1391/06/ 1391 تاریخ پذیرش : 28 /05/ تاریخ دریافت : 23
مقدمه
نظر به این که موضوع نوشتار حاضر، بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در
از جمله « عدالت » سیرهی امام علی (ع) است، و با عنایت به این که واژهی
مفاهیمی است که همواره بدان توجه شده است و معانی عام و خاص دارد 1، و از طرف
دیگر این واژه از دیدگاههای مختلف فلسفی، مذهبی، اخلاقی، اجتماعی و قضایی،
مدنظر حقوق دانان و مقررات حقوق بشر بوده، بحث و بررسی آن از دیدگاه مکاتب
؛ مختلف در جای خود حایز اهمیت، و حدود آن از نظر فکری و حقوقی متفاوت است 2
بهعلاوه، عدالت به مفهوم اجتماعی آن در علم و فرهنگ اسلامی، یکی از اهداف نبوت
.( است( 1
بنابراین، نخستین مطلب شایان ذکر، بیان مفهوم عدالت قضایی و تعیین محدوده و
قلمرو آن در شیوهی مرضیهی امام علی (ع) است. اما در همین جا این نکته ی مهم و
اساسی را نباید از نظر دور داشت که عدالت به معنای عام آن یکی از اهداف بلند و
راهبردی و از مهم ترین شاخصههای حکومت آن حضرت در دوران زمامداریش در
جامعهی مسلمانان بوده است.
. 1. ناصر ، کاتوزیان. فلسفه ی حقوق، دانشگاه تهران. 1352 . ص 43
. 2. مرتضی،مطهری،عدل الهی،ج 2،انتشارات صدرا، قم: 1361 ،ص 59
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 3
اینک برای شناخت بیشتر نحوهی قضاوت امام علی (ع) که موضوع اصلی
مقالهی حاضر را تشکیل میدهد با اشاره ی مختصر به معنای خاص عدالت از این
دیدگاه، به بررسی موضوع میپردازیم.
عدالت در معنی خاص کلمه عبارت است از برابر داشتن طرفین د عوی از طرف
قاضی در مقام صدور حکم برای رعایت حقوق افراد و دادن حق به هر صاحب حق و
نفی هرگونه ظلم و زیان بر طبق موازین شرعی، به شرط اینکه زیانی به بیتالمال وارد
نشود.
بنا به تعریف، آن حضرت در مورد استقرار عدالت در جامعهی مسلمانان، همواره
دو اصل را مدنظر داشتند: یکی، رعایت حقوق افراد و حمایت از حق صاحبان حق؛
دومی، حفظ بیتالمال مسلمانان.
امروزه تبعیت از این شیوه و سیرهی آن امام همام که متکی بر راه و روش ابتکاری
و ارتجالی ایشان بوده است، یکی از ممیزههای باب قضا و دادرسی نظام اسلا می را
تشکیل میدهد.
در کشور ما به دلیل دوری سالیان متمادی حکومت از اجرای نظام حقوق اسلام، تأسی از
سیرهی امام علی (ع) و دیگر آموزههای دینی و سیره ی معصومین (ع) در امر قضا و
دادرسی، با چالشهای زیادی مواجه بوده است.
خوشبختانه، با پیروزی انقلاب اسلامی و شروع حرکتهای اسلا می در سال های
اخیر، زمینهی هم زیستی موازین فقهی و قانون در امر قضا و دادگستری، مانند سایر
حوزههای قانون گذاری، شروع شده است که اوج این هم نوایی را در اصول قانون
اساسی به ویژه اصل 156 قانونگذاری جمهوری اسلامی میتوان مشاهده کرد زیرا یکی
از مسئولیتهای اساسی قوهی قضاییه، تحقق بخشیدن به عدالت در راستای موازین
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 4
از مهمات امور، » :( اسلامی است و کار قضا و دادرسی به تعبیر حضرت امام خمینی (ره
.« مسألهی قضاوت است که سروکار با جان و مال و ناموس مردم است
مطالب فوقالذکر، موضوع بررسی مصادیق برجستهی عدالت در سیرهی امام علی
(ع) را به عنوان یک اندیشهی راهبردی مطرح ساخته است. نوشتار حاضر، تلاشی در
راستای تحقق بخشیدن به امر قضا و پشتیبانی از حقوق فردی و اجتماعی با پیروی از
سیرهی عملی امام علی (ع) میباشد.
نوشتار حاضر در دو بخش به ترتیب زیر تنظیم شده است:
از « عدالت » و « سیره » بخش اول کلیات : در این بخش، راجع به مفاهیم
دیدگاههای مختلف به ویژه مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع)
و نیز جایگاه و موقعیت سیره در بین سایر منابع حقوق اسلام و سرانجام اهداف سیره
در قضاوتهای آن حضرت بحث شده است.
بخش دوم بررسی محتوای سیره ی امام علی (ع): در این بخش، ابتدا
پیرامون نحوهی تحقیق و بازجوییهای اولیه و اجرای تحقیقات مقدماتی دربارهی جرم
و جریان محاکمه و مراحل دادرسی در سیرهی امام علی (ع) برای کشف حقیقت و
حفظ حقوق فردی و اجتماعی متهمان بحث و سپس بازتاب اندیشه های راهبردی و
شیوهی آن حضرت در مقررات مدون حقوق بشر و قانون اساسی و قانون آیین دادرسی
کیفری عصر حاضر مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
بخش اول: کلیات
گفتار اول: مفهوم سیره و عناصر آن
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 5
سیره، اصطلاحی فقهی و ناظر به رفتاری است که پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع)
و معصومان دیگر در عمل برای حل و فصل امور مسلمانان اتخاذ و اجرا کردهاند و بر
اثر تکرار آن از ناحیهی مسلمانان در موارد مشابه، به صورت عادت درآمده است و
امروزه به عنوان یکی از ادلهی شناخت احکام اسلامی، ارزش و اعتبار دارد. تخلف از
این راهکارهای عملی که تابع معیار و اصول اسلامی است و در آن منطق خاصی دنبال می
شود، جایز نیست؛ و این راه کارها، درست مانند گفتار آن بزرگ واران، معتبر و
ارزشمند است.
1. معنی لغوی و اصطلاحی سیره
. در فرهنگ لغت به معنی طریقه و روش است 1 (« را » و فتح « سین » سیره (به کسر
سیر یعنی حرکت، راه رفتن؛ و سیره، نوعی ورزش است 2 سیره در اصطلاح اصول فقه
عبارت است از رویهی مستمر و بنای عملی و راهکار مردم دربارهی فعل یا ترک فعل .
با این که یکی از منابع استخراج و احکام فقهی است، در فرهنگ حقوقی « سیره » واژهی
ما آنطور که باید و شاید، از نظر مفهوم و ماهیت و اعتبار راجع ب ه آن بحث نشده
است.
