بررسی و سنجش کارایی نظام مالیاتی ایران در برنامه های توسعه (رویکرد منطق فازی)

اقتصاد مالی

مقاله 1، دوره 7، شماره 24، شهریور 1392، صفحه 9-35   

نویسندگان

وحید جلالوند¹؛ محمد نبی شهیکی^{* 2}

¹کارشناس ارشد علوم اقتصادی از دانشگاه سیستان و بلوچستان، سرباز قرارگاه سازندگی خاتم الأنبیاء (ص)، گروه تخصصی شهید رجایی، قسمت امور پیمانها و رسیدگی، زاهدان.ایران

²دکتری اقتصاد صنعتی، عضو هیئت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان، استادیار گروه اقتصاد دانشگاه سیستان و بلوچستان زاهدان.ایران

چکیده

گسترده شدن تعهدات دولت­ها در جهت تحقق اهدافی چون رشد اقتصادی، ثبات قیمت ها، افزایش اشتغال، توزیع عادلانه درآمد، مخارج دولت را با روندی صعودی مواجه کرده است که دولت­ها را برآن می­دارد تا از راههای گوناگون به تأمین مالی آن اقدام نمایند. در این راستا مالیات به عنوان یکی از مهمترین راه­های تأمین مالی همیشه مورد توجه بوده است. در مطالعه حاضر به محاسبه و ارزیابی نظام مالیاتی کشور با استفاده از رویکرد منطق فازی  اقدام شده است و نهایتا شاخصی برای آن استخراج گردیده است. در این تحقیق با استفاده از منطق فازی و با توجه به شاخص­های سهم درآمدهای مالیاتی در کل درآمد­های عمومی دولت، سهم درآمد­های مالیاتی در پوشش هزینه­های دولت و نسبت درآمدهای مالیاتی در تولید ناخالص داخلی،­ به ارزیابی کارایی نظام مالیاتی ایران پرداخته شده است. یافته­های تحقیق نشان می­دهد که متوسط کارایی نظام مالیاتی درطی سال­های (87-1357) به روش مرکز جرم، برابر 55/0 بوده که به ترتیب با سطوح متوسط و تقریبا بزرگ صورت گرفته است. همچنین بیشترین سطح کارایی نظام مالیاتی در سال­های (79-1377) بوده است.
 
Abstract
The obligations of the state towards economic growth, price stability, increased employment, equitable distribution of income, government spending has faced with rising The government is forced to act through a variety of financing them. In this regard the tax as one of the main ways of financing has always been the case. The present study evaluated computed using the tax system and the systems engineering approach to fuzzy logic modeling and eventually indicator was derived. This study uses fuzzy logic and the share of total income tax revenues in public administration, The share of government spending and tax revenues, the coverage ratio of tax revenues to GDP In the upper part of the explanation of the tax system has been recognized and established economic base, rules based on expert opinions. Research findings show that the average efficiency of the tax system over the years (1357-87) centroid method, which is 0.55 times the average level was rather large The highest level of efficiency in the tax system (1377-79), respectively.
 

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: نظام مالیاتی؛ منطق فازی؛ درآمدهای مالیاتی؛ روش مرکز جرم

اصل مقاله

بررسی و سنجش کارایی نظام مالیاتی ایران در برنامه های توسعه                (رویکرد منطق فازی)

وحید جلالوند^[1]

محمد نبی شهیکی تاش^[2]

دریافت: 01/04/1392                پذیرش: 04/06/1392

چکیده

گسترده شدن تعهدات دولت­ها در جهت تحقق اهدافی چون رشد اقتصادی، ثبات قیمت ها، افزایش اشتغال، توزیع عادلانه درآمد، مخارج دولت را با روندی صعودی مواجه کرده است که دولت­ها را برآن می­دارد تا از راههای گوناگون به تأمین مالی آن اقدام نمایند. در این راستا مالیات به عنوان یکی از مهمترین راه­های تأمین مالی همیشه مورد توجه بوده است. در مطالعه حاضر به محاسبه و ارزیابی نظام مالیاتی کشور با استفاده از رویکرد منطق فازی  اقدام شده است و نهایتا شاخصی برای آن استخراج گردیده است. در این تحقیق با استفاده از منطق فازی و با توجه به شاخص­های سهم درآمدهای مالیاتی در کل درآمد­های عمومی دولت، سهم درآمد­های مالیاتی در پوشش هزینه­های دولت و نسبت درآمدهای مالیاتی در تولید ناخالص داخلی،­ به ارزیابی کارایی نظام مالیاتی ایران پرداخته شده است. یافته­های تحقیق نشان می­دهد که متوسط کارایی نظام مالیاتی درطی سال­های (87-1357) به روش مرکز جرم، برابر 55/0 بوده که به ترتیب با سطوح متوسط و تقریبا بزرگ صورت گرفته است. همچنین بیشترین سطح کارایی نظام مالیاتی در سال­های (79-1377) بوده است.

 

واژگان کلیدی: نظام مالیاتی، منطق فازی، درآمدهای مالیاتی، روش مرکز جرم

 

1- مقدمه

طراحی هر نظام مالیاتی باید براساس سه اصل عدالت، کارایی و توجیه اداری - اجرایی صورت گیرد. اصل عدالت به این معناست که اخذ مالیات با برداشت جامعه از عدالت منطبق باشد. مفهوم کارایی اقتصادی این است که اخذ مالیات نباید موجب هزینه­های اضافی اجتناب پذیر برای دولت شود و در دستیابی به اهداف رشد و توزیع عادلانه خللی وارد سازد. به بیان دیگر، اخذ مالیات در صورتی موجه است که منجر به افزایش کارایی در دسترسی به این اهداف شود. مراد از توجیه اداری و تشکیلاتی نیز این است که هزینه­های اجرای نظام، نسبتی مطلق با درآمدهای کسب شده داشته باشد. اگرچه اصول فوق در شکل خود مورد پذیرش است، ولی اعمال سلیقه­های مختلف در کاربرد آنها ممکن است نتایج متفاوتی داشته باشد. تأکید زیاد بر عدالت مالیاتی ممکن است اثر نامطلوبی از نظر کارایی اقتصادی یا جنبه­های اجرایی داشته باشد. همچنین پافشاری زیاد بر دستیابی به هدف­های خاصی از رشد و استقلال اقتصادی ممکن است منجر به غیر­عادلانه شدن نظام مالیاتی شود. و بالاخره، تأکید بیش از اندازه بر جنبه­های اجرایی - تشکیلاتی نظام مالیاتی ممکن است مانع بروز نوآوری باشد که مشوق عدالت و کارایی اقتصادی است. بنابراین، مهمترین مسأله، دستیابی به ترکیب مناسبی از سه اصل یاد شده است. (کردبچه؛1376) به طور کلی موفقیت سیاست­های مالی در دستیابی به اهدافی چون افزایش نرخ سرمایه­گذاری، تشویق سرمایه گذاری­های مطلوب اجتماعی، افزایش فرصت­های اشتغال، تثبیت شرایط اقتصادی در مقابل عدم ثبات بین­المللی، مقابله با تورم و رکود اقتصادی و باز توزیع درآمد ملی می­باشد که رسیدن به این اهداف، به حجم و چگونگی جریان درآمدها و هزینه­های عمومی دولت بستگی دارد. لذا مالیات­ها به عنوان مؤثرترین ابزار سیاست مالی برای رسیدن به اهداف مزبور مطرح می­باشد. کارایی سیاست­های مالیاتی نیز به ساختار نظام مالیاتی کشور در دو بعد قوانین و نظام اجرایی بستگی دارد. (صیامی نمینی؛ 1376) مالیات­ها در ایران، پس از نفت مهمترین منبع درآمدی دولت است. هرچه پیش­بینی مالیات با تکیه بر آمار، اطلاعات و اصلاح سیاست­های مالیاتی دقیق­تر انجام شود، بیشتر می­تواند سیاست­گذاران را در جهت تحقق هدف­های توسعه و رشد اقتصادی یاری دهد. زیرا برنامه ریزی توسعه اقتصادی، به تخمین درستی از منابع درآمدی به منظور تأمین مخارج بخش عمومی نیاز دارد. با توجه به اینکه سطح و میزان درآمد­های مالیاتی در هر کشور براساس فعالیت­های اقتصادی، سیاست­ها و نظام مالیاتی موجود کشور تعیین می­شود، ضروری است- که میزان کارایی نظام مالیاتی کشور را به کمک مهمترین شاخص­های اثر گذار مورد بررسی قرار داد.

