیزنر عبارتست از:

1-2   RCAia = (Xia / Xea) /(Xda / Xea) = (Xia / Xda)                                     

RCA مزیت نسبی آشکار شده، X صادرات، a کالا، i کشور(انگلستان)، d یکی از کشورهای مورد بررسی (اروپایی) و e کل کشورهای مورد بررسی( شامل بلژیک، فرانسه، ایتالیا، لوکزامبورگ، آلمان غربی، سوئد، هلند) است.

لیزنر این شاخص ساده را برای بررسی وجود مزیت نسبی (RCA>1) یا نبود آن (RCA<1) در 60 صنعت انگلستان به کار برد، اما به دلیل آن که صادرات انگلستان را تنها با یک کشور اروپایی مقایسه کرد و نیز فقط یک صنعت را توسط این شاخص بررسی نمود اقتصاددانان درصدد تکمیل آن برآمدند.

بالاسا^[4]در سال 1965 شاخص وسیع تری رابرای مزیت نسبى و جهت برآورد و سنجش عملکرد صادراتى کشور و کالاهاى مختلف، به صورت کسر سهم صادرات یک کالای خاص توسط یک کشور بر سهم صادرات کالاهای صنعتی در 11 کشور صنعتی و به شکل ریاضی زیر تعریف کرد:

2-2RCAia=(Xia / Xca) / (Xim/ Xcm)                                                               

که اندیس m معرف 74 قلم کالای صنعتی و iمعرف 11 کشور صنعتی است.

 Xia : ارزش کل صادرات کالایa  از کشور i. Xca: ارزش کل صادرات کالای a از یازده کشور صنعتی فوق. Xim:ارزش کل صادرات 74 قلم کالای تولیدی کشور i. Xcm: ارزش کل صادرات 74 قلم کالای تولیدی یازده کشور صنعتی فوق.

به ادعاى بالاسا و تعداد کثیرى از اقتصاددانان معاصر، ^[5]RCA با تکیه بر ساختار موجود صادرات براى بررسى امکان پیوستن کشورهاى در حال توسعه به سازمان تجارت جهانى و ارزیابى آثار دراز مدت آزادسازى تجارى نیز ابزار مناسبى تلقى می‌شود. این شاخص به عنوان روش ساده دیگرى براى ارزیابى کارایى نسبى صادرات پیشنهاد شده است . بنابراین با تعیین مقدار RCA براى کالاى صادراتى می‌توان وضعیت مزیت نسبى آن کالا را در بازارهاى جهانى و یا منطقه اى آشکار  ساخت.(Balassa,1965)

RCA مقادیری بین صفر و بی نهایت به خود می‌گیرد،(لارسن،1998 )^[6] مقدار بزرگ‌تر از یک این شاخص برای محصول نشان می‌دهد که کشور صادر کننده در تولید این محصول مزیت نسبی داشته و به سوی تخصصی شدن تولید آن حرکت کرده است. مقادیر کمتر از یک این شاخص هم، نبود مزیت نسبی را در تولید کالاهای مورد نظر نمایان می‌کند.

توماس والرس در مقاله خود ضمن اشاره به شاخص‌های لیزنر و بالاسا آن‌ها را دارای محدودیت می‌داند. وی معتقد است به راحتی می‌توان معیار بالاسا را با مشمول کردن همه کشورها و کالاهای تجاری برای منعکس کردن مزیت نسبی جهانی گسترش داد.

وی شاخص بالاسا را به صورت زیر تکمیل کرد:

 

RCAia = (Xia / Xit) / (Xwa / Xwt)                                                        3-2                  

اندیس i کشور، a کالای مورد بررسی، t تمام کالاهای صادراتی یک کشور و w تمام کالاهای صادراتی جهان است.به عبارت دیگر، صورت کسر سهم کالای صادراتی از کل صادرات کشور مورد مطالعه و مخرج کسر سهم کالای صادراتی از کل صادرات جهان است. این شاخص به شاخص تکامل یافته بالاسا شهرت دارد. مقدار عددى این شاخص بین صفر و بى نهایت تغییر می‌کند، هر چه این مقدار عددى در مورد کالاهایى بزرگ‌تر از 1 باشد ،گفته می‌شود کشور مورد نظر در صادرات آن کالاها از مزیت نسبى بر خوردار است.

شاخص RCA ، تمام عوامل مؤثر بر مزیت نسبی از جمله عوامل تولید و نیروهای عرضه و تقاضا را در بر می‌گیرد و از سیاست‌ها و دخالت‌های دولت تأثیر پذیری کمتری دارد. در شاخص مزیت نسبى آشکار شده والراس اطلاعات مربوط به همه کشورها و کالاها منعکس گردیده است ،تا به این طریق مزیت نسبى جهانى در نظرگرفته شود.

نامتقارن بودن شاخص مزیت نسبی آشکار شده در بالا یکی از نقاط ضعف این شاخص به شمار می‌آید، بدین معنا که نبود مزیت نسبی یک محصول در محدوده صفر تا یک نشان داده می‌شود، در حالی که وجود مزیت نسبی در محدوده یک تا بین‌هایت بیان می‌گردد. برای رفع این ضعف، شکل متقارنی از این شاخص به صورت رابطه 2-2ارائه شده است:

4-2                                                                             

دامنه تغییرات شاخص ^[7]RSCA بین 1- تا1+ است و مقادیر منفی آن نشان دهنده نبود مزیت و مقادیر مثبت آن نشان دهنده وجود مزیت است.

یکی از شاخص‌های مزیت نسبی ضریب مکان^[8] است که براى نخستین بار توسط فلورنس^[9] مطرح شد و اهمیت نسبى یک فعالیت را در منطقه نسبت به اهمیت نسبى همان فعالیت در اقتصاد ملى نشان می‌دهد . به علاوه، این شاخص معمولاً به عنوان معیارى از سمت و سوى بازار محصولات یک فعالیت در منطقه به کار گرفته می‌شود و به صورت زیر نمایش داده می‌شود:

LQri = (Xir/ Xin) / (RVr/ RVn)                                                            5-2

LQri : ضریب مکان فعالیتi درمنطقهr. Xir : معیارى از فعالیتi ام در منطقه (تولید، اشتغال، درامد و ...) Xin :معیارى از همان فعالیت در کل کشور. RVr :معیارى از مجموعه فعالیت‌ها در منطقه. RVn :معیارى از مجموعه فعالیت‌ها در کشور است .

استنتاج معمول آن است که وقتى مقدار شاخص برابر با واحد است، تولید سرانه منطقه اى با تولید سرانه ملى برابر است و تولید منطقه اى پاسخگوى مصرف (تقاضا) منطقه می‌باشد. در اینصورت، منطقه کالا یا خدمت مورد نظر را وارد یا صادر نمی‌کند. به طور مشابه، مقدار شاخص بزرگ‌تر از واحد نشان می‌دهد کارگران مازاد دارند و به نوبه خود، مازادى از کالاها و خدمات را تولید و صادر می‌کنند. شاخصLQ که به طور معمول توسط برنامه ریزان اقتصاد منطقه اى به کار برده می‌شود، وقتى دارای معنى است که براى مقایسه بین مناطق مختلف و تعیین توانمندی‌های هر منطقه به کار گرفته می‌شود.

با توجه به هدف‌ها و فرضیه‌های این پژوهش، با استفاده از شاخص RCA (مزیت نسبى آشکار شده) وRSCA (مزیت نسبى آشکار شده متقارن) مزیت نسبى صادراتى محصول خرما در استان بوشهر طی دوره 1388-1376 محاسبه می‌شود.

RCA^B_kh = (X^B_kh /X^B_t) / (X^I_kh /X^I_t)                                                  6-2       

RCA^B_kh :­شاخص مزیت نسبی آشکار صادرات خرما در استان بوشهر، X^B_kh : ارزش صادرات خرما در استان بوشهر، X^I_kh : ارزش صادرات خرما در ایران، X^B_t : ارزش کل صادرات (نفتی و غیر نفتی) در استان بوشهرو X^I_t : ارزش کل صادرات ایران.

RSCA^B_kh = (RCA^B_kh – 1) / (RCA^B_kh + 1)                                                  7-2

با استفاده از سه شاخص TEI(مزیت در کارایى فنى) ،SAI(مزیت در  مقیاس) وLQ (ضریب مکان) مزیت نسبى صادراتى محصول خرما در استان بوشهر و هر یک از شهرستان‌های آن در طول دوره 1388-1374 محاسبه می‌شود.