در اصول فقه، به دو معنی زیر « سیره » معنی سیره از نظر علم اصول فقه: واژهی
استعمال میشود:
1. سیرهی عقلا: که منظور از آن، رویهی عملی خردمندان، اعم از مسلمانان و غیر
آن است؛ و آن را در اصطلاح، بنای عقلا میگویند.
13- 1. حسن عمید،فرهنگ معضل و مصور فارسی،انتشارات امیر کبیر،تهران. 1360 ، صص 60
1. مرتضی ، مطهری،سیری در سیره ی نبوی ،صدرا ، قم 1377 .ص 49
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 6
2. سیرهی اسلامی یا سیرهی متشرعه: مقصود، رویههای عملی و رفتار مسلمانان
است که منشأ دینی دارد و فرقههای اسلامی اعم از امامیه و اهل سنت بدان استناد می
کنند؛ و در اصطلاح، سیرهی متشرعه میخوانند.
حجیت سیرهی عقلا: هرگاه مجمع عقلا بر انجام عملی توافق کنند یعنی همهی آنان
بدون استثنا آن رویه را بپذیرند و در زندگی روزمرهی خود آن را مبنا قرار دهند و بر
صحت آن قطع و یقین پیدا کنند که شارع مقدس به حکم آنکه از عقلا و در رأس آنان
است، آن رویه اعتبار خواهد داشت؛ مثل حجیت خبر واحد که موثق است.
حجیت و اعتبار سیرهی متشرعه: هرگاه فعلی یا ترک فعلی مورد بنای عملی
مسلمانان قرار گیرد، آن را نوعی اجماع میدانیم؛ النهایه، سندیت و اعتبار آن به ضریب
کاشفیت آن از موافقت شارع بستگی دارد به جهت آن که به زمان معصوم متصل و قابل
احراز است که آن سیره در زمان آن بزرگواران رایج بوده و بدان استناد شده است 1
سیرهی امام علی (ع) در استقرار عدالت در دوران حکومت که در این مقا له، موضوع
بحث است از این مقوله است.
2. تعریف حقوقی سیره
در اصطلاح حقوق، سیره عبارت است از ارایه ی یک راه کار عملی مناسب و
ابتکاری از ناحیهی یک مقام صلاحیتدار که براساس آن میتوان یک موضوع یا یک
رفتار ناشی از روابط اجتماعی مردم را ارزیابی کرد و سنجید. تکرار این شیوه در موارد
مشابه از طرف اکثر یا همهی افراد جامعهی اسلامی، در تنظیم روابط گوناگون اقتصادی،
سیاسی، قضایی و غیره، لازمالرعایه باشد.
2. مصطفی، محقق داماد، مباحثی از اصول فقه، اندیشه نو در علوم انسانی، دفتر دوم، 1369 .ص 148
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 7
3. عناصر سیره
با توجه به مفهوم حقوقی عنصر به معنی هر شرط لازمی که وجود آن برای تحقق
یک پدیدهی طبیعی یا اجتماعی، ضروری است عناصر متشکله ی سیره را میتوان به
ترتیب زیر استخراج و احصا کرد:
اولاً: سیره، یکی از قواعد ناظر به زندگی اجتماعی است که قبلاً وجود نداشته است.
ثانیاً: سیره، یک راه کار عملی باارزش است که بر اثر تکرار، نهادینه و لازم الرّعایه
شده است.
ثالثاً: سیره، یکی از منابع حقوق اسلامی موجد حق و تکلیف در جامعۀ اسلامی است.
گفتار دوم: تعریف عدالت قضایی
با توجه به محتوای قضاوتهای امیرالمؤمنین امام علی (ع) در بین اصحاب دعوی
در ایام زمام داری آن حضرت، که بخش عمدهای از وظایف یک حکومت اسلا می را
ترسیم میکند، در تعریف عدالت از دیدگاه قضایی میتوان گفت:
عدالت قضایی عبارت است از برابر داشتن و رعایت تساوی در بین اصحاب دعوی
توسط قاضی در جریان رسیدگی و صدور حکم به نفع صاحب حق با رعایت منافع
عمومی در چهارچوب موازین اسلامی.
بنابراین، عدالت قضایی، مفهومی اعتباری است که از تلازم حق و تکلیف اصحاب
دعوی در اطاعت یا سرپیچی از موازین و مقررات قانونی حاصل میشود.
یا به سخن کوتاه، عدالت قضایی عبارت است از رسیدگی و صدور حکم به قصد
ایجاد تناسب و توازن بین حقوق فرد و اجتماع در چهارچوب قانون.
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 8
تحقق عدالت قضایی، به اجتماع سه امر زیر بستگی دارد:
اولاً: رعایت تساوی در بین متداعین توسط قاضی در جریان رسیدگی و صدور
حکم؛
ثانیاً: مقدم داشتن حقوق و منافع صاحب حق؛
ثالثاً: صدور حکم به نفع صاحب حق به شرط این که به منافع و مصالح عمومی زیان
نرساند.
بنا به تعریفی که از عدالت قضایی ارایه شد، این نتیجه به دست میآید که اقامه ی
عدل و دادگستری در جهت رفع خصومت اصحاب دعوی به قصد حفظ حقوق فردی
و اجتماعی و استقرار نظم و امنیت در جامعه، نه تنها در نظام حقوقی اسلام بلکه در
کلیهی نظامهای حقوقی کشورهای مختلف به عنوان یکی از وظایف عمده ی قوه ی
قضاییه پیشبینی شده است.
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران که مبین نهادهای فرهنگی، اجتماعی،
سیاسی و اقتصادی جامعهی ایران براساس اصول و موازین اسلامی، و مسألهی قضاوت
به منظور پاسداری از حقوق مردم در خط حرکت اسلامی مطابق حکم آیه ی شریفه ی
است، در اصل «... و اذا حکَمتُم بینَ النّاسِ اَن تَحکُموا بِالعدلِ ...» 58 سورهی نسا
یکصد و پنجاه و ششم، یکی از وظایف عمدهی قوهی قضاییه پشتیبانی از حقوق فردی
.( و اجتماعی و تحقق بخشیدن به عدالت اعلام شده است( 2
ناگفته نماند که قضا و دادرسی در اصطلاح فقهی، یکی از احکام وضعیه، و قضاوت
به معنی ولایت و تسلط بر حکم است که قاضی برای رفع منازعه و فصل خصومت در
بین طرفین دعوی اتخاذ میکند.
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 9
ادلهی وجوب کفایی امر قضا در اسلام، علاوه بر آیهی 58 سورهی نساء و روایات
وارده در این زمینه است. 1
هم چنین، روش و سیرهی پیامبر اکرم (ص) و امیرالمؤمنین علی (ع) در اقامه ی
عدل در بین مردم این بوده است که این بزرگ واران افراد خاصی را که به احکام کتاب
و سنت آشنایی داشتند، به امر قضا و دادرسی منصوب میکردند تا هنگام قضاوت،
برحسب موازین اسلامی و از روی عدل و انصاف به رفع منازعه و فصل خصومت در
بین مردم اقدام کنند.