در این تحقیق با استفاده از شاخص­های­، سهم درآمدهای مالیاتی در کل درآمدهای عمومی دولت ( )، سهم درآمدهای مالیاتی در پوشش هزینه­های دولت ( ) و سهم یا نسبت درآمدهای مالیاتی در تولید ناخالص داخلی­ ( )، به ارزیابی کارایی نظام مالیاتی با رویکرد منطق فازی پرداخته می­شود.

از این رو در بخش دوم ابتدا به پیشینه تحقیق، در بخش سوم به  توصیف نظام مالیاتی کارا، بخش چهارم که مربوط به مبانی نظری می­باشد به بررسی کارایی نظام مالیاتی با توجه به رویکرد منطق فازی پرداخته شد و در نهایت در بخش پنجم، با توجه به نتایج حاصل از بررسی به عمل آمده، پیشنهاداتی برای رفع مشکلات و نارسایی­های موجود نظام مالیاتی کشور ارائه گردیده است.

2-مروری بر مطالعات انجام شده

در ایران مطالعات محدودی در زمینه کارایی نظام مالیاتی صورت گرفته است. از جمله مهمترین مطالعات می­توان به کار جمشید پژویان و باقر درویشی(1389) تحت عنوان اصلاحات ساختاری در نظام مالیاتی ایران اشاره نمود، با استناد به این مطالعه، شاخص­های ارزیابی نظام مالیاتی کشور (سهم مالیات از تولید ناخالص داخلی 58درصد، سهم مالیات­ها از منابع تأمین بودجه کل حدود 31درصد) بیانگر آن است که نظام مالیاتی کشور از ساختار مطلوبی برخوردار نیست. در حالیکه نسبت مالیات به تولید ناخالص داخلی برای کشورهایی با ساختار اقتصادی ضعیف­تر از ایران (آذربایجان، کامرون، نیجریه و هند) 12درصد و برای کشورهای با ساختار مشابه اقتصادی کشور ما (پاکستان، مصر، سوریه، چین و اندونزی) برابر با 17درصد و در کشورهای  پیشرفته اروپایی این رقم بالغ بر 30 درصد می باشد. بررسی آمار مربوط به گروه کشورهای مختلف (کشورهای صنعتی، منطقه اروپا، کشورهای در حال توسعه آفریقا، کشورهای اروپایی بدون کشورهای صنعتی و نیم کره غربی) نشان می­دهد که نسبت درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص­ داخلی در این کشورها در حداکثر و حداقل مقدار به ترتیب برابر با 28 و 19درصد است که بسیار بالاتر از رقم ذکر شده در ایران است. همچنین سهم درآمدهای مالیاتی از کل منابع تأمین بودجه سالیانه، بین 81 و 92.25درصد است یعنی در کشورهای مورد بررسی دولت­ها در بدترین حالت 81 درصد و در بهترین حالت 92.25 درصد منابع مالی بودجه را از طریق مالیات­ها تأمین می کنند. در اقتصاد ایران، در بهترین حالت سهم مالیات­ها از منابع تأمین بودجه حدود 40 درصد است (این رقم در اقتصاد ایران بین 17 تا 40 درصد در طی سال­های 1386-1370 در نوسان بوده است) یعنی سهم مالیات­ها از کل منابع تأمین مالی بودجه کشور در بهترین حالت نصف حداقل مقدار (80 درصد سایر کشورها) کشورهای مورد بررسی بوده است. لازم است توجه شود که قسمت اعظم این 40 درصد نیز مالیات بر درآمدهای حاصل از نفت است^[3].(پژویان، درویشی؛ 1389)

براساس اطلاعات سری زمانی  مندرج در معاونت امور اقتصادی و هماهنگی دفتر اقتصاد کلان (80-1376) میانگین سهم درآمدهای مالیاتی از درآمدهای دولت طی سال­های (1379-1342) حدود 28 درصد با انحراف معیار 0.08 و سهم درآمدهای مالیاتی به تولید ناخالص داخلی ایران در سال­های (1379-1338) حدود 6درصد با انحراف معیار 0.01 بوده است. این شاخص­ها نقش اندک نظام مالیاتی در تأمین هزینه­های دولت در اقتصاد کشور را نشان می دهد.

قابل ذکر است که در ایران مطالعات محدودی برای بررسی کارایی  سیستم مالیاتی صورت گرفته است. برخی از این مطالعات مانند کردبچه (1364)، کمیجانی و یحیایی(1370)، مهرگان (1384)، فلاحتی و همکاران (1388) به بررسی ظرفیت مالیاتی پرداختند و برخی از مطالعات مانند قلیحی (1383) تلاش سیستم مالیاتی را برآورد نمودند و در مطالعاتی دیگر مانند شاکری (1382) و عرب مازار و موسوی (1388) به محاسبه و  بررسی کارایی سیستم مالیاتی پرداختند. در جدول (1) به اجمال به مهمترین مطالعات انجام شده در این حوزه اشاره شده است.