TEI^B_kh = YAI^B_kh = (Y^B_kh / Y^B_m) / (Y^I_kh / Y^I_m)                                              8-2

TEI^b_kh = (Y^b_kh / Y^b_m) / (Y^B_kh / Y^B_m)                                                              9-2

TEI^B_kh :­مزیت در کارائی فنی یا مزیت نسبی در عملکرد خرمای بوشهر، Y^B_kh : عملکرد خرمای بوشهر، Y^B_m: متوسط عملکرد همه محصولات باغی در بوشهر، Y^Ikh : متوسط عملکرد خرمای ایران، Y^I_m : متوسط عملکرد همه محصولات باغی در ایران، TEI^b_kh : مزیت در کارائی فنی یا مزیت در عملکرد خرمای شهرستانb ،Y^b_kh: عملکرد خرمای شهرستان^[10]b، Y^b_m :­متوسط عملکرد همه محصولات باغی در شهرستان b

TEI >1 :­بیانگر کارائی نسبی در تولید خرما و در نتیجه به منزله وجود مزیت نسبی در تولید خرما است.TEI

SAI^B_kh = (S^B_kh / S^B_t) / (S^I_kh / S^I_t)                                                                 10-2

SAI^b_kh = (S^b_kh / S^b_t) /(S^B_kh / S^B_t)                                                                 11-2

SAI^B_kh :­مزیت در مقیاس خرمای استان بوشهر،S^B_kh : سطح زیر کشت باغات خرمای استان بوشهر،S^B_t : کل سطح زیر کشت باغات استان بوشهر، S^I_kh : سطح زیر کشت باغات خرمای ایران، S^I_t : کل سطح زیر کشت باغات ایران،  SAI^b_kh :مزیت در مقیاس خرمای شهرستانb ،S^b_kh : سطح زیر کشت باغات خرمای شهرستانb ، Sbt : کل سطح زیر کشت باغات شهرستانb.

SAI >1 :­ معرف وجود مزیت نسبی در تولید خرما است.SAI

LQ^B_kh = (P^B_kh / P^B_t) / (P^I_kh / P^I_t)                                                                  12-2

LQ^b_kh = (P^b_kh / P^b_t) / (P^B_kh / P^B_t)                                                                  13-2

LQ^B_kh :­ضریب مکان فلورنس تولید خرما در استان بوشهر، P^B_kh : مقدار تولید خرمای بوشهر، P^B_t : کل مقدار تولید محصولات باغی بوشهر، P^I_kh : مقدار تولید خرمای ایران، P^I_t : کل مقدار تولید محصولات باغی ایران،  LQ^b_kh: ضریب مکان فلورنس تولید خرما در شهرستانb ، P^b_kh: مقدار تولید خرمای شهرستانb،  P^b_t: کل مقدار تولید محصولات باغی شهرستانb.

LQ >1 :­بیانگر گرایش تخصصی در تولید خرما و وجود مزیت نسبی در تولید خرما می‌باشد.LQ < 1 : بیانگر عدم وجود مزیت نسبی در تولید خرما است.LQ = 1 : حالت بی تفاوت.

جامعه آماری مورد تحقیق را تولیدکنندگان خرما در استان بوشهر شامل 9 شهرستان: بوشهر، تنگستان، جم، دشتستان، دشتی، دیر، دیلم، کنگان و گناوه تشکیل می‌دهند. داده‌ها به صورت سری زمانی، ارزش صادرات، سطح زیر کشت، مقدار تولید، عملکرد خرما و محصولات باغی، در محدوده زمانی(88-1374) می‌باشد. با توجه به اینکه در سال 1375 دیلم از شهرستان گناوه و در سال 1382 جم از شهرستان کنگان جدا شده است در سال‌های بعد، دیلم و جم رادر غالب یک شهرستان جداگانه محاسبه می‌شود. از آنجا که آمار مربوط به صادرات خرما به صورت مجزا در هر شهرستان موجود نمی‌باشد، لذا شاخص‌های RCA وRSCA(مزیت در صادرات) را در محدوده زمانی مورد مطالعه فقط برای استان بوشهر محاسبه می‌شود.

در هر یک از شاخص‌ها فقط یک متغیر در نظر گرفته می‌شود. متغیرهای اصلی شامل تولید و تجارت خرما در جهان و ایران، در RCA وRSCA متغیر صادرات، در LQ متغیر مقدار تولید، در ^[11]SAI متغیر سطح زیر کشت، در^[12]TEI متغیر عملکرد خرما می‌باشد؛ و اثر سایر متغیرها به صورت ثابت فرض می‌شود، نظیر اثر بهره وری تولید، نرخ ارز، نحوه توزیع امکانات در بین مناطق مختلف کشور، هزینه حمل ونقل، بیمه و ... در صورتی که هر کدام از این‌ها می‌تواند اثرات خاص خود را بر مزیت نسبی داشته باشد.

ب - بازارهایهدف

1­) نسبت‌های تمرکز :^[13](CR_i) اندازه فروش i تا از بزرگ‌ترین بنگاه‌ها را به کل اندازه فروش بازار نشان می‌دهد، به عبارت جزئی تر نسبت تمرکز تک بنگاهی­ ( ) نشان می‌دهد بزرگ‌ترین بنگاه موجود در بازارچه سهمی از کل اندازه فروش بازار را تشکیل می‌دهد و یا نسبت تمرکز n بنگاه ( ) مبین نسبت مجموع اندازه n تا از بزرگ‌ترین بنگاهای موجود در بازار به کل اندازه بازار است. از آنجایی که در بازار رقابتی اندازه در بین بنگاه‌های زیادی توزیع شده و در نتیجه نسبت تمرکز تک بنگاهی ( )، چهاربنگاهی ( )، هشت بنگاهی( ) و حتی 16 بنگاهی  ( ) ارقامی بسیار پایین است، لذا در یک بازار انحصار کامل، یک بنگاه کل اندازه بازار را به خود اختصاص می‌دهد و نسبت تمرکز تک بنگاهی نزدیک یک خواهد بود. شاخص فوق تا حدودی می‌تواند انواع بازار بینابین رقابت و انحصار کامل را تبیین کند.

2­) شاخص هرفیندال ^[14](HI):این شاخص را با ;(  )  نشان می‌دهند. در این فرمول n تعداد بنگاه‌های موجود در بازار و S سهم بنگاه‌ها از کل اندازه بازار است. در شاخص فوق تعداد بنگاه‌ها و اندازه سهم‌های نسبی آن‌ها در محاسبه مدنظر قرار می‌گیرد. اگر تعداد بشماری بنگاه با اندازه‌های نسبی یکسان در بازار وجود داشته باشد، شاخص فوق بسیار کوچک و نزدیک به صفر است؛ ولی اگر تعداد کمی بنگاه با اندازه‌های نسبی نابرابر در بازار وجود داشته باشد،این شاخص نزدیک به یک خواهد بود.

با استفاده از دو شاخص نسبت تمرکز (CR) و شاخص هرفیندال – هیرشمن (HI) و تغییرات آن‌ها نوع ساختار بازار صادراتی خرمای ایران را طی سال‌های (9-2005) تعیین می‌شود.

 

CR_n=                                                                                                14-2

CR_n ، نسبت تمرکز n بنگاه،  ، ارزش تجمعی n بنگاه برتر و X کل ارزش تولیدات بازار می باشد.

                                                                                            15-2

دراین فرمولn تعداد بنگاههای موجود در بازار و S سهم بنگاهها از کل اندازه بازار است. اگر تعداد بیشماری بنگاه با اندازه های نسبی یکسان در بازار وجود داشته باشد ،شاخص فوق بسیار کوچک و نزدیک به صفر است؛ ولی اگر تعداد کمی بنگاه با اندازه های نسبی نابرابر در بازار وجود داشته باشد، این شاخص نزدیک به یک خواهد بود.

اولویت بندى بازارهاى هدف خرمای صادراتی ایران با روش غربال کردن به صورت زیر انجام می شود :

1- تعداد کشورهایى که در بازار تجارت جهانى خرما حضور دارند، مشخص مى شوند.

2- مشخصه هاى کلیدى بازار اعم از: متوسط واردات کالاى i توسط کشور j طى دوره مورد بررسى

 m₁= M_ij

نسبت واردات کالاى i توسط کشور  jبه کل واردات جهانى آن کالا m₂= M_ij/ M_iw            

نسبت واردات کالاى i توسط کشور  کل jبه واردات کشورj                    m₃= M_ij/ M_j

شاخص عدم مزیت کشور  jدر خصوص کالا      i  ىm₄= [(M_ij/ M_j) / (M_iw/ M_w)      

متوسط رشد واردات کالاى iتوسط کشور jطى دوره مورد بررسىm₅  = r. M_ij              

(پنج شاخص که نشان دهنده پتانسیل وارداتى هر یک از بازارها هستند) براى خرما محاسبه و مورد تحلیل قرار مى گیرند.

­3- پس از آن که پنج شاخص تعیین کننده بازار هدف کالایى محاسبه شد، آنگاه بر حسب شاخصH_j  کشورهاى هدف اولویت دار، شناسایى مى شوند.

16-2                                                                           m_kj :  شاخص k ام برای کشور j ام، :   میانگین شاخص kام برای کشورهای وارد کننده خرما، : انحراف معیار شاخص kام برای کشورهای واردکننده، H_j : میانگین ساده شاخص های استاندارد شده فوق برای کشور jام می باشد.