مفهوم مقدسی در نظام حقوقی اسلام است که برای « عدالت » از اینرو، واژهی
شناخت و دسترسی به آن، بررسی شیوه و سیرهی امام علی (ع) در دوران حکومت آن
حضرت ضروری است؛ و این موضوع، عنوان اصلی مقالهی حاضر را تشکیل میدهد.
گفتار سوم: جایگاه سیرهی امام علی (ع) دربین سایرادله درنظام
حقوقی اسلام
با توجه به مطالبی که تاکنون پیرامون سیره عنوان شد، این نتیجه به دست آمد که
راهکاری که امام علی (ع) در عمل برای قضاوت در بین مردم با اهداف خاصی اتخاذ
کردهاند و تاکنون در جامعهی اسلامی استمرار یافته است و توده ی مردم پای بند به
شریعت پیامبر اکرم (ص) از آن پیروی کردهاند، یکی از ادلهی حقوق اسلا می است و
مانند سایر ادلهی احکام اسلامی در جای خود ارزش و اعتبار دارد.
1398 ه . 1. حر، عاملی، وسائل الشیعه، چاپ پنجم، المکتبه الاسلامی، باب سوم صفات قاضی، ج 2
ق
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 10
در نهایت، گرچه سیرهی آن امام همام از لحاظ رتبه مانند قول و تقریر آن حضرت
به عنوان سنت، اعتبار کشفی دارد و مقررات حاکم بر مسایل حقوقی و جزایی از آن
اشتقاق پیدا میکند، چون قلمرو اجرایی سیرهی آن امام همام در بین سایر ادله ی نظام
حقوقی اسلام بعد از دوران زمامداری آن حضرت در بین توده ی مردم و جام عه ی
مسلمانان به صورت مستمر برای حل و فصل اختلافها و رفع خصومتها در موارد
مشابه مورد استناد احکام قرار گرفته و از آن پیروی شده و تاکنون ادامه پیدا کرده است،
طبعاً جایگاه فعلی سیره در حکم نوعی اجماع عملی است و قلمروی آن همه ی
مسلمانان اعم از عالم و جاهل و مجتهد و مقلد را شامل میشود و از این حیث اهمیت
آن بیشتر از اجماع قولی است و حجیت و اعتبار دارد. 1
بنابراین، جایگاه سیرهی امام علی (ع) در بین سایر ادلهی احکام اسلامی، بعد از قرآن
و سنت قرار میگیرد که در جای خود مانند سایر ادله در سیستم حقوقی اسلام مهم
است.
گفتار چهارم: اهداف سیرهی امام علی (ع)
مطالعهی تاریخ حقوق نشان میدهد( 3) که بشر مفهوم قضاوت و محاکمه کردن را از
دیرباز درک کرده و آن را برای حفظ ارزشهای معتبر اجتماعی از قبیل جان، مال،
آزادی، حیثیت و امنیت در جامعه پذیرفته است؛ هم چنین، نادرستی ظلم و عدوان و
زورگویی و هرج و مرج را شناخته است.
از طرف دیگر، به این حقیقت نیز پی برده است که اجرای هیچ مجازاتی نباید جز از
طریق دادگاه صالحه اعمال شود( 4)؛ و در مجموع، محاکمه کردن را برای اجرای عدالت
و احقاق حق و جبران خسارت متضرر و تأمین امنیت در جامعه، ضروری د انسته و
. 1. دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، 368:1364
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 11
همواره به دیدهی احترام به آن نگریسته و هیچ وقت درصدد فسخ یا کم اثر کردن آن
برنیامده است.
بر این اساس، سیره و راهکار عملی مولای متقیان امام علی (ع) در دوران خلافت
آن حضرت در امر قضا و دادرسی برای رفع خصومتها در بین اصحاب دعوی نیز از
این قاعده مستثنی نیست. حال اگر بخواهیم دربارهی اهداف سیرهی آن امام همام مطابق
آنچه امروزه در نظامهای حقوقی دنبال میشود، بحث و بررسی کنیم، به سه هدف مهم
زیر میتوان اشاره کرد:
1. حمایت از حقوق صاحبان حق،
2. حفظ و حمایت از بیتالمال،
3. تأمین منافع و بیگناهی متهم.
1. حمایت از حقوق صاحبان حق
بیتردید یکی از اهداف سیرهی امام علی (ع) در امر قضا و دادرسی، با توجه به
مفهوم خاص عدالت از دیدگاه آن حضرت، حمایت از حقوق صاحبان حق بوده
.( است( 5
زیرا در مکتب اسلام و تعالیم اسلامی، عقیده بر این است که هر انسانی، کرامت
خدادادی دارد و احترام به این ویژگی انسان در زندگی اجتماعی، برای دیگر همنوعان
او ضروری است و مادام که انسان با ارتکاب گناه و یا تجاوز به حقوق دیگران این
کرامت را از خود سلب نکند، سایر افراد موظف به رعایت احترام او هستند. اما هرگاه
شخصی به حقوق یا آزادی یا اموال دیگری تعدی کند، دیگر شایستهی تکریم و احترام
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 12
نیست؛ برعکس، با ارتکاب گناه یا جرم، مستحق کیفر است، و مجازات، اثر وضعی
اعمال و رفتار مجرمانهی اوست. 1 عدالت اقتضا میکند که کار زشت و گناه مجرم بی -
کیفر نماند و او مکافات عمل خود را به جبران جرم یا گناهی که مرتکب شده است، به
دوش بکشد.
بدین ترتیب، یکی از اهداف قضاوتهای امیرالمؤمنین امام علی (ع)، حمایت از
حقوق صاحب حق بوده است.
صدور حکم و اجرای آن توسط آن حضرت و یا قضات منصوب از طرف آن
بزرگوار نیز در جهت رفع ظلم و ستم از صاحب حق و اعادهی حقوق او بوده است. اما
این نکته را نباید از نظر دور داشت که روش دادرسی و قضاوت در زمان امیرالمؤمنین
امام علی (ع)، مبتنی بر دادرسیهای اتهامی بوده است؛ چون تعقیب و اجرای محاکمه و
اقامهی عدل دربارهی هر جرم یا تعدی و تجاوزی به مال یا جان یا سایر ارزش های
معتبر اجتماعی، با اعلام شکایت و دادخواهی از ناحیه ی شخص متضرر از جرم یا
صاحب حق شروع و در صورت گذشت او غالباً تعقیب جزایی هم موقوف می شد و
این شیوهای بود که رسول خدا (ص) به مسلمانان آموخته بود. این شیوه را جانشینان
آن حضرت به همان شکل اجرا کردهاند و این رویه، شالودهی نظام دادرسی اسلا می را
فراهم کرده است.