جدول1. مروری بر سایر پژوهش های انجام شده

 

نتایج	دوره مورد بررسی	عنوان	محقق
شاخص کوشش مالیاتی در این دوره برای ایران معادل 0.5 بوده است یعنی تنها 50درصد از ظرفیت بالقوه مالیاتی به بالفعل تبدیل شده است.	1974-1979	تعیین ظرفیت­های مالیاتی در کشورهای توسعه یافته	کرد بچه (1364)
طی سالهای مورد بررسی به طور متوسط 47.3درصد از ظرفیت های مالیاتی جامعه وصول شده است.	1365-1367	برآورد ظرفیت مالیاتی کشور	کمیجانی و یحیایی  (1370)
کوشش مالیاتی کشور در سال 1383 برابر با 55 درصد بوده است.	1345-1383	برآورد تلاش مالیاتی  بالقوه در ایران	فلیحی (1383)
عدم کارایی  سیستم مالیاتی در جمع آوری مالیات به دلیل حساسیت اندک نسبت به تغییرات قیمت.	1360-1380	بررسی کارایی سیستم مالیاتی در اقتصاد ایران با توجه به کشش قیمتی و وقفه مالیاتی	شاکری (1382)
استان تهران بیشترین و استان همدان کمترین کوشش در جهت تحقق درآمدهای مالیاتی را داشته اند. مالیات استان همدان سیر صعودی داشته ولی مالیات اخذ شده متناسب با ظرفیت مالیاتی نبوده است.	1376-1380	برآورد ظرفیت مالیاتی استان های کشور	مهرگان      (1384)
در بیشتر استان ها عدد مربوط به کارایی نسبی و کوشش نسبی مالیاتی متفاوت و کمتر از یک است که به وجود شکاف بین مالیات وصولی و مالیات بالقوه قانونی در استان ها اشاره دارد.با در نظر گرفتن سناریو های موجود،طی این دو سال کوشش مالیاتی کل کشور در حدود 79.75درصد بوده است.(کارایی نسبی پایین ادارات کل امور مالیاتی کشور)	1384/1385	محاسبه کارایی و کوشش مالیاتی ادارات کل امور مالیاتی استان های مختلف کشور(روش تحلیل پوششی داده ها)	عرب مازار و موسوی (1388)
درجه شهر نشینی بیشترین تآثیر گذاری  و سهم بخش کشاورزی از GDP اثر کمتری در ظرفیت مالیاتی کشور دارد.	1352-1386	برآورد ظرفبت مالیاتی کشور با استفاده از شبکه های عصبی	فلاحتی وهمکاران (1388)

 

منبع: مطالعات محقق

3- نظام مالیاتی کارا

کارایی به معنای انجام درست کار و رسیدن به یک سطح خروجی مورد انتظار از یک یا چند ورودی مشخص است. کارایی به معنای تولید کمترین مقدار ضایعات و کمترین میزان هزینه است، به طوری که کمیت و کیفیت ثابت نگه داشته شود. (عرب­زاده، موسوی؛ 1389)

در مورد کارآیی، باید به این نکته توجه کرد که آیا قانون مربوطه از نظر اجرای سیاست‌های مالیاتی، کارآیی و اثربخشی را دارد. به عبارت دیگر قانونی کارآ و اثربخش است که نتیجه­ی مورد نظر از تصویب آن حاصل شود. به عنوان مثال یکی از اهداف قانون برای الزام  مؤدیان مالیات بر شرکت‌ها به منظور ارایه­ی اظهارنامه و ترازنامه و سود و زیان، می‌تواند شناخت کامل از نحوه­ی گردش مالی یک شرکت در اقتصاد و استفاده از اطلاعات مالی این شرکت برای ردیابی مفاسد مالی بنگاه‌های دیگر باشد. چنانچه این هدف قانونگذار، با ارائه­ی درست ترازنامه و سود و زیان شرکت‌ها حـاصل شود می‌گوییم قانون، کارآ (اثربخش) بوده است. (مهرگان؛ 1383)

مالیات برای اجرای سیاست­گذاری مالی است. اجرای سیاست‌گذاری مالی دارای سه دسته اثر مهم بوده که عبارتند از: آثار اقتصادی، آثار اجتماعی و آثارسیاسی.

آثار اقتصادی اجرای سیاست‌گذاری مالی در چهارچوب محدودیت مصرف یک کالای بخصوص، حمایت از یک صنعت بخصوص، حمایت از یک منطقه بخصوص و حمایت از صنایع داخلی مطرح است. آثار اجتماعی اجرای سیاست­گذاری مالی رسیدن به اهداف اجتماعی پیش­‌بینی شده در قانون اساسی هر کشور، منعکس شده در برنامه‌های میان‌مدت و بلند‌مدت توسعه اقتصادی و اجتماعی آن است. آثار سیاسی اجرای سیاست­گذاری مالی رسیدن به اهداف سیاسی پیش ‌بینی شده در قانون اساسی هر کشوراست. (بخشی، ص 139؛ 1389)

بطور کلی نظام مالیاتی بهینه باید هر گونه تحولات توسعه­ای را در خود جای دهد و اصل عدالت، کارایی و اثربخشی را در خود داشته و از ابهام و ضعف مبرا باشد. آدام اسمیت اقتصاددان معروف چهار ­اصل عمده را به عنوان اصول یک نظام مالیاتی مطلوب بیان می‌کند:

1. اصل عدالت و برابری: براساس این اصل بار مالیات باید به صورت عادلانه بین مردم تقسیم ‌شود و به توانایی پرداخت مالیات دهنده بستگی داشته باشد. وی مالیات تناسبی را به عنوان مالیاتی عادلانه تلقی­ می‌کند.

2. اصل معین و مشخص بودن: براساس این اصل، مبلغ مأخذ مالیات، زمان پرداخت و طریقه پرداخت باید دقیقاً مشخص و معین باشد.

۳. اصل سهولت یا سهل‌الوصول بودن: براساس این اصل،‌ کسب ‌رضایت نسبی افراد و تسهیلات مختلف برای پرداخت مالیات مدنظر است و تنظیم شرایط جهت پرداخت و طریقه پرداخت باید باتوجه به حداقل فشار ممکن باشد.

۴. صرفه‌جویی: براساس این اصل، درجمع‌آوری مالیات باید حداکثر صرفه‌جویی به عمل آید. (بان؛ ۱۳۸۸)

گذشته از این، یک نظام مالیاتی مطلوب در دو بعد قوانین مالیاتی و مسایل اجرایی نیز می­بایست از خصوصیات مشروحه ذیل برخوردار باشد:

1. ساده، صریح و بدون ایهام باشد. این ویژگی در مشارکت مؤدیان در پرداخت به موقع مالیات نقش مهمی ایفا می کنند.

2. در طراحی نظام مالیاتی می بایست به بهبود مدیریت مالیاتی توجه کافی شود.

3. در طراحی نظام مالیاتی می بایست به شرایط قانونی، فرهنگی و اجتماعی کشور از یک سو، و شرایط و مقررات کشورهای طرف معامله خارجی از سوی دیگر عنایت کافی شود تا بدین ترتیب تا حدی از فرار سرمایه به خارج از کشور جلوگیری به عمل آید.

4. معافیت­ها و تبعیض­های مالیاتی به تدریج حذف گردند.

5. گسترش عدالت مالیاتی از طریق برقراری معافیت­های مالیاتی  برای کالاهایی که مورد استفاده بیشتر گروه­های کم درامد جامعه است و در مقابل افزایش نرخ­های تصاعدی در مورد کالا­های تجملی که مورد استفاده بیشتر گروه های پر درآمد  جامعه است.