به منظور تعیین ساختار بازار صادراتی خرمای ایران؛ بازار تنها در محدوده محصول خرما می باشد. برای تعیین بازارهای هدف صادراتی خرمای ایران، جامعه آماری مورد بررسی تمامی کشورهای وارد کننده خرما در سطح جهانی می باشد.

 

 

3. نتایجوبحث

1-3مزیتنسبیصادراتوتولیدخرمادراستانبوشهر

جدول 1-3  مزیت های نسبی استان بوشهر در صادرات  خرما نسبت به کشور(88-1376)

 

سال

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

RCA

65/11

91/4

39/7

62/9

77/8

60/5

45/6

68/7

38/2

21/2

47/1

55/0

41/0

RSCA

48/0

64/0

76/0

81/0

80/0

70/0

73/0

77/0

41/0

38/0

19/0

29/0-

42/0-

متوسط شاخص RCA طی دوره 88-1376

32/5

متوسط شاخص RSCA طی دوره 88-1376

49/0

 

منبع : یافته های پژوهشگر

*: آمارصادرات کل(نفتی و غیرنفتی) استان بوشهر برای سال های 74 و 75 موجود نمی باشد. همچنین صادرات خرما برای سال های 76، 77 و 78 براساس سال های بعدی برآورد شده است(به دلیل نبود آمار صادرات خرما در این سال ها برای استان بوشهر)

نتایج نشان می دهد که الگوی صادراتی خرمای استان بوشهر طی دوره 13 ساله (1376-88) ثبات وجود ندارد. اگر چه استان بوشهر در دوره مذکور (به جزء سال های 87 و 88) مزیت نسبی در صادرات داشته است اما مقدار شاخص RCA نوسانات زیادی داشته است.

از نظر روش شناسی، مقایسه شاخص های RCA و RSCA محاسبه شده برای خرمای استان بوشهر نشان می دهد که هر دو شاخص، رفتار کاملا مشابهی در زمینه وجود یا عدم وجود مزیت نسبی خرما بروز می دهند. نتایج نشان می دهد شاخص RSCA هم روندی مشابه RCAداشته و در طول دوره مذکور(1376-88) به جزء سال های 87 و 88 مقدار شاخص RSCA مثبت می باشد. اگر چه RSCA هم طی دوره مذکور نوساناتی داشته است اما در تمامی سال های 76 تا 86 نشان دهنده وجود مزیت نسبی در صادرات خرما برای استان بوشهر بوده و در سال های 87 و 88 مقدار منفی شاخص RSCA همچون RCA نشان دهنده عدم وجود مزیت نسبی در صادرات خرما برای استان بوشهر می باشد.

در یک کلام می توان گفت که صادرات خرمای استان بوشهر در دوره 13 ساله (1376-88) با کاهش روند تخصصی شدن یا رقابتی شدن همراه می باشد.

 

جدول­2- 3 مزیت در عملکرد(TEI)، مزیت در مقیاس(SAI) و شاخص ضریب مکان(LQ) استان بوشهر طی سال های(1374-88)

 

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

31/1

28/1

31/1

29/1

33/1

42/1

36/1

36/1

21/1

11/1

24/1

16/1

02/1

25/1

27/1

26/1

SAI

71/8

61/8

57/8

38/8

44/8

42/8

74/8

29/9

97/8

30/9

30/9

90/9

82/9

13/9

42/9

33/9

LQ

37/11

98/10

27/11

85/10

25/11

95/11

87/11

66/12

83/10

28/10

56/11

53/11

06/15

44/11

83/11

65/11

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به نتایج جدول 3-2 ، استان بوشهر از نظر هر سه شاخص TEI، SAI وLQ دارای مزیت نسبی در تولید خرما طی دوره مورد بررسی می باشد. بررسی کلی نتایج شاخص های مذکور در طول دوره 88-1374 و مقایسه مزیت نسبی صادرات خرما و مزیت نسبی تولید خرما در استان بوشهر نشان می دهد، گر چه این استان در تمامی سال های مورد مطالعه (1374-88)  از مزیت نسبی در تولید خرما برخوردار می باشد اما مزیت نسبی صادرات خرمای استان در دوره مذکور، روند نزولی داشته به طوری که در سال های 1387 و 1388 فاقد مزیت نسبی در صادرات خرما می باشد. لذا مسئولان مربوط باید سیاست هایی را جهت بهبود مزیت نسبی صادرات و نیز کاهش نوسان های آن برگزینند. در این باره تمام مسائل و مشکلات موجود در مراحل تولید تا مصرف باید مورد توجه قرار گیرد.

مقایسه روند شاخص RCAخرما (جدول 1-3) با روند سهم تولید خرمای بوشهر از کل تولید خرمای کشور و سهم صادرات خرمای بوشهر از کل صادرات خرمای کشور و نیز سهم ارزش صادرات بوشهر از کل ارزش صادرات کشور (جدول 2-3) این واقعیت را آشکار می سازد که نوسان های شاخص RCA این محصول مربوط به نوسان در سهم تولید بوشهر از کل تولید کشور نیست، بلکه به دلیل نبود ثبات در سیاست های صادراتی ایران، نداشتن برنامه ریزی مشخص برای صادرات این محصول و در دسترس نبودن بازارهای مطمئن خارجی است. البته موانع غیر تعرفه ای کشورهای وارد کننده این محصول همچون استانداردهای بهداشتی مورد تقاضا و ناتوانی تولیدکنندگان داخلی در تأمین کامل این استانداردها نیز ممکن است به عنوان عامل دیگری در توجیه کاهش RCA و RSCA محصول خرما در طی زمان مورد مطالعه، بویژه در دو سال اخیر باشد.

نمودار 1-3 روند سهم تولید و سهم صادرات خرمای بوشهر در کشور، سهم صادرات از تولید خرما در بوشهر و سهم ارزش صادرات بوشهر از کل ارزش صادرات کشور          طی سال های 88-1374

 

منبع : سازمان جهاد کشاورزی استان بوشهر و سازمان گمرک کشور

 

 

 

2-3 مزیتنسبیتولیدخرمادرشهرستانهایاستانبوشهر

1-2-3. شهرستانبوشهر

جدول 3-3 مزیت در عملکرد(TEI)،مزیت در مقیاس(SAI) و شاخص ضریب مکان(LQ) شهرستان بوشهر طی سال های(88-1374)

 

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

12/1

93/0

11/1

01/1

10/1

05/1

1

1

09/1

10/1

12/1

14/1

08/1

95/0

79/0

04/1

SAI

84/0

78/0

80/0

89/0

89/0

92/0

91/0

92/0

92/0

94/0

95/0

95/0

28/1

86/0

87/0

91/0

LQ

95/0

72/0

89/0

90/0

98/0

96/0

91/0

91/0

01/1

03/1

04/1

09/1

05/1

82/0

69/0

93/0

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 3-3 ، شهرستان بوشهر طی دوره مورد بررسی تنها از نظر شاخص TEI دارای مزیت نسبی در تولید خرما می باشد.

 

 

 

 

3-2-2 شهرستان تنگستان

 

جدول 3-4،مزیت در عملکرد (TEI)، مزیت در مقیاس(SAI)وشاخص ضریب مکان(LQ)شهرستان تنگستان طی سال های (88-1374)

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

08/1

07/1

05/1

08/1

09/1

09/1

13/1

11/1

19/1

16/1

29/1

21/1

10/1

1

07/1

11/1

SAI

06/1

06/1

07/1

07/1

07/1

07/1

05/1

06/1

06/1

06/1

06/1

08/1

05/1

06/1

07/1

06/1

LQ

14/1

14/1

12/1

16/1

17/1

17/1

18/1

17/1

26/1

23/1

23/1

31/1

16/1

06/1

14/1

18/1

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 3-4، شهرستان تنگستان از نظر هر سه شاخص TEI، SAIو LQ دارای مزیت نسبی در تولید خرما می باشد.

 

 

 

 

 

2-3. شهرستان جم

جدول 9-5 مزیت درعملکرد(TEI)،مزیت درمقیاس(SAI) و شاخص ضریب مکان(LQ) شهرستان جم طی سال های(88-1374)

 

سال	1374	1375	1376	1377	1378	1379	1380	1381	1382	1383	1384	1385	1386	1387	1388	متوسط شاخصها
TEI	-	-	-	-	-	-	-	-	67/0	57/0	57/0	54/0	47/0	89/0	88/0	66/0
SAI	-	-	-	-	-	-	-	-	49/0	48/0	48/0	46/0	59/0	56/0	54/0	51/0
LQ	-	-	-	-	-	-	-	-	33/0	29/0	27/0	25/0	28/0	49/0	47/0	34/0

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 3-5 ، شهرستان جم از نظر هر سه شاخص TEI،SAI وLQ فاقد مزیت نسبی در تولید خرما می باشد.