( 2. حفظ و حراست از بیتالمال مسلمین( 6
یکی دیگر از شاخصههای مهم سیرهی امام علی (ع) در ایام زمام داری و رهبری
سیاسی و اجتماعی جامعهی مسلمین، اقامهی عدل در جهت حفظ و حراست از بیت -
المال و برابر داشتن طبقات مختلف تودهی مردم در برخورداری از بیتالمال به طور
. 1. مرتضی،مطهری، عدل الهی،ج 2، صدرا، قم. 59:1361
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 13
مساوی و بدون تبعیض بوده است. دورهی حکومت پنج سالهی حضرت که مصروف
اقامهی عدل شده است باید به طور جداگانه از دوران حیات ایشان که برای استقرار
مکتب و دین در کنار رسول خدا (ص) صرف شده و همین طور در دوران بعد از
رحلت پیامبر اکرم (ص) که آن حضرت برای حفظ وحدت مسلمین سپری کرده، بسیار
حایز اهمیت است. در ایام پنج سال حکومت مداری آن حضرت، سیره و روش آن
بزرگوار بر اصل بهرهمند شدن طبقات مسلمین از بیتالمال به صورت برابر و مساوی و
بدون تبعیض استوار و در این راه شیوهی آن امام همام در حفظ و حراست بیتالمال،
سرآمد سایر خلفای راشدین بوده است؛ چرا که آن حضرت در همهی ایام دوران پنج
سالۀ حکومتش هیچگاه به خاطر هیچ مصلحتی، اجرای عدالت و تقسیم مساوی بیتالمال
در بین طبقات مختلف مسلمین را تحمل نکرده است. 1
بدین ترتیب، یکی از اهداف متعالی سیرهی امام (ع) در ایام حکومتمداریش، اقامه
ی عدل در حفظ و حراست از بیتالمال بوده و در حقیقت اعمال این شیوه از طرف
ایشان در تمامی دوران حکومتش به صورت یک اصل ثابت و خدشهناپذیر رعایت شده
به طوری که حتی در خصوص نزدیکان نیز بدون تبعیض و با شدت هرچه تمامتر به
مرحلهی اجرا درآمده است. نگاهی گذرا به سیرهی آن حضرت در این خصوص، مؤید
این ادعا است:
1. زمانی که آن حضرت مطلع شد دخترش از بیتالمال مسلمین گردنبدی را به
عنوان عاریه و با قید ضمانت گرفته و در روز عید از آن استفاده کرده است، به سختی
او را سرزنش کرد و با لحنی جدی فرمود:
. 1. علی، شریعتی، مجموعه آثار، 26 ،کتاب علی (ع)، انتشارات نیلوفر، 49:1361
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 14
اگر نبود اینکه آن گلوبند را به صورت عاریهی مضمونه یعنی با قید ضمانت گرفته اید،
دستت را میبریدم یعنی دربارهی تو حد سارق را اجرا میکردم. 1
2. زمانی که عقیل برادر بزرگ تر امام علی (ع) که امام (ع) به او احترام می
گذاشت؛ دلش به حال او میسوخت؛ و چون فقیر و نابینا بود، بسیار به او ترحم می
من زن و بچه دارم؛ مقرری بیشتری به من » : کرد نزد آن حضرت آمد و اظهار داشت
امام (ع) حاضر نشد در سیستم بیتالمال، بین مسلمین تبعیض روا دارد و برای ،« بده
این که عقیل را از هدف خود مطلع کند، آهن تفتیده را روی دست عقیل گذاشت و در
شما گرمای اندک این انبر را تحمل نکردی؛ چگونه از » : پاسخ به اعتراض او فرمود
آتشی که برایم میافروزی تا مرا بسوزانی (اشاره به آتش غضب خداوند )، به فریاد
«؟ نمیآیی
بدین ترتیب، عدل امام در تقسیمات بیتالمال گرچه برای امثال عقیل دشوار است،
یکی از مؤلفههای مهم سیرهی آن حضرت را تشکیل میدهد. 2
3. تأمین منافع و بیگناهی متهم
سومین هدف از اهداف سیرهی امام علی (ع) در قضاوتهای آن حضرت در بین
اصحاب دعوی، تأمین منافع و بیگناهی مدعیعلیه یا متهم به ارتکاب جرم است. از آن
جا که در نظام دادرسی اتهامی رایج در آن زمان، دادرسی به شیوهی شفاهی و تدافعی و
همواره بر «... البینه علی المدعی » حضوری برگزار میشد، بار اثبات با استناد به قاعدهی
عهدهی مدعی یا شاکی بوده است. از اینرو هرگاه کسی ادعایی را علیه دیگری نزد آن
حضرت و یا قضات مأذون و منصوب از طرف ایشان مطرح و اقامه و یا شخصی علیه
. 2. مرتضی، مطهری، 1358 ؛ به نقل از مجلسی، 1398 ه . ق. : ج 9، ص 503
1. علی، شریعتی، مجموعه آثار ، 26 ، کتاب علی (ع) ، انتشارات نیلوفر ، 49:1361 لی، شریعتی،
.103:1361
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 15
دیگری به اتهام ارتکاب جرم شکایت میکرد و این اشخاص برای صحت ادعا یا اسناد
خود بینه و دلیلی به قاضی ارایه نمیکردند، قاضی دادگاه با استناد به اصل برائت به بی
حقی مدعی و یا بیگناهی متهم حکم صادر میکرد. بدینترتیب اندیشه ی حمایت از
منافع و بیگناهی مدعیعلیه یا متهم در سیره ی امام علی (ع) و قضات منصوب از
طرف معظم له قابل تأمین بود؛ به ویژه این که اصحاب دعوی وقتی در این نظام دادرسی در
برابر یکدیگر قرار میگرفتند، در وضعیتی برابر از حقوق و آزادی برخوردار بودند و
دادرسی عادلانهتر صورت میگرفت.
نگاه گذرا به قضاوتهای انجام گرفته در زمان حکومت آن امام همام، این هدف را
بهخوبی مشخص و مدلل میسازد؛ و این موضوع نه تنها از نظر محققان و تاریخنویسان
اسلامی بلکه از دید محققان غیراسلامی و افرادی چون جرج جرداق نویسنده ی کتاب
الامام علی (ع) صوت العدالۀ الانسانیه نیز دور نمانده است، چنان که این محقق در این
باره مینویسد:
زمانی که آن حضرت زره خود را نزد یک مرد عرب مسیحی یافت، در نزد شریح
قاضی به همراه آن مرد رفت و اقامهی دعوی کردند. امام (ع) شکایت می کند که زره
متعلق به من است زیرا من آن را نه فروختهام و نه بخشیدهام و تقاضای رسیدگی می
کند. قاضی چون مرد مسیحی اظهار میکند زره مال من است و البته من امیرمؤمنان را
دروغگو نمیدانم. در این حال، شریح قاضی به سوی امام علی (ع) برمیگردد و می پرسد
که شما گواه و دلیل بر ادعایتان دارید که این زره متعلق به شما است. آن حضرت میخندد
و میفرماید من گواهی ندارم. سپس شریح حکم میدهد که زره مال مرد مسیحی است.