6. گسترش پایه­های مالیاتی به همراه تعدیل مالیاتی به نحوی که از یک سو سبب افزایش درآمدهای مالیاتی دولت گردد و از سویی دیگر اختلالی در فعالیت­های اقتصادی ایجاد نکند.

7. نرخ­های مالیاتی می­بایست عقلایی گردد.

8.کاهش سطح و انواع نرخ­های تعرفه­ای وارداتی و حذف محدودیت­های مقداری و استفاده از تعرفه به جای آن.

9. استفاده صحیح از مالیات­های تکلیفی بر حقوق و دستمزد و همچنین مالیات علی الراس برای آن دسته از مؤدیانی که اخذ مالیات از آن­ها دشوار است.

10. اختصاص کد اقتصادی و پستی به مؤدیان از یک سو، و جمع­آوری اطلاعات مؤدیان از سویی دیگر، می­تواند ضمن آشنایی منابع درآمدی و تشخیص وصول مالیات­ها، کارایی تصمیم­گیری نظام را افزایش دهد.

11. نظام مالیاتی باید با توجه به تغییرات اقتصادی انعطاف پذیر باشد.

12. در طراحی نظام مالیاتی باید نگرش منظم و سیستمی داشت و توجه نمود که اصلاح این نظام باید به دقت با سایر تصمیمات متخذه برای تعدیل ساختاری هماهنگ شود. (صیامی نمینی؛ 1376)

از دیدگاه توسعه نیز، مالیات­ها ابزار مؤثری برای مقابله با تقاضای اضافی برای کالاهای مصرفی که در جریان توسعه اقتصادی ایجاد می­شود و در نتیجه برای کنترل فشارهای تورمی در داخل اقتصاد می باشد. همچنین مالیات­ها در ایجاد انگیزه لازم برای افزایش پس­انداز و سرمایه­گذاری نقش مهمی ایفا می­کنند. در این خصوص مالیات­های تصاعدی بر درآمدهای بالاتر می­تواند ابزار مؤثری برای جمع­آوری پس­اندازهای اجباری و کاهش مصرف بخش خصوصی و انتقال قدرت خرید مصرف­گنندگان بخش خصوصی به دولت باشند. دولت می­تواند از این منابع درآمد برای تکمیل سرمایه­گذاری­های خاصی استفاده کند که آن­ها را برای اقتصاد به ویژه در بلند­مدت کارا می داند. این سرمایه­گذاری­ها می تواند سطح و کیفیت سرمایه­گذاری بخش خصوصی را در آینده تا حد ممکن افزایش دهند. در این راستا دولت می­بایست نرخ مالیات را در سطحی تعیین کند که مازادی برای بخش خصوصی و حتی مؤسسات دولتی در جهت افزایش کیفیت سرمایه­گذاری باقی بماند. نقش دیگر مالیات­ها، کاهش شکاف درآمدی بین گروه­های متعدد جامعه است. همچنین مالیات­ها باید موجب بسیج­ مازاد تولید اقتصادی برای توسعه، استمرار و گسترش ابعاد آن شوند و در   کانال­های مولد جامعه مورد استفاده قرار گیرند. در این خصوص به هنگام وضع مالیات می­بایست به دو اصل استفاده از خدمات[4]و توانایی پرداخت[5]توجه شود. اصل استفاده از خدمات بر پایه­ی استفاده منافع ناشی از خدمات استوار است. اصل توانایی پرداخت نیز نوعی شیوه­ی اخذ مالیات را نشان می­دهد که براساس آن بار مالیاتی باید با توجه به توانایی افراد جامعه سرشکن شود. (صیامی نمینی؛ 1376)

از این رو ضرورت نظام مالیاتی ما را بر آن داشت تا به منظور ارزیابی عملکرد و تخمین کارایی نظام مالیاتی که مشتمل بر دو جزء نظام اجرایی و قوانین و مقررات مالیاتی است، به کمک  شاخص­های اثر­گذار مشروحه ذیل که نقش توضیح­دهندگی بیشتری با توجه به اهداف موضوع دارد با رویکرد منطق فازی­، کارایی نظام مالیاتی را تخمین بزنیم:

شاخص توضیحی اول، شاخص سهم درآمد­های مالیاتی در کل درآمد­های عمومی دولت ( )    می باشد که پس از درآمد­های نفتی، بخش عمده­ای از دریافتی­های دولت را تشکیل داده است.

نمودار1. روند شاخص سهم درآمد های مالیاتی در کل درآمد های عمومی دولت

 

 

 

 

 

 

 

 

 

با توجه به نمودار و آمار موجود، سهم درآمدهای مالیاتی در کل درآمدهای عمومی دولت در بدترین حالت برای کشور در سال 1374 در حدود 17.5 درصد و این شاخص در سال 1365 با 60 درصد بهترین حالت را داشته است و پس از آن با روندی نزولی در سال 1377 به 46 درصد رسید. و در طی سال های 87-1380 با روندی صعودی میزان شاخص به 40 درصد در اقتصاد ایران رسیده است.

شاخص توضیحی دوم، شاخص میزان پوشش پرداخت­های عمومی دولت اعم از جاری و عمرانی به وسیله درآمدهای مالیاتی است. این شاخص به صورت نسبت مالیات­ها به کل منابع تأمین بودجه دولت ( ) تعریف شده است که بزرگ بودن این نسبت نشان دهنده عملکرد مالی مثبت دولت است. این معیار در سال­های پس از پیروزی انقلاب اسلامی به تدریج افزایش یافته است.

نمودار2. روند شاخص سهم درآمد­های مالیاتی در پوشش هزینه های دولت

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدار این شاخص طبق بررسی در کشورهای مختلف در بدترین حالت 81 درصد و در بهترین حالت 92.25 درصد بیان شده است. در اقتصاد ایران، در بهترین حالت این شاخص حدود40 درصد است. لازم به ذکر است که قسمت اعظم این 40 درصد نیز مالیات بر درآمدهای حاصل از نفت است. (پژویان، درویشی؛ 1389)

به طور کلی سهم درآمدهای مالیاتی در کل پرداخت­های عمومی دولت در سال­های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بتدریج افزایش یافته است. ولی با اصلاح نرخ ارز مورد استفاده در محاسبات بودجه­ای در سال های پس از 1372، سهم درآمدهای مالیاتی در پوشش هزینه های عمومی دولت اعم از جاری و عمرانی کاهش یافت و از 19درصد در سال 1372 به 17.6درصد در سال 1374 رسید. پس از آن با روندی  افزایشی، در سال 1378 به بیشترین درصد یعنی 43 درصد رسید و پس از آن تا سال 1387 با توجه به آمار موجود نوسانی در حدود 30 درصد را نشان می­دهد. شاخص توضیحی سوم، شاخص سهم یا نسبت درآمد­های مالیاتی به تولید ناخالص داخلی ( ) است. این شاخص یک معیار مهم جهت بررسی کارایی نظام مالیاتی می­باشد. استفاده از این نسبت به عنوان ضابطه­ای جهت نشان دادن اصل رعایت عدالت و مساوات است.