 

 

 

 

 

3-2-4 شهرستان دشتستان

جدول3-6 مزیت در عملکرد (TEI)،مزیت در مقیاس(SAI) و شاخص ضریب مکان(LQ) شهرستان دشتستان طی سال های(88-1374)

 

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

99/0

99/0

1

1

1

1

1

1

07/1

07/1

07/1

11/1

07/1

06/1

09/1

03/1

SAI

05/1

04/1

05/1

04/1

04/1

04/1

04/1

04/1

05/1

05/1

05/1

04/1

05/1

06/1

06/1

05/1

LQ

03/1

04/1

04/1

04/1

04/1

04/1

04/1

04/1

12/1

13/1

13/1

17/1

12/1

12/1

16/1

08/1

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 3-6، شهرستان دشتستان از نظر هر سه شاخص TEI،SAIو LQ دارای مزیت نسبی در تولید خرما می باشد.

 

 

 

 

 

3-2-5 شهرستان دشتی

جدول 3-7 مزیت درعملکرد(TEI)،مزیت درمقیاس(SAI) و شاخص ضریب مکان(LQ) شهرستان دشتی طی سال های(88-1374)

 

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

97/0

98/0

03/1

08/1

98/0

05/1

09/1

04/1

1

98/0

97/0

95/0

12/1

75/0

55/0

97/0

SAI

1

1

1

1

1

1

99/0

01/1

02/1

1

1

97/0

94/0

93/0

92/0

99/0

LQ

97/0

98/0

03/1

08/1

04/1

05/1

08/1

05/1

02/1

98/0

97/0

92/0

06/1

69/0

51/0

96/0

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 3-7، شهرستان دشتی از نظر هر سه شاخص TEI، SAIو LQ فاقد مزیت نسبی در تولید خرما می باشد.

 

 

 

 

 

3-2-6 شهرستان دیر

جدول 3-8 مزیت در عملکرد(TEI)،مزیت در مقیاس(SAI) و شاخص ضریب مکان(LQ) شهرستان دیر طی سال های(88-1374)

 

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

07/1

07/1

12/1

39/0

09/1

15/1

07/1

97/0

12/1

03/1

96/0

52/1

89/0

88/0

87/0

01/1

SAI

03/1

01/1

1

1

1

98/0

94/0

88/0

83/0

81/0

73/0

74/0

77/0

69/0

68/0

87/0

LQ

09/1

08/1

06/1

1/1

03/1

02/1

1

84/0

86/0

82/0

71/0

72/0

69/0

61/0

59/0

88/0

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 3-8، شهرستان دیر تنها از نظر شاخص TEI دارای مزیت نسبی برای تولید خرما می باشد.

 

 

 

 

3-2-7 شهرستان دیلم

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

-

-

04/1

06/1

07/1

08/1

10/1

11/1

19/1

16/1

26/1

20/1

13/1

07/1

10/1

20/1

SAI

-

-

1/1

10/1

1/1

1/1

1/1

1/1

11/1

11/1

11/1

12/1

08/1

09/1

1/1

10/1

LQ

-

-

14/1

17/1

18/1

18/1

21/1

22/1

32/1

28/1

29/1

34/1

21/1

16/1

19/1

22/1

جدول 3-9، مزیت در عملکرد(TEI)،مزیت در مقیاس(SAI) و شاخص ضریب مکان(LQ) شهرستان دیلم طی سال های(88-1374)

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 3-9، شهرستان دیلم از نظر هر سه شاخص TEI(مزیت در کارائی فنی یا مزیت در عملکرد)، SAI (مزیت در مقیاس) و LQ(ضریب مکان) دارای مزیت می باشد و طی دوره مورد مطالعه (88-1374) تمامی مقادیر این سه شاخص بزرگتر از واحد بوده است که بیانگر مزیت نسبی تولید خرما برای شهرستان دیلم می باشد.

 

 

 

3-2-8 شهرستان کنگان

جدول 3-10، مزیت در عملکرد(TEI)،مزیت درمقیاس(SAI)و شاخص ضریب مکان(LQ) شهرستان کنگان طی سال های(88-1374)

 

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

94/0

94/0

92/0

95/0

91/0

81/0

92/0

98/0

92/0

08/1

86/0

02/1

70/0

88/0

87/0

7/0

SAI

60/0

59/0

59/0

59/0

6/0

6/0

61/0

56/0

92/0

96/0

96/0

90/0

85/0

98/0

98/0

75/0

LQ

56/0

55/0

55/0

56/0

55/0

56/0

56/0

54/0

85/0

04/1

99/0

92/0

6/0

81/0

85/0

91/0

 

منبع : یافته های پژوهشگر

شهرستان کنگان تنها در سال 85 مزیت در کارائی فنی داشته است(TEI=1/02) و در سال 83 گرایش تخصصی در تولید خرما داشته است. متوسط شاخص ها، بیانگر عدم مزیت نسبی در تولید خرما برای کنگان در سال های مورد مطالعه می باشد.

 

 

 

 

3-2-9 شهرستان گناوه

جدول 3-11، مزیت در عملکرد(TEI)،مزیت در مقیاس(SAI) و شاخص ضریب مکان(LQ) شهرستان گناوه طی سال های(88-1374)

 

سال

1374

1375

1376

1377

1378

1379

1380

1381

1382

1383

1384

1385

1386

1387

1388

متوسط شاخصها

TEI

06/1

05/1

04/1

07/1

96/0

1

06/1

32/1

18/1

16/1

16/1

22/1

11/1

06/1

08/1

10/1

SAI

04/1

04/1

04/1

04/1

05/1

06/1

06/1

06/1

07/1

07/1

05/1

09/1

06/1

07/1

08/1

06/1

LQ

10/1

09/1

08/1

11/1

01/1

05/1

13/1

14/1

26/1

24/1

25/1

32/1

18/1

13/1

17/1

15/1

 

منبع: یافته های پژوهشگر

بررسی شاخص TEI برای شهرستان بوشهر نشان می دهد مقدار این شاخص تنها برای سال های 75، 87 و 88 کمتر از واحد بوده است(یعنی نبود مزیت در کارائی فنی) و در سال های 80  و 81  حالت بی تفاوت است. مقدار این شاخص در بقیه سال های مورد مطالعه بزرگتر از واحد بوده است.  متوسط این شاخص(04/1) نشان دهنده کارائی نسبی شهرستان بوشهر در تولید خرما و در نتیجه به منزله وجود مزیت در عملکرد خرما برای این شهرستان می باشد. شاخص ­SAI، تنها در سال 86 بزرگتر از واحد بوده است. یعنی این شهرستان تنها در سال  86 از مزیت در مقیاس برخوردار بوده و در دیگر سال های مورد مطالعه فاقد مزیت در مقیاس می باشد.

شاخص LQ، در سال های 82 تا 86 مقداری بزرگتر از واحد داشته، و این بیانگر گرایش تخصصی شهرستان بوشهر طی سال های 82 تا 86 در تولید خرما می باشد. اما در دیگر سال ها از مزیت نسبی در تولید خرما برخوردار نمی باشد.

با توجه به جدول 4-3، شاخص TEI برای شهرستان تنگستان طی سال های 74 تا 88 بزرگتر از واحد می باشد (به جزء سال 87 که حالت بی تفاوت است TEI=1 )که این بیانگر کارائی نسبی این شهرستان در تولید خرما می باشد و در نتیجه به منزله وجود مزیت نسبی در تولید خرما برای شهرستان تنگستان می باشد.

شاخص SAI بیانگر مزیت در مقیاس خرمای شهرستان تنگستان در سطح استان بوشهر می باشد. در تمامی سال های مورد مطالعه تنگستان سهم قابل توجهی از سطح زیر کشت خرمای استان بوشهر را به خود اختصاص داده است. از این رو تمرکز تولید خرما در تنگستان درصد بالایی از تمرکز تولید خرمای استان بوشهر را تشکیل می دهد. در نتیجه می توان گفت تنگستان دارای مزیت در مقیاس و مزیت در تولید خرما می باشد.

میزان شاخص LQ، هم در تمامی سال های مورد مطالعه مقداری بزرگتر از واحد داشته است که بیانگر گرایش تخصصی شهرستان تنگستان در تولید خرما بوده و از این رو بیانگر مزیت در تولید خرما می باشد.

با توجه به جدول 5-3 ، طی سال های 82 تا 88 مقدار هر سه شاخص TEI، SAI و LQ برای جم کمتر از واحد بود که بیانگر عدم مزیت در کارائی فنی و مزیت در مقیاص و در نتیجه عدم وجود مزیت نسبی در تولید خرما برای شهرستان جم می باشد.

با توجه به جدول 6-3، شاخص TEI برای شهرستان دشتستان طی سال های 82 تا 88 بزرگتر از واحد بوده است (به جزء سال های 76 تا 81  که حالت بی تفاوت است­TEI=1 ) که این بیانگر کارائی نسبی این شهرستان در تولید خرما بوده است و در نتیجه به منزله وجود مزیت نسبی در تولید خرما برای شهرستان تنگستان می باشد. در سال های 74 و 75 فاقد مزیت در کارائی فنی می باشد.