مرد مسیحی زره را گرفت و به راه افتاد. ولی چند قدمی بیشتر نرفته بود که برمی گردد و
اظهار میکند که حکم شما، متکی به حکم پیامبران است؛ چون پیشوا و رهبر مس لمین
مرا برای صدور حکم به نزد قاضی فرا میخواند ولی قاضی به علت فقدان بینه، حکم
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 16
به نفع من صادر میکند. سپس اضافه میکند: به خدا زره از آن امام علی (ع) است و
.( من در ادعا و اظهاراتم دروغ گفتم( 7
به هرحال، شیوهی تأمین منافع و بیگناهی متهم در سیرهی امام علی (ع) که یکی از
اهداف قضاوتهای آن حضرت بود امروزه در دادرسی های کیفری رایج در نظامهای
حقوقی کشورهای مختلف، یکی از اصول مسلمی است که رعایت آن در اعلامیه های
جهانی حقوق بشر و همینطور اعلامیهی حقوق بشر اسلامی بیانیهی قاهره سال 1990
میلادی و همچنین در مادهی 14 میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی مصوب سال
1966 تأیید و تأکید شده است. به علاوه، در راستای تحقق بخشیدن به این هدف در
دادرسیهای کیفری، نویسندگان قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصل 36 این قانون
به صراحت هرچه تمامتر بر لزوم رعایت منافع و بیگناهی متهم به ارتکاب جرم تأکید
کردهاند.
بخش دوم: تجزیه و تحلیل و نقش سیرهی امام علی (ع) در کشف
حقیقت قضایا
گفتار اول: سیرهی امام علی (ع) در انجام تحقیقات مقدماتی و بازتاب این شیوه
در اعلامیههای جهانی حقوق بشر و قوانین اساسی و عادی
یکی از راه کارها و سبکهای بیسابقهای که امام علی (ع) برای کشف حقیقت در
قضاوتهای خود اتخاذ کرده و به مرحله ی اجرا درآورده اند، تحقیق و بازجویی از
متهمان به ارتکاب جرم و شهود به شیوهای خاص است؛ اقداماتی که آن حضرت برای
نخستین بار در قضاوت برای کشف جرم و جمعآوری دلایل له یا علیه متهم ابداع و
اجرا کرده است.
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 17
تأسی و پیروی از این شیوهی مرضیه برای احراز بیگناهی یا گناهکار بودن متهم، از
آن زمان به عنوان یکی از پایهها و اصول اساسی آیین دادرسی اسلا می در داوریها
متداول شده و موجبات صدور احکام عادلانه در جامعهی مسلمین را فراهم کرده است.
انجام تحقیقات مقدماتی برای کشف جرم و حفظ حقوق متهم و اصحاب دعوی،
یکی از شاخصهای مهم قضاوتهای آن حضرت را تشکیل میدهد. ابداع این شیوه و
اعمال آن توسط آن حضرت در هزار و چهارصد سال قبل در نظام حقوقی اسلام، نه
تنها باعث شده است عدالت در جامعهی مسلمین استقرار یابد، بلکه بازتاب اندیشه و
سیرهی ابتکاری آن بزرگوار، ناظر به ضرورت انجام تحقیقات مقدماتی برای کشف جرم و
احراز بیگناهی و یا مجرمیت متهم، امروزه به عنوان یکی از آرمانهای مشترک همه ی
مردم و کلیهی ملل در اعلامیهی جهانی حقوق بشر مصوب 26 اوت 1948 مجم ع
عمومی سازمان ملل متحد( 8) و نیز اعلامیهی اسلامی حقوق بشر (بیانیه ی قاهره ) مصوب
چهاردهم محرم 1411 قمری مطابق اوت 1990 میلادی( 9)، همچنین در ماده ی 14 میثاق
حقوق مدنی و سیاسی مصوب 10 دسامبر 1966 مجمع عمومی سازمان ملل متحد ( 10 ) و
سایر قوانین اسلامی کشورهای مختلف از جمله اصول سی و هفتم و سی و چهارم و
سی و دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی که میثاق ملی ما را تشکیل میدهد( 11 )، اهمیت
و اعتبار اندیشه و سیرهی عملی امام علی (ع) در بهرهمند کردن همهی متهمان به ارتکاب
جرم از یک محاکمهی عادلانه برای کشف و احراز بیگناهی یا گناهکاری، با تعقیب و
انجام تحقیقات مقدماتی، صریحاً به عنوان یکی از اصول و پایه های آیین دادرسی
کیفری تأیید و بر آن تأکید شده است.
اینک برای آشنایی بیشتر با ویژگیهای سیرهی امام علی (ع) در انجام تحقیقات از
متهمان و شهود در وقایع کیفری و تبیین هرچه بیشتر این اندیشهی بلند امام و نقش آن
در قضاوتهای عادلانهی ایشان، با مراجعه به کتابها و آثار محققان اسلا می که در
خصوص قضاوتهای امیرالمؤمنین به رشتهی تحریر درآمده است، میتوان به نمونههای
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 18
زیادی از روش و چگونگی بازجویی و تحقیق آن حضرت از متهمان به ارتکاب
جرایمی از قبیل قتل و زنا و غیره دسترسی پیدا کرد.
از این حدیث برای تشحیذ بیشتر ذهن به ویژگیهای داوریهای امام علی (ع)، ابتدا
به نحوهی تحقیق از متهمان به ارتکاب جرم و همینطور شهود وقایع کیفری در سیرهی
آن امام همام اشاره و سپس داوری و نقش موقعیت سیرهی و اندیشهی بلند امام (ع) را
در افکار و اندیشهی حقوقدانان و در آموزههای علمی مندرج در اعلامیه های جهانی
حقوق بشر و میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی و سایر قوانین اساسی و موضوعه-
ی عصر حاضر بررسی میکنیم.
1. آموزهی تحقیق از متهمان برای شناسایی قاتل در سیرهی امام علی (ع)
برای درک اهمیت و تجسم شیوهی و سیرهی ابتکاری امام علی (ع) در زمینه ی
رسیدگی به یک واقعهی قتل برای شناسایی قاتل و کشف حقیقت، به نقل از نویسندهی
کتاب عدالت و قضاوت در اسلام، نحوهی تحقیق امام علی (ع) را در اینجا ذکر میکنیم.
آقای صدرالدین بلاغی در اینباره مینویسد:
در مسجد کوفه وارد شدم. دیدم امیرالمؤمنین (ع) به مسجد وارد شدند. در این اثنا،
جوانی با چشم گریان به امام مراجعه و عرض کرد : یا امیرالمؤمنین ! در خصوص
شکایت من در مورد پدرم (به نام ابوعامر خزرجی)، به شریح قاضی مراجعه کردم .
پدرم مدتی قبل به قصد تجارت و به تشویق عدهای از دوستانش، مالالتجارهای فراهم
کرده و با آنان راهی سفر تجارتی شده بود . در پایان سفر، پدرم به همراه آن عده
بازنگشت. به آن ها مراجعه کردم؛ گفتند پدرم از دنیا رفته و مالی هم به جای نگذاشته
است. در حالی که میدانم پدرم هنگام سفر مال زیادی با خود به همراه برده بود. من آن
ها را برای قضاوت، نزد شریح بردم. امام ایشان از آن ها خواست برای صحت اظهارات
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 19
خود قسم یاد کنند و آن ها هم قسم خوردند و لذا حکم به نفع آن ها و علیه من صادر
شد.