نمودار3. روند شاخص نسبت درآمد­های مالیاتی به تولید ناخالص داخلی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

حدکثر و حداقل مقدار شاخص مذکور برای گروه کشورهای مختلف به ترتیب 28 و 19درصد است. که این رقم برای ایران 53/7 درصد می­باشد. پایین بودن این رقم در کشور می­تواند ناشی از عواملی مانند ناکارآمدی نظام مالیاتی، محدود بودن پایه­های مالیاتی کشور و فرار مالیاتی گسترده در نظام مالیاتی ایران باشد، زیرا وقتی این نسبت در اقتصاد بسیار پایین باشد، سیاست­های انقباضی و انبساطی مالی که از طریق مالیات­ها اعمال می شوند تأثیر ناچیزی بر اقتصاد خواهند داشت. (پژویان، درویشی؛ 1389)

طبق نمودار، متوسط سهم درآمدهای مالیاتی از تولید ناخالص داخلی طی سال‌های 83 تا 86 معادل 6/6 درصد است. بنابراین به این ترتیب ما با هدف برنامه چهارم توسعه (8 درصد) برای این نسبت فاصله داریم. با این وجود برآورد‌های موجود، ظرفیت‌های بالاتری را برای کسب درآمدهای مالیاتی با ‌توجه به سطح تولید ناخالص داخلی، نمایان می‌سازد.

4-مبانی نظری فازی

در ادامه به مبانی نظری ارزیابی کارایی نظام مالیاتی براساس منطق فازی می پردازیم.

4-1-روش شناسی منطق فازی و محاسبات نرم

محاسبات نرم یک روش جدید محاسباتی به کمک تخصص انسان در راستای ایجاد قواعد if-then در راستای حل مسائل واقعی است که توانایی­های شاخص ذهن انسان را برای استدلال و فراگیری در یک محیط نامعین و نادقیق گرد هم می­آورد. منطق فازی نظریه ای برای اقدام در شرایط عدم اطمینان است. این نظریه قادر می باشد بسیاری از مفاهیم، متغیرها و سیستم­هایی را که نادقیق و مبهم هستند، چنانچه در علم واقعیت اغلب چنین است، صورت­بندی ریاضی ببخشد و زمینه را برای استدلال، استنتاج، کنترل و تصمیم­گیری در شرایط عدم اطمینان فراهم آورد. (لطفی زاده ؛ 1965)

در بسیاری از تحلیل­های تجربی در زمینه­های اقتصادی و مالی از تئوری مجموعه­های فازی و  مدل­های منطق فازی استفاده می شود. بر خلاف روش­های پارامتری مرسوم، منطق فازی از نیاز به مدل­سازی ریاضی محض و فروض توزیعی مربوطه اجتناب می کند. منطق فازی توصیفات زبان طبیعی سیاست­های تصمیم­گیری را به الگوریتمی که از یک مدل ریاضی استفاده می کند، ترجمه می­نماید. این چنین مدلی شامل فازی­سازی ورودی ها، اعمال عملگر فازی بر روی بخش­های قسمت فرض، اعمال روش دلالت، استدلال و فازی­زدایی است. (کیا؛ 1389) که مراحل فوق به کمک نرم افزار MATLAB و به کمک روش استنتاج فازی ممدانی که رایج ترین روش­شناسی فازی است در ادامه تشریح می­گردد.

4-2-سیستم استدلال فازی

انسان با استفاده از قوانین استدلال می کند و به جواب می رسد. قوانین "ایده ها" را به هم مربوط می­سازند. در سیستم­های استدلال فازی نیز معمولا دانش افراد خبره با استفاده از قواعد استخراج می­گردد و مجموعه­ای از این قواعد، یک پایگاه قاعده­ی فازی را تشکیل می دهد. که استنتاج از این قواعد با استفاده از سیستم استدلال فازی صورت می گیرد. به صورت کلی، سیستم­های استدلال فازی از پنج بخش اصلی تشکیل می­گردد، که در شکل 1 نمایش داده شده است.

شکل1. اجزای سیستم استدلال فازی

 

 

 

 

 

 

 

معمولاً پایگاه قاعده و پایگاه داده را در یک مجموعه تحت عنوان پایگاه دانش قرار می دهند. در ادبیات منطق فازی، انواع مختلفی از استنتاج های فازی پیشنهاد گردیده است و از معروفترین آن­ها سیستم استدلال سوگنو^[6](1985) و سیستم استدلال ممدانی^[7] (1977) هستند. در مقاله­ی حاضر سیستم استدلال ممدانی مورد استفاده قرار می گیرد که در شکل (1) نحوه­ی استنتاج این سیستم در یک پایگاه قاعده با سه متغیر ورودی، با بردار (x1,x2,x3) در بخش فرض و یک متغیر خروجی،y، در بخش نتیجه مشاهده می گردد.

مراحل اجرایی استدلال فازی (عملیات استنتاج از قواعد اگر- آنگاه فازی) در این سیستم استدلال فازی به شرح زیر است:

1. مقایسه­ی بردار متغیر ورودی با توابع عضویت در بخش فرض که در نتیجه آن میزان عضویت یا سازگاری متغیر با هر یک از مجموعه های فازی یا برچسب های زبانی به دست می آید (این گام اغلب فازی سازی نامیده می شود).

2. ترکیب مقادیر عضویت متغیرهای ورودی در بخش فرض با استفاده از عملگر T-  نرم (معمولاً عملگر حداقل) که از طریق آن "قوه ی تحریک" هر قاعده به دست می آید.

3. تولید نتایج فازی مناسب برای هر یک از متغیرهای ورودی با توجه به قوه­ی تحریک به دست آمده و مجموعه­های فازی بخش نتیجه.

4. ادغام نتایج فازی به دست از هر یک از قواعد و تولید یک خروجی صریح (این گام فازی زدایی نامیده می شود). در هنگام ادغام نتایج ممکن است با یک متغیر ورودی، دو قاعده متفاوت با مجموعه­ی فازی یکسان در بخش نتیجه با میزان قوه­ی تحریک­های مختلف تحریک گردند، که در این حالت با استفاده از یک عملگر S­- نرم مناسب (اغلب اوقات عملگر ماکزیمم) قوه­ی تحریک مربوط به این مجموعه فازی به دست می آید.