شاخص SAI بیانگر مزیت در مقیاس خرمای شهرستان دشتستان در سطح استان بوشهر است. در تمامی سال های مورد مطالعه دشتستان سهم قابل توجهی از سطح زیر کشت خرمای استان بوشهر را به خود اختصاص داده است. از این رو تمرکز تولید خرما در دشتستان درصد بالایی از تمرکز تولید خرمای استان بوشهر را تشکیل می دهد. در نتیجه می توان گفت دشتستان دارای مزیت در مقیاس و مزیت در تولید خرما می باشد.

میزان شاخص LQ، هم در تمامی سال های مورد مطالعه مقداری بزرگتر از واحد داشته است که بیانگر گرایش تخصصی شهرستان دشتستان در تولید خرما بوده و از این رو بیانگر مزیت در تولید خرما است.شهرستان دشتستان از نظر هر سه شاخص TEI،SAIو LQ دارای مزیت نسبی در تولید خرما می باشد.

با توجه به جدول 7-3، متوسط شاخص TEI برای شهرستان دشتی در سال های مورد مطالعه کوچکتر از واحد بوده است که بیانگر عدم کارائی فنی این شهرستان در تولید خرما بوده و به منزله عدم وجود مزیت نسبی در تولید خرما در سال های یاد شده می باشد.

با توجه به متوسط شاخص های SAI و LQ که کوچکتر از واحد می باشند، شهرستان دشتی از نظر این دو شاخص؛ فاقد مزیت نسبی است.شهرستان دشتی از نظر هر سه شاخص TEI، SAIو LQ فاقد مزیت نسبی در تولید خرما می باشد.

با توجه به جدول 8-3 و متوسط شاخصها، شهرستان دیر مزیت در کارائی فنی(مزیت در عملکرد) و در نتیجه مزیت نسبی در تولید خرما دارد. بیشترین مقدار TEI (1/52) مربوط به سال 85 می باشد.

از نظر شاخص SAI و LQ  برای شهرستان دیر، طی سال های مورد مطالعه مزیت در مقیاس و در نتیجه مزیت نسبی در تولید خرما وجود ندارد .در نتیجه شهرستان دیر تنها از نظر شاخص TEI دارای مزیت نسبی برای تولید خرما می باشد.

با توجه به جدول 9-3، شهرستان دیلم از نظر هر سه شاخص TEI(مزیت در کارائی فنی یا مزیت در عملکرد)، SAI (مزیت در مقیاس) و LQ(ضریب مکان) دارای مزیت می باشد و طی دوره مورد مطالعه (88-1374) تمامی مقادیر این سه شاخص بزرگتر از واحد بوده است که بیانگر مزیت نسبی تولید خرما برای شهرستان دیلم می باشد.

شهرستان کنگان تنها در سال 85 مزیت در کارائی فنی داشته است(TEI=1/02)  و در سال 83 گرایش تخصصی در تولید خرما داشته است. متوسط شاخص ها، بیانگر عدم مزیت نسبی در تولید خرما برای کنگان در سال های مورد مطالعه می باشد.

شهرستان گناوه در طی سال ها ی مورد مطالعه (1374-88) از نظر هر سه شاخص مزیت در کارائی فنی یا مزیت در عملکرد (TEI) ، مزیت در مقیاس(SAI) و ضریب مکان(LQ) دارای مزیت نسبی در تولید خرما می باشد. به جزء سال 78، عدم مزیت در کارائی فنی داشته و سال 79 که حالت بی تفاوت است.

3-3 ساختاربازارخرمایصادراتیایران

جدول 12-3،شاخص نسبت تمرکز و درصد تغییرات آن در بازار صادراتی خرمای ایران

 طی سال های 2005-2009

 

سال	CR1	بزرگترین واردکننده	CR2	دومین واردکننده	CR3	سومین واردکننده	CR4	چهارمین واردکننده	CR10	درصد تغییراتCR1	درصد تغییرات CR4
2005	17	امارات	30	روسیه	43	پاکستان	50	انگلستان	76	-	-
2006	14	پاکستان	27	امارات	38	روسیه	46	ترکیه	79	18-	8-
2007	16	ترکیه	32	امارات	47	روسیه	54	پاکستان	81	14	17
2008	20	امارات	35	روسیه	43	پاکستان	48	آذربایجان	76	25	11-
2009	19	روسیه	31	امارات	39	پاکستان	46	آذربایجان	76	5-	4-

 

منبع : یافته های پژوهشگر

نتایج نشان می دهد که در سال 2005 بزرگترین واردکننده خرمای ایران، کشورهای امارات، روسیه، پاکستان و انگلستان بوده اند و نسبت های تمرکز بازار صادراتی این محصولCR1، CR2، CR3 و CR4به ترتیب 17، 30، 43 و 50 درصد می باشد. این اعداد بیانگر این موضوع می باشند که در سال 2005 به ترتیب 17، 30، 43 و 50 درصد بازار صادراتی خرمای ایران در انحصار یک، دو، سه و چهار کشور متقاضی قرار داشته است. خرمای ایران هر چند در ظاهر به 49 کشور صادر می شود، اما 4 کشور یاد شده بیش از 50 درصد صادرات خرمای ایران را در انحصار داشته اند.

کاهش 8 درصدی CR₄ در این سال نسبت به سال قبل آن حاکی از افزایش درجه رقابتی ساختار بازار خرمای ایران می باشد.

در سال 2007 نسبت به سال 2006، CR₄ حدود 17 درصد افزایش داشته که کاهش درجه رقابتی ساختار بازار را برای محصول خرما نشان می دهد.

در سال 2008 نسبت به سال قبل خود، CR₄ حدود 11 درصد کاهش داشته و در سال 2009 نسبت به سال 2008، CR₄ حدود 4 درصد کاهش یافته است. این حاکی از افزایش درجه رقابتی ساختار بازار صادراتی خرمای ایران می باشد.

در سال 2009، کشور روسیه به عنوان اولین وارد کننده خرمای ایران، جایگزین کشور امارات شده است. اطلاعات مربوط به درصد تغییرات نسبت تمرکز طی دوره 2009-2005 گویای آن است که درجه رقابتی ساختار بازار صادراتی خرمای ایران، افزایش یافته است که این افزایش به نفع کشور ما و به زیان کشورهای وارد کننده خرما می باشد.

جدول 13-3،شاخص هرفیندال- هیرشمن و تغییرات آن در بازار صادراتی خرمای ایران،

 طی دوره 2005-2009

 

سال	تعداد کشورهای وارد کننده	شاخص هرفیندال-هیرشمن HI (درصد)	عکس شاخص هرفیندال-هیرشمن (درصد)	درصد تغییرات شاخص هرفیندال-هیرشمن
2005	49	2/8	2/12	-
2006	49	4/7	5/13	8/9-
2007	49	3/9	8/10	7/25
2008	51	2/11	9/8	4/20
2009	52	1/8	3/12	7/27-

 

منبع : یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 13-3، در سال 2005 تعداد کشورهای واردکننده خرمای ایران 49 کشور بوده و شاخص هرفیندال-هیرشمن به دست آمده در بازار صادراتی خرمای ایران، 8/2 درصد می باشد و این موضوع نشان می دهد که ایران به (12>12/132) 12/2 کشور به طور مساوی خرما صادر کرده است. در این سال ساختار بازار به ساختار بازار رقابت انحصاری شبیه می باشد.

در طی سال های2006-2008 ، مقدارشاخص هرفیندال-هیرشمن روند افزایشی داشته است و به 11/2 درصد در سال 2008 رسیده است که بالاترین مقدار در طی دوره مورد بررسی می باشد و به ساختار بازار انحصار چند جانبه باز، نزدیکتر شده است.

طی سال های 2008-2009، شاخص هرفیندال- هیرشمن روند نزولی داشته است و به 8/1 درصد در سال 2009 رسیده است که کمترین مقدار طی دوره مورد مطالعه می باشد  و ایران به (12>12/3>13) 12/3 کشور به طور مساوی صادرات داشته است و ساختار بازار نیز در مقایسه با سال های پیش از آن با افزایش درجه رقابتی روبرو بوده است.