امام فرمان داد تا چند شرطه کسانی را که همراه پدر آن جوان به مسافرت رفته
بودند، حاضر کنند. شرطهها با راهنمایی آن جوان، آن عده را به محضر امام آوردند.
امام (ع) به دلیل اهمیت موضوع که محتمل بود پای انسان بیگناهی در میان باشد و
با توجه به ابهامهای موجود در پرونده، رسیدگی به آن را شخصاً عهدهدار شد؛ و پس از
شما گمان می » : حضور همراهان ابوعامر، امام آن ها را مخاطب قرار دادند و فرمودند
آن گاه برای کشف حقیقت، دستور داد آن ها را از «!؟ کنید من از کار شما اطلاع ندارم
یکدیگر جدا کنند و هر یک را در پشت یکی از ستونهای مسجد نگه دارند. سپس نفر
اول را جهت بازجویی به نزد خود فراخواند و به کاتب خویش عبدالله بن ابی رافع
دستور داد سؤالهای زیر را بنویسد و به نفر اول بدهد تا شفاهی یا کتبی به آنها پاسخ
دهد. بعد امام رو به حاضران در مسجد کرد و فرمود: هر موقع من تکبیر گفتم، شما هم
تکبیر بگویید.
در زیر، بیست پرسشی که آن حضرت (ع) طراحی کرد و برای تحقیق از متهمان به
کار برده شد، از نظر میگذرد:
1. چه روزی از منزل خارج شدید که پدر ایشان به همراه شما بود؟
2. چند نفر بودید؟
3. چه روزی، چه ماهی و چه سالی به مسافرت رفتید؟
4. در اثنای سفر، در کدام منزلها فرود آمدید؟
5. چگونه راه را سپری کردید؟
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 20
6. پدر این جوان در چه روزی فوت شد؟
7. آیا پیش از درگذشتن، بیمار بود؟
8. به کدام بیماری درگذشت؟
9. در چه ساعتی از شب و روز و در کدام تاریخ پدر این پسر مریض شد؟
10 . در کدام منزل مریض شد؟
11 . بیماری او چند روز طول کشید؟
12 . دوای او چه بود و چه کسی از او پرستاری کرد؟
13 . در چه روزی از دنیا رفت و چه کسی او را غسل و کفن کرد؟
14 . چه کسی بر جنازهی او نماز خواند؟
15 . چه کسی او را به خاک سپرد؟
16 . مدفن او کجاست؟
17 . وصیت او چه بود؟
18 . چه کسی را شاهد وصیت خود ساخت؟
19 . آخرین سخن او در لحظه ی مرگ چه بود؟
20 . جامههایی که بر تن داشت کجاست؟
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 21
به دستور امام (ع) متهم به پرسشها پاسخ داد. بعد امام (ع) تکبیر گفت و همه ی
حاضران در مسجد نیز به تبعیت از ایشان تکبیر گفتند و صدای تکبیر آنها به گوش
بقیهی متهمان رسید. سپس امام (ع) دستور داد آن مرد را به زندان بردند. آنگاه نفر دوم
احضار شد که به همان ترتیب از او بازجویی به عمل آمد. نام برده در پاسخ به پرسش
ها، تحت تأثیر صدای تکبیر حاضران که بعد از صدای تکبیر امام (ع) صورت گرفته نام
برده بود، به تصور این که نفر اول به ارتکاب جرم اقرار کرده است، سعی کرد از دادن
این چنین نیست که گمان کنید » : پاسخ طفره رود؛ ولی امام (ع) رو به او کرد و فرمود
من نمیدانم با پدر این جوان چه کردهاید. اگر چنین باشد که من ندانم چه کرده اید،
و سپس امام (ع) دستور داد او را هم بعد از بازجویی تحت نظر ؛«. جاهل خواهم بود
قرار دادند. و بدین ترتیب از همهی همراهان ابوعامر خزرجی بازجویی به عمل آمد و
همه به تمامی پرسشهای بیستگانه پاسخ دادند.
آن گاه به دستور امام (ع)، دور دوم تحقیق فرا رسید و بار دیگر متهمان به ترتیب از
نفر اول تا آخر برای بازجویی نزد امام (ع) احضار شدند. امام (ع) به نفر اول گفت :
دشمنی و دروغگویی تو با توجه پاسخهای همکاران دیگرت برای من روشن شد؛ پس »
سپس مدتی به او وقت داد تا در خارج از محکمه .« بهتر است حقیقت واقعه را بگویی
فکر کند. آنگاه امام (ع) یکبار دیگر با صدای بلند تکبیر گفتند و حاضران در مجلس
نیز تکبیر را تکرار کردند.
بعد از آن، امام (ع) نفر دوم را فراخواند و با درشتی با او برخورد کرد. نفر دوم که
صدای تکبیر دوم امام (ع) را شنیده بود، فکر کرد که نفر اول حقیقت واقعه را اقرار
یا امیرالمؤمنین! من هم مانند یکی از » : کرده است؛ لذا رو به امام علی (ع) کرد و گفت
اینها هستم؛ ولی بدانید که من به کشتن ابوعامر راضی نبودم و دستم نیز به خون او
.« آلوده نشده است. از مال او هم بهرهای نبردهام. بلکه قاتل در میان بقیۀ افراد است
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 22
پس از اقرار این مرد، امام (ع) بقیه ی متهمان را احضار و با شیوهای که ابداع کرده
بودند، یکی پس از دیگری به اعتراف به قتل ناچار شدند. به دنبال آن، نفر اول نیز به
گناه خود اقرار کرد. با کشف واقعه ی قتل پیچیده و شناسایی قاتل، امام آنها را به
پرداخت غرامت به وابستگان مقتول ملزم و بعد از آن، دستاندرکاران این جنایت و
خیانت را مجازات کرد. 1
2. چگونگی تحقیق از شهود برای کشف حقیقت در سیرهی امام علی (ع)
سیرهی ابتکاری بازجویی و تحقیق از متهمان در قضاوتهای امیرالمؤمنین علی (ع)،
به جرم قتل و مانند آن محدود نمیشد؛ بلکه اجرای تحقیقات مقدماتی به شیوه ی
مرضیهی ابداعی آن امام همام، در خصوص گواهان جرایمی مثل زنا و غیره برای کشف
حقیقت هم به کار میرفته است. در اینجا به نمونۀ دیگری از نحوة بازجویی از شهود
تحقیق که به کشف حقیقت منتهی شده است، اشاره میکنیم:
بنابر آن چه در کتاب قضاوتهای امیرالمؤمنین علی (ع) نوشته ی آقای ذبیح الله
محلاتی آمده است، طبق محتویات پروندهای که آن امام همام قضاوت کردهاند، مرد و
زنی که بچهدار نمیشدند، دختر یتیمی را به فرزندی پذیرفتند و بزرگ کردند. دختر هم
چنان که بزرگ میشد، محبت پدرانهی مرد خانواده را که دایم در سفر بود، چنان به
خود جلب کرده بود که همسر آن مرد را به این توهم واداشته بود که شوهرش ممکن
است به آن دختر نظری داشته باشد و قصد ازدواج با او را در سر میپروراند. و بدین
ترتیب، حس حسادت او تحریک شده بود؛ در نتیجه، با تبانی با تعدادی از زنان همسایه
و طرح نقشهای متقلبانه، او را مست و به کمک یکدیگر مبادرت به ازالهی بکارت وی
کردند با این قصد که وقتی شوهر آن زن از سفر بازگشت، آن زن با متهم کردن آن
1. سید صدرالدین، عدالت و قضاوت در اسلام، چاپ پنجم، انتشارات تهران: امیرکبیر 1370 ، ج 5، ص
.261
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 23
دختر به زنا و از دست رفتن عفتش، خیال خود را از این حیث راحت کند. او به همین
ترتیب عمل کرد و برای صحت ادعایش، زنان همسایه را به عنوان گواه فراخواند . در
نتیجه، شوهر به دختر بدبین شد و قضیه را نزد خلیفهی دوم مطرح کرد؛ و از آن طریق،
موضوع جهت رسیدگی و قضاوت، به امام علی (ع) ارجاع شد. طرفین در محضر امام
(ع) حاضر شدند. در جریان دادرسی، چون همسر آن مرد اظهار کرد که برای صحت
ادعایش گواهانی دارد، امام فرمودند شهود را به محضر ایشان بیاورند . چون شهود
حاضر شدند، امام (ع) رسماً تحقیق را شروع کردند. در طول بازجویی، یکی از زنان
شاهد در پاسخ به پرسشهای متعدد امام (ع)، بر کلام خود مبنی بر خطاکار بودن آن
دختر سخت پافشاری میکرد. امام (ع) دستور داد او را بازداشت کنند.