پس از تعیین قوه­ی تحریک هر داده در مجموعه­های فازی خروجی می­توان نتایج را با یکدیگر ادغام و نتایج صریح را محاسبه نمود. روش­های فازی­زدایی مختلفی پیشنهاد شده اند که به برخی از آن­ها مانند مرکز سطح، مرکز مجموع ها سطوح، روش ارتفاع و روش مرکز بزرگترین سطح می توان اشاره نمود. (کیا؛ 1389)

 

 

 

4-3-فازی­سازی

در این تحقیق شاخص­های سهم درآمدهای مالیاتی در کل درآمدهای عمومی دولت­ ( )، سهم درآمدهای مالیاتی در پوشش هزینه­های دولت ( ) و سهم یا نسبت درآمدهای مالیاتی در تولید ناخالص داخلی­ ( )، مهمترین متغیرهای اثرگذار بر اندازه­ی کارایی نظام مالیاتی در نظر گرفته شده اند. به منظور فازی­سازی متغیرهای فوق، در مرحله اول برای هر یک از متغیرهای ورودی عبارات زبانی، خیلی پایین (VL)، پایین (L)، نرمال (N)، بالا (H) و خیلی بالا (VH) و از سوی دیگر عبارات زبانی خیلی کوچک (VS)، کوچک (S)، متوسط (A)، بزرگ (B) و خیلی بزرگ (VB) به منظور توصیف اندازه­ی کارایی نظام مالیاتی در نظر گرفته شدند (شکل های 2 و 3)

شکل2. نمایش توابع عضویت شاخص­های توضیحی (ورودی)

 

 

 

 

0.674           0.5491        0.443          0.337        0.231       0.1249          0

 

0.5364                0.4111     0.3397     0.2682     0.1967    0.1253          0

 

9.9       8.473        7.198      5.923      4.648        3.373                         0

 

شکل3. نمایش توابع عضویت بخش نتیجه (کارایی نظام مالیاتی)

 

 

 

منبع: یافته‌های تحقیق به کمکMATLAB

سپس برای هر یک از عبارات زبانی متغیرهای ورودی، توابع عضویت مثلثی با تعیین میانگین (Mean) و دامنه­ی (R) داده ها به دست آمد، که نحوه­ی محاسبه­ی آنها در جدول (2) مشاهده می­گردد و توابع عضویت برای هر شاخص به عنوان متغیر ورودی در جداول (2،3و4) موجود در پیوست نشان داده شده است. توابع عضویت مجموعه­های فازی خروجی نیز با تعیین مقیاس مورد نظر برای شاخص اندازه­ی کارایی نظام مالیاتی تعیین و تخمین زده شد که اندازه کارایی نظام در جدول (7) قابل مشاهده می­باشد^[8].

جدول2. توابع عضویت متغیرهای بخش فرض

 

تابع عضویت	بازه

4-4- پایگاه قواعد فازی

پس از تعیین توابع عضویت فازی برای هر یک از عبارات زبانی مربوط به متغیرهای ورودی و متغیر خروجی، پایگاه قواعد مبتنی بر دانش خبره تشکیل می­گردد که در این خصوص از مطالعات و نقطه نظرات خبرگان اقتصادی استفاده شده است. با توجه به اینکه برای هر یک از سه متغیر ورودی پنج مجموعه فازی تعریف گردید، تعداد کل قواعد فازی برابر با 53 = 125 می­باشد که به عنوان مثال قاعده­ی اول بیان می­کند، اگر شاخص اول خیلی بالا، شاخص دوم وسوم نیز خیلی بالا باشند، میزان کارایی نظام مالیاتی خیلی بزرگ خواهد بود. همان­طور که مشاهده می­گردد، قاعده­ی بالا منطبق با برداشت منطقی فرد خبره از تأثیر این متغیرها بر میزان کارایی نظام می­باشد. از این رو قواعد فازی بر خلاف مدل­سازی­های ریاضی دیگر، به سادگی قابل درک و کاربرد هستند.

4-5-استدلال فازی و فازی زدایی

پس از ساخت پایگاه قواعد فازی، می توان عملیات استدلال فازی را روی آن انجام داد. سیستم استدلال کاربردی در این مطالعه از نوع سیستم استدلال ممدانی است. ابتدا ″قوه ی تحریک″^[9]داده­ها برای یک قواعد به دست می­آید بدین منظور از عملگر حداقل (Min) استفاده می شود.

                                             

در رابطه‌ی فوق x بردار داده ورودی شامل مقادیر شاخص­­ها می‌باشد، i شماره‌ی قاعده و ،  و  به عبارات زبانی متغیرهای ورودی،  درجه‌ی قاعده i ام،  عبارات زبانی مربوط به میزان کارایی در قاعده i ام و  قوه‌ی تحریک x در مجموعه فازی یا عبارات زبانی در قاعده i ام می‌باشد. که به عنوان مثال در در سال 1383 برای 4 سطح متفاوت اندازه ها برآورد گردیده است:

 

 

 

 

 

 

جدول5. نحوه­ی برآورد میزان کارایی نظام مالیاتی در سال 1383

 

		L	N
شاخص ورودی اول ( )		0.06	0.94
		N	H
شاخص ورودی دوم ( )		0.87	0.13
		N	H
شاخص ورودی سوم ( )		0.8	0.2
/  /	قاعده تصمیم	میزان کارایی نظام مالیاتی (TE)
		MIN ( , , )
1) L/N/N	62	A: 0.8* 0.06
2) L/N/H	87	A: 0.8* 0.06
3) L/H/N	67	A: 1*0.06
4) L/H/H	92	A: 0.8*0.06
5) N/N/N	63	A: 1*0.8
6) N/N/H	88	A: 1*0.2
7) N/H/N	68	B: 1*0.13
8) N/H/H	93	B: 1*0.13
سطح	ارزش	وزن	وزن*ارزش
A	0.8	0.5	0.40
B	0.104	0.75	0.078
مجموع	0.904		0.478
میزان کارایی نظام مالیاتی در سال 1383		0.478/0.904=0.528

 

منبع: محاسبات محقق با توجه به قواعد و توابع عضویت

به همین طریق جدول (6) برای سری زمانی برآورد شده است.

قوه­ی تحریک هر یک از مجموعه­های فازی خروجی پس از تعیین به ازای داده­های مورد مطالعه، برآورد و پس از به دست آوردن نتایج فازی جهت دستیابی به یک شاخص به منظور مقایسه­ی داده­های مختلف براساس اندازه­ی کارایی نظام مالیاتی مرتبط با آن­ها، مستلزم اجرای عملیات فازی زدایی است.

 

 

                                                                   

 

                                                                                                                                                                                                                                                                       

               

در رابطه فوق،  قوه‌ی تحریک بردار ورودی x در مجموعه فازی  است که در مرحله‌ی قبلی تعیین گردیده و  خروجی صریح به دست آمده، به ازای بردار ورودی x است.­­(کیا؛ 1389) با توجه به حجم جدول، به جای درج جدول تخمین با کدهای ISIC چهار رقمی، از جدول (4) که صنایع را با کدISIC دو رقمی نشان می‌دهد استفاده شد.