 

14-3 بازارهای هدف خرمای ایران

 

منبع : یافته های پژوهشگر

سوریه

اندونزی

پاکستان

اردن

یمن

استرالیا

بلژیک

آمریکا

هاند

سوئیس

روسیه

کانادا

مالزی

اسپانیا

ایتالیا

مراکش

آلمان

انگلستان

هند

فرانسه

نام کشور

جدول 3-14، شاخص های تعیین بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران (2009-2005)

4381

4444

4520

5601

5755

6197

6368

6957

7370

7823

7894

10996

13891

15469

6/16599

6/18678

19640

4/27451

47533

6/50933

متوسط ارزش واردات

اسلواکی

عمان

یونان

ژاپن

اتریش

اردن

بلژیک

آمریکا

هلند

سوئیس

یمن

چین

مالزی

اسپانیا

مراکش

ایتالیا

آلمان

انگلستان

هند

فرانسه

نام کشور

19/0

19/0

30/0

31/0

76/0

55/1

79/1

90/1

97/1

36/2

46/2

84/2

09/4

31/4

66/4

05/5

26/5

76/7

56/14

14/15

شاخص سهم بازار

فرانسه

یونان

اتریش

تایلند

بوسنی

اسپانیا

ایتالیا

انگلستان

لهستان

کانادا

مجارستان

رومانی

یمن

سوئیس

اوکراین

کامبوج

مالدیو

مراکش

هند

مالزی

نام کشور

56/0

82/0

85/0

92/0

93/0

94/0

94/0

96/0

96/0

97/0

98/0

98/0

99/0

99/0

99/0

00/1

00/1

00/1

00/1

00/1

نسبت خالص واردات به واردات

مراکش

جزایر فارو

اندونزی

آمریکای جنوبی

فرانسه

ارمنستان

لیتوانی

روسیه

مکزیک

ایتالیا

لبنان

اسپانیا

هند

م.ریتوس

پاکستان

مالی

تایوان

انگلستان

آمریکا

مالزی

نام کشور

3/2

4/2

5/2

6/2

1/3

5/3

6/5

3/6

5/6

7/6

2/8

9/8

7/10

7/10

14

9/14

8/15

5/24

8/57

377

شاخص ارجحیت وارداتی

آذربایجان

آلمان

هلند

اتریش

بلژیک

یونان

ارمنستان

اردن

مالدیو

اسلواکی

تایلند

عربستان

بلاروس

اوکراین

قرقیزستان

رومانی

مراکش

سوریه

گرجستان

عمان

نام کشور

29/8

44/11

52/11

15/14

16/19

71/20

28

90/29

1/34

4/36

8/43

7/50

5/57

2/58

7/59

8/61

4/66

2/69

4/127

29/177

متوسط رشد سالانه واردات

اردن

تایوان

بلژیک

استرالیا

هلند

سوئیس

سوریه

گرجستان

روسیه

کانادا

عمان

اسپانیا

ایتالیا

امریکا

مراکش

المان

انگلستان

هند

فرانسه

مالزی

نام کشور

6/0

6/0

6/0

7/0

7/0

7/0

7/0

8/0

8/0

9/0

1

2/1

2/1

2/1

3/1

3/1

9/1

8/2

3

6/4

Hj

 

منبع: یافته های پژوهشگر

در جدول 14-3 ،بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران در چارچوب روش غربال گیری و بر پایه محاسبه شاخص های پنجگانه آورده شده است.

طی دوره 2009-2005 کشورهای فرانسه(15/1)، هند(14/6)، انگلستان(7/8)، آلمان(5/3)، ایتالیا(5/1) درصد و در مجموع حدود 47/8 درصد از کل ارزش واردات جهانی خرما را تشکیل می دهند. کشورهایی که میزان تقاضای واردات جهانی کمتر از 5 درصد وبیش از 2 درصد بوده، به ترتیب هفت کشور مراکش، اسپانیا، مالزی، کانادا، چین، یمن و سوئیس هستند. کشورهای نامبرده در مجموع 6/71 درصد از کل ارزش واردات جهانی خرما را تشکیل می دهند. همچنین هشت کشور بیش از 1 و کمتر از 2 درصد کل واردات جهانی را به خود اختصاص داده اند. بنابراین از لحاظ ارزش، 20 کشور مذکور 5/85 درصد از کل واردات جهانی خرما را تشکیل می دهند و می توانند به عنوان بازارهای هدف تلقی شوند. اما آیا این کشورها از رشد مناسب واردات برخوردارند؟

متوسط نرخ رشد ارزش واردات تمامی کشورهایی که طی دوره 2009-2005 در بازار جهانی خرما حضور داشته اند محاسبه شده است. کشورهایی که ارزش واردات آن ها دارای متوسط نرخ رشد سالانه بیش از 20 درصد طی دوره مورد بحث است به ترتیب عبارت اند از عمان (3/177)، گرجستان(4/127)، سوریه(2/69)، مراکش(4/66)، رومانی(8/61)، قرقیزستان (7/59)، اوکراین(2/58)، بلاروس(5/57)،عربستان سعودی(7/50)، تایلند(8/43)، اسلواکی (4/36)، مالدیو (1/34)، اردن (90/29)، ارمنستان (28)، یونان(71/20). با توجه به رشد بالای تقاضای خرما در کشورهای نامبرده، برخی از آن ها می توانند بازار هدف خرمای صادراتی ایران محسوب شوند.

البته در این میان، کشورهایی هستند که هم دارای تقاضای وارداتی فراوان( بیش از یک درصد) هستند و هم از رشد چشمگیر در واردات (سالانه بیش از 20 درصد) طی دوره مذکور برخوردارند. در این میان، کشورهایی نظیر مراکش، روسیه و اردن را می توان نام برد که به عنوان بازارهای هدف اولویت دار از دو بعد ارزش واردات و رشد ارزش واردات به شمار می آیند.

هر چه صادرات یک کشور کمتر و نسبت خالص واردات به واردات آن به عدد یک نزدیک تر باشد آن بازار پتانسیل بالاتری برای صادرات دارد. برای نمونه در بازار تجارت جهانی خرما؛ کشورهای چین، اندونزی و سنگاپور در شرق آسیا؛ امارات متحده، پاکستان، عمان، ترکیه و اردن در خاورمیانه؛ هلند، فرانسه، بلژیک و آلمان در اروپا؛ مکزیک، ایالات متحده و شیلی در قاره آمریکا بخش قابل توجه ای از واردات خرما را به بازارهای مصرف نهایی صادر می کنند. از این رو ضرورت دارد که کشورهای واردکننده با هدف مصرف داخلی در جهت گیری توسعه صادرات خرما در اولویت قرار گیرند.

کشورهایی که از شاخص اندازه واردات بالا (بیش از 0/3 درصد از واردات جهانی) و از شاخص رشد واردات در خور توجه (بیش از 3 درصد) برخوردار بوده و دارای نسبت بالای خالص واردات به واردات (بیش از 60 درصد) هستند عبارتند از هند، عمان، انگلستان، مراکش، آلمان، اسپانیا، روسیه، مالزی، مجارستان، اردن، کانادا، بلژیک، رومانی، سوئس، ترکیه، استرالیا، یمن، یونان و اتریش. بیست کشور یاد شده به عنوان بازارهای هدف صادرات خرما در اولویت قرار دارند.

شاخص ارجحیت وارداتی همان شاخص عدم مزیت صادراتی کشورها در خصوص کالای مورد مطالعه(خرما) می باشد. اگر مقدار شاخص فوق بزرگتر از یک باشد نشانگر عدم مزیت صادراتی(وابستگی وارداتی) کشور در زمینه خرما است. در جدول زیر کشورها به ترتیب از نظر ارجحیت وارداتی نام برده شده اند. در جدول 14-3 ،بازارهای هدف خرمای صادراتی ایران در چارچوب روش غربال گیری و بر پایه محاسبه شاخص های پنجگانه آورده شده است. همچنانکه اطلاعات مندرج در این جدول نشان می دهد، به ترتیب کشورهای مالزی، فرانسه، هند، انگلستان، آلمان، مراکش، آمریکا، ایتالیا، اسپانیا، عمان، کانادا، روسیه، گرجستان، سوریه، سوئیس، هلند، استرالیا، بلژیک، تایوان و اردن می توانند به عنوان بازارهای هدف ایران جهت صادرات خرما برگزیده شوند.

بررسی کلی نتایج شاخص های مزیت نسبی صادرات و تولید خرما در طول دوره 88-1374 و مقایسه شاخص های مذکور در استان بوشهر نشان می دهد، گر چه این استان در تمامی سال های مورد مطالعه (88-1374) از مزیت نسبی در تولید خرما برخوردار بوده است اما مزیت نسبی صادرات خرمای استان در دوره مذکور، روند نزولی داشته به طوری که در سال های 1378 و 1388 فاقد مزیت نسبی در صادرات خرما می باشد.

در نتیجه فرضیه اول(استان بوشهر در تولید خرما از مزیت نسبی برخوردار می باشد) برای تمامی سال های مورد مطالعه (88-1374) درست و قابل قبول است. همچنین با توجه به متوسط شاخص های  RCAوRSCA  طی دوره مورد مطالعه فرضیه دوم(استان بوشهر در صادرات خرما از مزیت نسبی برخوردار می باشد)درست و قابل قبول است و در نتیجه استان بوشهر در تولید و صادرات خرما دارای مزیت نسبی می باشد.