ای » : سپس نفر دوم را فراخواند. امام (ع) پس از اینکه بر روی زانو نشست، فرمو د
زن این .« زن! آیا مرا میشناسی؟ من علیبن ابیطالب هستم؛ و این شمشیر من است
مرد آن چه را که میباید بگوید، گفت و من او را امان دادم. تو هم اگر راست بگویی،
امان خواهی یافت؛ اما اگر دروغ بگویی، تو را با شمشیر کیفر خواهم کرد. آن زن گفت:
در » : امام (ع) فرمود .«! الامان! الامان! ای امام! مرا امان بده تا حقیقت را بازگو کنم »
به خدا قسم، این دختر زنا نکرده است؛ ولی زن » : آن زن گفت .«! امانی. حقیقت را بگو
این مرد چون دید که دختر صاحب جمالی شده است، از توجه شوهرش به او بیمناک
شده بود. پس به دختر شراب نوشانید و ما را به منزل خویش فراخواند. ما هم به کمک
او رفتیم؛ دختر را در آن حال نگاه داشتیم؛ و آن زن با انگشت خود به بکارت آن دختر
.« آسیب رسانید
من اولین کسی » : در این موقع، آن حضرت (ع) با صدای بلند تکبیر گفت و فرمود
هستم که بعد از دانیال نبی، برای کشف حقیقت، با این شیو ه بین شهود جدایی
و بدین ترتیب، به لزوم بازجویی از شهود برای کشف حقیقت به شیوه ی ؛« انداختم
مرضیهی خود صحه گذاشتند و سپس ضمن صدور حد قذف برای همسر آن مرد، به
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 24
شوهر پیشنهاد کردند تا آن زن را طلاق دهد و دختر را به همسری خویش برگزیند؛ هم
چنین مقرر فرمودند هر کدام از شهود جریمه (عقر) معادل چهارصد درهم پرداخت کند
و جمیع آن، مهریه و صداقی بود که به واسطهی وطی به شبهه لازم میشود. علاوه بر
آن، امام (ع) مهر آن دختر را از مال خویش پرداخت کرد و بر آن مرد مهری واجب
نکرد.
3. بازتاب و تأثیر اندیشهی امام علی (ع) در خصوص انجام دادن تحقیقات
مقدماتی در اعلامیههای جهانی و قوانین عصر ما
سیره و سبک ابتکاری امام علی (ع) در خصوص انجام دادن تحقیقات در مسایل کیفری
جهت احراز بیگناهی متهم به ارتکاب جرم و یا محکوم کردن وی به مجازات برای
صدور حکم عادلانه در جامعهی مسلمین در هزار و چهارصد سال قبل با شرحی که
گذشت نه تنها موجب اعتبار و نهادینه شدن سبک و سیره ی ابتکاری آن حضرت (ع)
در دادرسی اسلامی، بلکه چراغ هدایتی برای آیندگان و سایر نظام های حقوقی شده
است آن چنان که امروزه تبلور سیرهی آن بزرگوار در مادهی 9 اعلامیهی جهانی حقوق
شر مجمع عمومی سازمان ملل متحد مصوب دهم دسامبر 1948 میلادی مطابق با 19
آذر 1327 شمسی و همچنین در بند ه از ماده ی 19 اعلامیه ی اسلا می حقوق بشر
(بیانیهی قاهره) مصوب چهاردهم محرم 1411 قمری مطابق با 15 اوت 1990 میلادی و
همینطور در مادهی 14 میثاق بینالمللی حقوقی مدنی و سیاسی مصوب 16 دسامبر
سال 1966 میلادی و بالاخره در قوانین اساسی کشورهای مختلف جهان انعکاس یافته
است.
در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز که منشور ملی حاکمیت ملی را تشکیل
میدهد، قانون گذار با الهام از این منبع فقهی و سیرهی فیاض آن امام همام ب ه شرح
مندرج در اصول 36 و 37 این قانون، بر لزوم انجام دادن تحقیقات مقدماتی از متهم و
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 25
شهود برای کشف حقیقت اعم از بیگناهی و یا مجرمیت متهم از راه محاکمهی عادلانه
مهر تأیید گذارده است.
بهعلاوه، در قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور کیفری، قانون-
گذار انجام دادن تحقیقات مقدماتی در مورد جرم برای کشف حقیقت و بهره مندی از
حق محاکمهی عادلانه را در موارد 65 الی 78 پیشبینی کرده و بدینوسیله بر ضرورت
انجام دادن تحقیقات مقدماتی به سیرهی امام علی را حتی در قانون عادی نیز تأکید
کرده است.
گفتار دوم: سیرهی امام علی (ع) در خصوص تشخیص نقصان یکی از حواس
از جمله مسایل کیفری مهم در قضاوت های امیرالمؤمنین علی (ع)، مسأله ی
تشخیص صدمههای بدنی منتهی به نقصان یکی از حواس مجنیعلیه است؛ که در این
گفتار با استفاده از سیره و سبک ابتکاری آن حضرت (ع) مطرح و بررسی میشود.