جدول6. اندازه میزان کارایی نظام مالیاتی دراقتصاد ایران با رویکرد فازی

 

میزان کارایی	سال	میزان کارایی	سال	میزان کارایی	سال
0.786	1379	0.531	1368	0.378	1357
0.645	1380	0.511	1369	0.163	1358
0.432	1381	0.710	1370	0.105	1359
0.462	1382	0.767	1371	0.432	1360
0.528	1383	0.012	1372	0.241	1361
0.597	1384	0.043	1373	0.347	1362
0.565	1385	0.269	1374	0.496	1363
0.735	1386	0.450	1375	0.636	1364
0.613	1387	0.596	1376	0.882	1365
-	1388	0.793	1377	0.605	1366
-	1389	0.978	1378	0.596	1367

منبع: محاسبات محقق

 

 

 

 

نمودار3. میزان کارایی نظام مالیاتی کشور با رویکرد فازی

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول7. بررسی کارایی نظام با توجه به برنامه­های توسعه

 

کارایی نظام مالیاتی	متوسط هندسی شاخص کارایی نظام مالیاتی در طی برنامه­های توسعه	دوره زمانی برنامه	برنامه توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی	ردیف
عملکرد نظام مالیاتی در این برنامه نشان می‌دهد در تمامی سال‌های اجرای آن با میزان کارایی چشمگیری مواجه بوده‌ایم و در سال‌های پایانی این روند معکوس شد و در سال آخر شدیدا کاهش یافت. این تکانه شدید نشان داد برنامه اول نتوانست روندهای مثبت و بادوامی در کارایی نظام مالیاتی شکل دهد.	0.506	(1368-72)	برنامه اول با اهداف (ایجاد رشداقتصادی، تأمین عدالت اجتماعی، تآمین حداقل نیاز مردم)	1
در این برنامه کارکرد نظام مالیاتی بیشتر به عنوان محل تأمین درآمد دولت بوده به طوری که پس از افزایش اندک در سال اول توانست با روندی صعودی در طی دوره برنامه بیشترین کارایی را در نظام مالیاتی کشور در 1378به میزان 98 درصد برساند، که دلیل آن متمرکز شدن برنامه در جهت رشد و توسعه اقتصادی بوده است.	0.521	(1373-78)	برنامه دوم با اهداف (رشد تولید ناخالص داخلی، افزایش ضرب جینی، بهینه سازی نظام توزیع مجدد درآمد)	2
برنامه سوم با رویکرد توسعه اقتصادی رقابتی از طریق حرکت به سمت آزادسازی نظام اقتصادی و اصلاحات قانونی و نهادی و لغو انحصارات برای فراهم شدن زمینه های مشارکت بخش خصوصی و کاهش تصدی­گری دولت، منجر به نزولی شدن کارایی نظام مالیاتی گردید. به طوری که میزان کارایی از 98 درصد درسال 1378 به 52 درصد در سال 1383 رسید.	0.570	(1379-83)	برنامه سوم با اهداف (اصلاحات ساختاری مناسب، ارتقای کارایی و افزایش بهره­وری منابع، ساماندهی بازار مالی، توسعه علوم و فناوری، ایجاد شبکه­های حمل و نقل بین المللی، ایجاد شبکه­های مادر مخابراتی)	3
اصلاح نگرش به نقش مالیات در اقتصاد کشور و افزایش درآمدهای مالیاتی کشور مطابق قانون برنامه چهارم توسعه با توجه به شرایط اقتصادی و زیرساختارهای توسعه‌ای کشور و خروج از حالت تک محصولی پیش‌بینی شده، از امور  حساس و مهم برای برنامه‌ریزان کشور بود، روند صعودی در میزان  کارایی نظام به چشم می­خورد به طوری که بیشترین میزان کارایی را بعد از 5 سال گذشته در سال1386 با 74 درصد و در سال 1387 با 61 درصد می­توان شاهد بود.	0.628	(1384-88)	برنامه چهارم با اهداف (بستر سازی برای رشد اقتصادی، توسعه مبتنی بر دانایی، حفظ محیط زیست، رقابت پذیری اقتصادی، کاهش مصرف سوخت، آمایش سرزمین،کاهش فاصله دهک­های درآمدی)	4

منبع: بررسی­های محقق با توجه به نتایج تحقیق

 

در بررسی حاضر پس از برآورد میزان کارایی نظام مالیاتی در هر سال که با نسبت دادن مقادیر0، 25/0، 5/0، 75/0 و1 که به ترتیب با سطوح بسیار کوچک، کوچک، متوسط، بزرگ و بسیار بزرگ برای میزان کارایی نظام مالیاتی صورت گرفته است، به وسیله سطوح ذیربط همراهی وزن­دار شده اند. پس از آنکه میزان کارایی نظام مالیاتی و درجه عضویت در هر سال تخمین و برآورد گردید، با استفاده از برنامهMATLAB  و سیستم استنتاج فازی ممدانی ارزیابی و در نهایت براساس ارزیابی قواعد اتخاذ شده و ترکیب قواعد (تجمیع خروجی­ها)، میزان کارایی نظام مالیاتی در اقتصاد ایران طبق نمایشگر قواعد^[10] که یک نقشه کلی از فرآیند استنتاج فازی را نشان می­دهد در طی سال­های 87-1357 به روش مرکز جرم  به میزان 55/0 برآورد گردید.

شکل4. نمودار سیستم استنتاج فازی و پایگاه قواعد فازی و تخمین کارایی نظام

مالیاتی به روش مرکز جرم ^[11](TE=0.55)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع: یافته‌های تحقیق به کمکMATLAB (توجه: از شکل کامل قواعد خودداری شده است)

5- نتیجه­گیری و پیشنهادات

مالیات به عنوان اساسی‌ترین رکن درآمدهای دولت از اهمیت خاصی برخوردار بوده و برنامه‌ریزی برای به فعل‌رسانی ظرفیت‌های بالقوه‌ آن برای افزایش درآمدهای مالیاتی کشور لازم است. از این رو، برای دستیابی به این مهم، کشور به یک نظام مالیاتی کارآمد، مؤثر، کارا، یکپارچه و نظام‌مند نیاز دارد تا  بتواند در یک دوره زمانی کوتاه‌مدت دولت را به اهداف عالیه عدالت  مالیاتی برساند. به همین جهت بررسی و شناسایی مشکلات موجود نظام مالیاتی با توجه به وضعیت و شرایط کنونی برای تسریع در امور آن حیاتی است و از اولویت‌های اصلی  برنامه‌ریزان و سیاست گذاران بخش عمومی کشور به شمار می‌آید، تا از این رهگذر بتوان با یک بازنگری و روش‌­شناسی بهنگام تحول و دگرگونی در نظام مالیاتی کشور ایجادکرد.

به طور کلی، افزایش سهم مالیات‌ها در بودجه دولت (اعتبارات هزینه‌ای) و همچنین افزایش این سهم در کل درآمدهای عمومی دولت و تولید ناخالص داخلی به عنوان یکی از ابزارهای اصلی سیاست‌های دولت، منوط به تحول اساسی در سیستم وصول درآمدهای مالیاتی و حرکت به سمت یک سیستم یکپارچه اخذ مالیات، یکسان‌سازی سیاست‌ها و مقررات در وضع انواع مالیات‌ها، عوارض و هماهنگ کردن بخش‌های مختلف اقتصادی و تمرکز آن تحت یک مدیریت کارآمد در چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ‌ایران می­باشد.