4. جمعبندیوپیشنهادات

4-1.  جمعبندی

بررسی مزیت نسبی صادرات خرمای بوشهر طی سال های 8-1376 نشانگر مزیت نسبی صادراتی خرمای بوشهر می باشد. آنچه در این بین حائز اهمیت است روند نزولی شاخص های مزیت نسبی صادراتی و بی ثباتی در این شاخص ها می باشد ؛ این در حالی است که ارزش صادرات خرمای ایران در سال های اخیر از وضعیت مطلوب و با ثباتی برخوردار بوده است. با توجه به موقعیت و شرایط ممتاز استان بوشهر از نظر سطح زیر کشت و میزان تولید خرما در کشور، خرمای استان بوشهر هنوز نتوانسته است آنچنان که باید جایگاه صادراتی خود را در بازار جهانی کسب کند، که این می تواند نشان دهنده این موضوع باشد که سیستم بازاریابی مناسبی برای خرمای استان بوشهر وجود ندارد تا بتواند در بازارهای جهانی به دنبال توسعه ی این بازارها و افزایش سهم بازاری در عرصه ی جهانی باشد و یا این که شکل و چگونگی صادرات خرمای ایران نتوانسته است خود را با شرایط بازار جهانی منطبق کند.

استان بوشهر در تولید خرما دارای موقعیتی ممتاز می باشد ؛ خرما به عنوان محصولی راهبردی، از منظر تولید، دارای مزیت در کارائی فنی(یا مزیت در عملکرد)، مزیت در مقیاس بوده و این استان گرایش تخصصی در تولید خرما نسبت به کل کشور را دارا می باشد.

طی سال های (88-1374) شهرستان های تنگستان، دشتستان، دیلم و گناوه دارای مزیت نسبی در تولید خرما از نظر هر سه شاخص مزیت در کارائی فنی، مزیت در مقیاس و ضریب مکان بوده اند. شهرستان های دشتی، کنگان و جم فاقد مزیت نسبی در تولید خرما از نظر هر سه شاخص مزیت در کارائی فنی، مزیت در مقیاس و ضریب مکان بوده اند. شهرستان های بوشهر و دیر تنها از نظر شاخص TEIدارای مزیت در تولید خرما بوده اند.

پراکندگی مالکیت زمین و نخلستان ها در استان بوشهر، به کم توجهی مالکین و نگه داری نامناسب نخلستان ها منجر شده است. این مسأله بر میزان عملکرد و کیفیت خرما تاثیر گذار می باشد. بالا بودن سن نخلستان ها؛ کمبود نیروی کار آموزش دیده که بتواند بر هزینه های تولید و سودآوری مالی بهره برداران تاثیر گذارد؛ عملکرد پایین تولید خرما، عدم سنخیت برخی ارقام خرمای تولیدی با سلایق مشتریان داخلی و خارجی و عدم تمرکز بر گونه های تجاری و دارای ارزش افزوده بالا و بازار مصرف وسیع؛ عدم وجود راههای سریع مبارزه با بیماری ها، حشرات و آفت های نخل خرما موجب تنزیل کیفیت خرمای صادراتی می شود؛ فقدان تجهیزات کافی جهت استفاده در مراحل پس از برداشت (کانتینرها،انبارها، سردخانه ها) که به کاهش کیفیت محصول منجر می شود؛ برداشت نا مناسب محصول(نحوه برداشت،درجه بندی،بسته بندی،ضدعفونی و نگهداری) مهمترین مشکلات و محدودیت های تولید و صادرات خرما در استان بوشهر می باشد.

ساختار صادرات خرمای ایران طی سال های 2009-2005  نشان می دهد شرکای تجاری مهم خرمای صادراتی ایران به دلیل نبود ثبات نسبی در بازار این محصول در ایران، پیوسته جابجا می شوند. برای نمونه خرمای ایران در ابتدای دوره به بازارهای مصرف داخلی و نهایی نظیر امارات، روسیه، پاکستان و انگلستان صادر شده، ولی بعدها کشورهایی نظیر ترکیه و آذربایجان با هدف صادرات مجدد این محصول، جانشین آنها شده اند؛ از سویی نسبت های تمرکز 1 و 4 بنگاهی و شاخص هرفیندال محاسبه شده برای صادرات ایران به شرکای تجاری گویای آن است که طی سال های 2009-2005 ­، درجه رقابتی ساختار بازار صادراتی خرمای ایران افزایش یافته است. در سال 2008 شاخص هرفیندال بالاترین مقدار را طی دوره مورد بررسی داشته است11/2 (درصد) و ساختار بازار به انحصار چند جانبه باز، نزدیکتر شده است اما در سال 2009، شاخص هرفیندال کاهش یافته و به کمترین مقدار طی دوره مورد بررسی رسیده است8/1 (درصد) و ساختار بازار صادراتی خرمای ایران در مقایسه با سال های پیش از آن با افزایش درجه رقابتی روبرو بوده است.

با استفاده از تکنیک آماری غربال کردن فهرست اولویت بندی های بازار هدف خرمای ایران در فصل قبل ارائه شد، که به ترتیب اولویت چنین تعیین شدند:

مالزی، فرانسه، هند، انگلستان، آلمان، مراکش، آمریکا، ایتالیا، اسپانیا، عمان، کانادا، روسیه، گرجستان، سوریه، سوئیس، هلند، استرالیا، بلژیک، تایوان و اردن. مقایسه بازارهای هدف صادرات بالقوه خرما و بازارهای بالفعل خرمای ایران نشان می دهد که تنها در حدود 36 درصد کشورهایی که در طول دوره 2005 تا 2009 به عنوان شرکای تجاری ایران و به طور مشخص مقصد صادرات خرمای ایران بوده اند در ردیف کشورهای دارای اولویت برای صادرات قرار دارند.

نتایج بررسی بازارهای صادراتی خرما طی سال های گذشته مبین آن است که در طول سال های 2009-2005 کشورهای روسیه، امارات متحده عربی، پاکستان، آذربایجان، ترکیه، آلمان، افغانستان، مالزی، کانادا، انگلستان، هند، اوکراین، قزاقزستان، سوئد، نیوزلند، دانمارک، سنگاپور، لبنان، ترکمنستان، آمریکا، استرالیا، عراق، تاجیکستان، هلند و ارمنستان بزرگترین شرکای عمده تجاری ایران در زمینه محصول خرما بوده اند.

مقایسه بازارهای هدف صادرات بالقوه خرما و بازارهای بالفعل خرمای ایران نشان می دهد که تنها در حدود 36 درصد کشورهایی که در طول دوره 2005 تا 2009 به عنوان شرکای تجاری ایران و به طور مشخص مقصد صادرات خرمای ایران بوده اند در ردیف کشورهای دارای اولویت برای صادرات قرار دارند.

شایان ذکر است، از آنجا که خرما جزء مواد غذایی فسادپذیر است و دارای ارزش واحد نسبی پایین و وزن به نسبت بالایی دارد در نتیجه برای مسافت های طولانی با هزینه حمل بالایی مواجه است. به علاوه در حال حاضر مقررات بهداشتی و بهداشت نباتی یکی از موانع جدی بر سر راه مواد غذایی در بسیاری از کشورهای توسعه یافته به شمار می آید و روز به روز اهمیت بیشتری خواهد یافت. از این رو معیارهای مذکور در توسعه بازار صادرات خرما به کشورهای هدف باید به نحوی جدی مورد توجه قرار گیرد.

2-4. پیشنهادات

1. اصلاح نژاد نخل ها و تمرکز بر گونه های تجاری ،دارای ارزش افزوده و بازار مصرف وسیع و خروج بقیه انواع از فرایند توسعه کشت یکی از مقوله های بسیار مهم در تولید این محصول است که می تواند در رفع موانع پیش روی تولید و صادرات خرمای استان بوشهر نقش به سزایی داشته باشد. اصلاح و احیای باغ های خرما و استفاده از شیوه های نوین کشت، ترغیب بخش خصوصی به گسترش فناوری تولید نهال نخل به روش"کشت بافت" و واردات انواع برتر تجاری خرما در دنیا و سازگاری آن ها با محیط توصیه می شود. بدیهی است نهاد پیشرو در این خصوص وزارت جهاد کشاورزی است.

2. راه اندازی کارگاه های آموزشی برای کشاورزان و دست اندرکاران صنعت خرمای استان به منظور آشنا کردن کشاورزان با گونه های برتر و مزیت های اقتصادی جایگزین کردن گونه های پرتقاضا و تعلیم صادرکنندگان با شیوه های نوین بازاریابی و تجارت الکترونیک(کار مشترک وزارت بازرگانی،وزارت صنایع و وزارت جهاد کشاورزی)

3. قوانین استاندارد، کنترل کیفیت و بهداشت نباتی محموله های صادراتی خرما مطابق با مقررات بین المللی مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد و ساز و کار اجرایی مناسبی برای نظارت بر رعایت آن ها ایجاد شود.در این زمینه مؤسسه استاندارد، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت و وزارت بازرگانی عهده دار این امر هستند.

4. در اولویت دادن به بازارهای هدف بایستی با احتیاط عمل نمود؛ با اینکه ایران سهم چشمگیری در تولید، عرضه و صادرات خرما دارد، غالبا این محصول را به بازارهای هدف صادر نمی کند بلکه به کشورهایی صادر می کند که صرفانقش واسطه را ایفا می کنند. لذا باید ابتدا بستر ارائه محصول را با بسته بندی مناسب و شرایط مطلوب مصرف کنندگان فراهم نمود و سپس با بازارهای مدنظر تحقیق که اشباع نشده اند و قصد صادرات مجدد ندارند، روابط تجاری لازم و مورد قبول برقرار شود و به موازات آن صدور به بازارهای امارات متحده عربی، پاکستان و ترکیه که قصد صدور مجدد دارند به تدریج محدود شود که خدشه ای در درآمد ارزی ایجاد نشود.

5. با عنایت به اینکه بین مقاصد صادراتی فعلی خرما و مقاصد بالقوه تفاوتهایی وجود دارد و بازارهای هدف مناسب یکی از راهبردهای اساسی در توسعه بازار است، باید صادر کنندگان با ساز و کارهایی نظیر "اعمال تعرفه های ترجیحی در قالب موافقتنامه های دو جانبه"، "تبلیغات مؤثر و برگزاری نمایشگاههای تخصصی"، "ارتقای استانداردها و مقررات بهداشت و بهداشت نباتی"، "سرمایه گذاری در صنایع پسین خرما"، "ارتقای کیفیت بسته بندی" و "در نظر گرفتن ذوق و سلیقه مصرف کنندگان خرما" به توسعه صادرات خرمای ایران پرداخت. در تحقیق حاضر، فهرست بازارهای هدف بالقوه ارائه شد که می تواند راهگشایی برای برنامه ریزی بهتر صادرکنندگان این محصول باشد.

 

 

 

---

[1] . استادیار دانشکده اقتصاد و حسابداری،دانشگاه آزاد اسلامی،واحد تهران مرکزی، تهران.ایران(نویسنده مسئول،)

E.Mail:[e-mail]

[2] . دانشیار دانشکده اقتصاد و حسابداری ،دانشگاه آزاد اسلامی ،واحد تهران مرکزی ، تهران.ایرانE.Mail:[e-mail]     

[3]. دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد، تهران.ایران E.Mail: [e-mail]

1. Balassa

1. Revealed Comparative Advantage

2. Laursen

1 . Revealed Symmetric Comparative Advantage

2 . Location Quotient

3 . Sargent Florence

[10].­ b شامل 9 شهرستان بوشهر، تنگستان، جم، دشتستان، دشتی، دیر، دیلم، کنگان و گناوه است.

1. Scale Advantage Index

2. Technical Efficiency Index

3 . Concentration Ratio

1 . Herfindahl-Hirshman Index

مراجع

منابع

1- پیراسته، حسین؛کریمى، (1385) ،بررسى مزیت نسبى محصولات زراعى در استان اصفهان ؛فصلنامه اقتصاد کشاورزى و توسعه ؛شماره 53 ؛صفحه هاى 133-144

2- پیری، مهدی؛ محمد رضایی؛ کرباسی (1389)  بررسی ساختار بازار و تحلیل بازارهای هدف زردآلوی ایران؛ بررسی های بازرگانی؛ شماره 40.

3- حسینى ،میر عبدالله ؛زورار؛ (1383)  ساختار بازار جهانى فرش دستباف و بازارهاى هدف صادراتى ایران ؛فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی ؛شماره 30 ؛114-83

4- حسینى ،میر عبدالله ؛ هومن؛ (1386) مطالعه بازار جهانى خرما و بازارهاى هدف خرماى صادراتى ایران ؛فصلنامه اقتصاد کشاورزى و توسعه ؛شماره 57 ؛(ویژه بازارهاى کشاورزى)

5- سلامى، حبیب؛ پیش بهار؛ (1380) تغییرات الگوى مزیت نسبى محصولات کشاورزى در ایران :تحلیلى کاربردى با استفاده از شاخص هاى مزیت نسبى ابراز شده ؛فصلنامه اقتصاد کشاورزى و توسعه ؛ شماره 34 ؛صفحه هاى 99-67 .

6- عابدین،محمدرضا؛عسگرى؛ (1384) بررسى مزیتهاى نسبى و اولویت بندى بازارهاى هدف عسل صادراتى ایران؛ فصلنامه اقتصاد کشاورزى و توسعه ؛شماره 50.

7- محمد رضایى ،رسول ؛شهبازى؛کاوسى کلاشمى؛خداوردیزاده؛ (1388 (ارزیابى ثبات شاخص هاى مزیت نسبى صادرات و تولید خرماى ایران ؛مجله دانش کشاورزى ؛ جلد 19 ؛ شماره 2

8- الهام پور ،ابراهیم؛ (1382) ؛"بررسی وضعیت تولید و صادرات خرمای ایران " وزارت جهاد کشاورزی؛ موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی

9- پور مقیم ،سید جواد  (1386) "تجارت بین الملل :نظریه ها و سیاستهاى بازرگانى" ؛چاپ 11 ؛ تهران ؛نشر نى

10- خداداد کاشی،فرهاد:  (1377) "ساختار و عملکرد بازار، نظریه و کاربرد آن در بخش صنعت ایران"؛ موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی؛ تهران

11- فتحی، یحیی؛بهمن (1381) "بررسی موانع تعرفه ای و غیر تعرفه ای صادرات ایران در بازارهای هدف"؛ چاپ اول؛ موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی؛ تهران

12- هاشم پور ، محمد(13785)  " گنجینه خرما" ؛جلد اول ؛ نشر آموزش کشاورزى ؛ کرج

13- سالواتوره ،دومینیک ؛ (1386)­" تجارت بین الملل"ترجمه ارباب ؛تهران؛نشر نى(1995)

14- داوسن،و.ه.و؛(1370)­­"تولید و مراقبت خرما" ترجمه سند گل؛ سازمان ترویج کشاورزی

15- عباسی، محس(1387)  "بررسی مزیت نسبی صادرات محصولات کشاورزی در ایران" پایان نامه کارشناسی ارشد؛ دانشگاه علامه طباطبایی

16- ملکى حیه ، زینب ؛ (1380)  "بررسى مزیت نسبى در استان مرکزى با تاکید خاص بر بخش صنعت در سال 1375"  پایان نامه کارشناسى ارشد ؛ دانشگاه الزهراء .

17- نوحى تهرانى ،علیرضا (1376)  "مزیت نسبى محصولات کشاورزى ایران در مقایسه با گروه کشورهاى منتخب" پایان نامه کارشناسى ارشد ؛دانشگاه اصفهان

18- وزارت جهاد کشاورزى ؛امار نامه ى کشاورزى ایران؛1374-88؛ انتشارات اداره ى کل امار و اطلاعات وزارت جهاد کشاورزى ایران ؛ تهران

19- معاونت طرح و برنامه گمرک ایران، سالنامه آمار بازرگانی خارجی ج.ا.ایران(صادرات )­سالهای 1376-88، دفتر آمار و خدمات ماشینی گمرک ج.ا.ایران، تهران

 

20- Balassa , B , and D. M , Schydlonwsky ( 1969) Effective Tariff ,Domestic Cost of Foreigen Exchange and the EQUILIBRLUM Exchange Rat , Journal of political Economic , Vol 76 , p : 313 –360

21- HE shu-Quan, 2008. On the Dynamics of Trade Patterns : the case of chines Agriculture Sector, The Journal of World Economy. 357, pp.24-33

22- Laursen, k. 1998. Revealed comparative Advantage And The Alternatives As Measures of International Specialization,Paper of Department Of Industrial Economics And Strategic. 30-98.

23- Liesner.H.H. (1958). The European Common Market and British Industry. Economic Journal ,68: 302-319.

24- Warr ٫P.G.and F.J.Wollmen(1996)٫The international demand for Thailand rice export٫Australian National University٫ EconomicRSPAS٫ DepartmentWorkingPapers٫(URL:http://rspas.anu.au/economics/publish/papers/wp1996/9610.pdf).

25- Yeats, A.(1985). On the Appropriate Interpretation of the Revealed Comparative Advantage Index: Implication of the Methodology Based on Industry sector Analysis .WeltwirtschaftlichesArchiv, 121: 61-73.

26- FAO٫Food and Agricultural Organization٫ Database (December٫2008)٫ (on line:http://www.fao.org).

27- IRTP٫IranTradepoint Network٫ Database(December٫2008)٫ (on line:http://www.IRTP.com)

28-­ITC.(2003)CD;PC-TAS(Trade Analysis system. Copy right ITC/UNSD.2003-2007)

UN٫International Trade statistics Yearbook٫2009.

29- On line :http://www.wikipedia.com/Agricultural Policy٫Database(April 2011).

30- On line :Http://www.econstats.com