یافته­های تحقیق نشان می­دهد که متوسط کارایی نظام مالیاتی درطی سال­های (87-1357) به روش مرکز جرم، برابر 55/0 بوده که به ترتیب با سطوح متوسط و تقریبا بزرگ صورت گرفته است که بیشترین سطح کارایی نظام مالیاتی در سال­های (79-1377) بوده است. بنابراین با دقت به جدول­های (6) و (7) عنوان می­شود که تا سال 1387 کمترین میزان کارایی نظام در سال 1372 با 0.01 درصد و بیشترین میزان در سال 1378 با 98 درصد ارزیابی گردید. علاوه بر‌این با توجه به آمار و ارقام جدول‌ها می‌توان دوره‌های زمانی زیر را از بعد شرایط اقتصادی، اجتماعی و زمانی  نیز مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داد:

‌دوره اول که مربوط به دوره پیروزی انقلاب اسلامی ‌ایران است و از سال 1357 شروع شده و تا سال اجرای  برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور ادامه دارد میزان کارایی نظام به طور متوسط 0.44 درصد برآورد گردید. ‌دوره دوم مربوط به برنامه‌های توسعه‌ای اول و دوم اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که میزان کارایی به طور متوسط 8 درصد افزایش پیدا کرد به طوری که با روندی صعودی در طی دوره برنامه دوم بیشترین کارایی را در نظام مالیاتی کشور ایجاد نمود. ‌دوره سوم نیز مربوط به برنامه­های سوم و چهارم توسعه است که در دوره برنامه سوم میزان کارایی به شدت نزول پیدا نمود به طوری که میزان کارایی از 98 درصد درسال 1378 به 52 درصد در سال 1383 رسید. از اینرو برای ارتقا کارایی نظام مالیاتی کشور نکات زیر پیشنهاد می­گردد:

1. حرکت برای تبدیل درآمد نفت و گاز به دارایی‌های مولد به منظور پایدارسازی فرآیند توسعه و تخصیص و بهره‌برداری بهینه از منابع، چرا که این امر توجه برنامه ریزان سیاسی و اقتصادی را  به سایر منابع درآمدی غیرنفتی مانند درآمدهای مالیاتی بیشتر نمایان می‌سازد.

2. مدلسازی و سنجش متغیر­های اثرگذار بر شاخص­های نظام مالیاتی، که خود می­تواند الگویی جهت سیاست­گذاری در امر مالیات باشد.

3. تعیین نرخ بهینه مالیات برای حداکثر کردن درآمدهای مالیاتی با توجه به نرخ تورم موجود.

4. ایجاد کُد اقتصادی برای شناسایی کلیه اشخاص حقیقی و حقوقی و ردیابی آنها موقع عدم پرداخت مالیات ها و فرار از آن به روش‌های الکترونیکی، مانند ایجاد سیستم بانک اطلاعاتی الکترونیکی مؤدیان مالیاتی.

5. شاخص بندی مالیات‌های معوقه، اعمال جریمه بر مالیات‌های به تأخیر افتاده حداقل به میزان نرخ تورم.

6. ایجاد بسترهای پیاده سازی مالیات بر مجموع درآمد در اقتصاد کشور.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]. کارشناس ارشد علوم اقتصادی از دانشگاه سیستان و بلوچستان، سرباز قرارگاه سازندگی خاتم الأنبیاء (ص)، گروه تخصصی شهید رجایی، قسمت امور پیمانها و رسیدگی، زاهدان.ایرانEmail:[e-mail]

[2]. دکتری اقتصاد صنعتی، عضو هیئت علمی دانشگاه سیستان و بلوچستان، استادیار گروه اقتصاد دانشگاه سیستان و بلوچستان زاهدان.ایران(نویسنده مسؤل)

Email: [e-mail]، Email: [e-mail]

1. ارقام ذکر شده متوسط ارقام مورد نظر در طی دوره (86-1370) می­باشد.

1. benefit principle

2. ability to pay principle

 

 

 

1. Mamdani inference system

2. Sugeno inference system

 

1. عملیات محاسباتی مربوطه با استفاده از برنامه نویسی Visual Basic در محیط نرم افزار Excel انجام گرفته است.

1. Firing strength

1.­ نمایشگر قواعد، تفسیر کل فرآیند استنتاج فازی را فرآهم می آورد. این نمایشگر، نحوه ی تأثیر هر یک از توابع عضویت روی نتیجه نهایی را نشان می دهد.

2. از شکل کلی تمامی قواعد به دلیل حجم زیاد پرهیز شده است.

مراجع

منابع

-      بخشی لطفعلی.، آشنایی با مالیه ی عمومی، نشر اقتصاد فردا، تهران، چاپ اول 1389.

-      بان حسن.، پایه مالیاتی REIT، مالیاتی نوین در بازارهای مسکن و سرمایه، فصلنامه تخصصی مالیات، شماره 7: ص 175، 1388.

-      پژویان جمشید، درویشی باقر؛ اصلاحات ساختاری در نظام مالیاتی ایران، پژوهشنامه مالیات، شماره هشتم، 1389.

-      داده های بانک مرکزی ایران، 1391.

-      شاکری عباس، موسوی میر حسین؛ بررسی کارایی سیستم مالیاتی در اقتصاد ایران با توجه به کشش قیمتی و وقفه مالیاتی، فصلنامه پژوهش­های اقتصادی ایران، شماره هفدهم، 1382.

-      صیامی نمینی سیما؛ ارزیابی نظام مالیاتی کشور با تأکید بر بخش صنعت، مجله سیاسی اقتصادی ، 1373.

-      طیب­نیا علی؛ مقدمه ای بر اصلاح نظام مالیاتی ایران، طرح پژوهشی، سازمان امور مالیاتی کشور، 1384.

-      عرب مازار عباس، موسوی یحیی؛ محاسبه کارایی و کوشش مالیاتی کشور به روش تحلیل پوشش داده ها، پژوهشنامه اقتصادی، شماره دوم، 1389.

-      فلاحتی علی و همکاران؛ برآورد ظرفیت مالیاتی کشور با استفاده از شبکه های عصبی، پژوهشنامه مالیات، شماره هشتم، 1389.

-      فلیحی نعمت؛ برآورد تلاش مالیاتی  بالقوه در ایران، پژوهشنامه مالیات و توسعه، تهران، 1389.

-      قانون مالیات های مستقیم و غیر مستقیم، سازمان امور مالیاتی کشور، 1390.

-      کردبچه محمد؛ نسبت مالیاتی ،ظرفیت مالیاتی،کوشش مالیاتی، تهران، سازمان برنامه بودجه، دفتر اقتصاد کلان، 1364 .

-      کردبچه محمد؛  بررسی درامد­های مالیاتی در ایران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، مجله برنامه و بودجه، شماره پنجم، 1376.

-      کیا مصطفی.، منطق فازی در MATLAB، انتشارات کیان رایانه سبز. چاپ اول، 1389.

-      مهرگان محمدرضا؛ مدل­های کمی در ارزیابی عملکرد ادارات، تهران، انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران، 1383.

 

-       Zadeh. L.A., Fuzzy Logic, Neural Networks, and Software Computing. Commun. ACM, 37 (3): 77-84, (1994).

-       Zadeh,L.A., FuzzyLogic,Computer,Vo1.1,No.4,pp.83-93, (1988)

-       Mamdani,E.H., Applications of fuzzy logic to approximate reasoning using linguistic synthesis, IEEE Transactions on Computers, Vo1.26,No.12,pp.1182-1191,(1977).