ابتدا چند نمونه از داوریهای آن حضرت (ع) در این خصوص ذکر می شود؛ و
سپس سیره و سبک تشخیص نقصان یکی از حواس توسط آن حضرت (ع) در مقایسه
با روشهای علمی که امروزه برای استکشاف و تشخیص این وقایع در علم پزشکی
رایج است، تحلیل میشود.
1. نحوهی تشخیص نقص بینایی در سیرهی امام علی (ع)
بنابر آنچه در کتاب قضاوت های امیرالمؤمنین (ع) ترجمه ی سیدعلی موسوی
جزایری آمده است، مردی نزد امام علی (ع) دادخواهی کرد که به علت ضربه ای که
فردی بر سر او وارد آورده است، از ناحیهی سر مجروح شدم و قاضی پس از رسیدگی
با تعیین ارش برای جراحتم دیه مشخّص کرد ولی اینک معلوم شده که بر اثر ضربه ی
وارده به سرم، دید چشم راستم ضعیف شده است بدون اینکه به ساختمان چشمم
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 26
آسیب وارد شده باشد. به قاضی مراجعه کردم؛ ترتیب اثر نداد. اما من شاهد دارم که
چشمانم سالم بودند و در شکار عادت به بستن چشم چپ داشتم و هرگز تیرم با چشم
راست خطا نمیرفت. آن حضرت (ع) دستور دادند که دربارة صحت یا سقم ادعای او
بررسی شود. در جریان رسیدگی، گواهان شهادت دادند که شاکی قبلاً از تیراندازان ماهر
و چابک بوده است ولی بعد از وقوع حادثه و مجروح شدن سرش، دیگر هنرنمایی سابق
را ندارد.
آن حضرت (ع) برای کشف حقیقت، مرد را برای آزمایش بدین شرح احضار
فرمودند و دستور دادند پارچهای بر روی چشم چپ مضروب ببندند؛ و آن گاه به
دستور آن حضرت (ع)، شخصی تخممرغی را در هنگام ظهر در مقابل چشم راست او
گرفت و اندکاندک و به خط مستقیم از او فاصله گرفت تا جایی که مضروب اظهار
کرد که دیگر تخممرغ را نمیبیند. در این حال، امام (ع) دستور داد مسافت بین محل
ایستادن مضروب و محل پایانکار را اندازهگیری کنند؛ و بدین ترتیب، یکبار هم دید
چشم چپ سالم مضروب را اندازهگیری کردند؛ یعنی با دور کردن تخم مرغ از مقا بل
چشم او تا جایی که اظهار کند دیگر آن را نمیبیند.
آنگاه به فرمان امام (ع)، چشم او را به هنگام ظهر در چهار جهت اصلی (شمال،
جنوب، مشرق و مغرب) آزمایش و مسافت دید چشم راست و چپ مضروب را
مقایسه کردند.
و با این آزمایشها، صحت ادعای ضعف دید چشم راست مضروب تأیید شد. بعد
از آن، به دستور، آن حضرت (ع)، ضارب احضار و با حضور شاکی و قاضی مسئول
پرونده، موضوع پیگیری و ضارب مجاب شد. امام (ع) به قاضی دستور دادند که ارش
را تعیین کند. ولی چون قاضی از تعیین ارش درمانده بود، از محضر امام (ع) در این
مورد تقاضا کرد. آن امام همام دستور دادند چند مرد همسنوسال مضروب را که دید
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 27
سالم دارند، حاضر کردند و همین آزمایش را بر روی تکتک آنها انجام دادند و فاصله-
ی دید آنها را تعیین کردند. سپس امر فرمود میانگین فاصلهی دید چشم افراد سالم را به
دست آورند و آن را مبدأ دید طبیعی و صحیح قرار دهند . آنگاه نسبت دید چشم
صحیح بر چشم راست معیب مضروب را محاسبه و ارش جزایی را مشخص و ضارب
را به پرداخت آن به مضروب محکوم کردند. 1
2. نحوهی تشخیص نقص شنوایی در سیرهی امام علی (ع)
بنابر آنچه مرحوم کلینی صاحب کتاب فروع کافی آورده است، شخصی نزد امام
علی (ع) دادخواهی کرد که بر اثر ضربهای که فردی به گوش او وارد آورده، حس
شنواییاش ضعیف شده است و اکنون فقط از فاصلهی نزدیک قدرت شنوایی دارد . آن
حضرت (ع) برای صحت یا سقم ادعا و سنجش میزان شنوایی او دستور دادند آزمایشی
به شرح زیر از وی به عمل آوردند:
بعد از نشاندن آن مرد در محلی، یک صفحهی فلزی را مقابل او به صدا درآوردند .
آنگاه اندکاندک صفحهی فلزی را از او دور کردند و هر بار آن را به صدا درآوردند و
این کار را تا جایی ادامه دادند که دیگر آن مرد صدای ضربه زدن به صفحهی فلزی را
نشنید. سپس آن محل را نشانه گذاردند و مسافت آن محل تا محل نشستن مرد شاکی
را اندازه گرفتند. بعد از آن، آزمایش را از سمت راست، چپ و پشت سر آن مرد تکرار
و مسافتها را در چهار جهت با یکدیگر محاسبه کردند.
در نتیجهی این آزمایش معلوم شد که ادعای شاکی در مورد ضعف قدرت شنوایی
اش مقرون به حقیقت است.
1.محمد، تستری، قضاوتهای امیر المومنین علی (ع)، ترجمه سید علی دموسوی جزایری، دفتر انتشارات
. اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمی قم، 1376 ،ص 205
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 28
پس به دستور امام علی (ع)، از همکاران و همسایگان شاکی دربارهی میزان شنوایی
او تحقیق به عمل آمد تا مبادا نقصان شنوایی او مربوط به قبل از واقعهی ایراد ضرب
بوده باشد. گواهان با ادای گواهی صدق، ادعای شاکی را تأیید کردند . به فرمان امام
(ع)، برای تعیین مجازات ارش نقص شنوایی شاکی، حس شنوایی مرد سا لمی را
براساس همان آزمایش و در چهار جهت سنجیدند و آن را ملاک (صحیح) قرار دادند و
با این شیوه، ارش و دیهی نقص شنوایی را تعیین کردند و حکم به نفع شاکی صادر
شد. آنگاه امام (ع) به مضروب دستور دادند وظیفه ی شرعی تو این است که اگر
شنواییات در ظرف یک سال آینده به هر میزانی برگشت، باید اعلام و میزانی از دیه را
به ضارب مسترد کنی. 1
3. نحوهی تشخیص نقص بویایی در سیرهی امام علی (ع)
بنا به نوشتهی صاحب کتاب قضاوتهای امیرالمؤمنین علی (ع)، مردی در نزد آن
حضرت (ع) دادخواهی کرد که چندی قبل فردی سنگی به طرف من پرت کرد که به
صورتم، در ناحیهی بین دو ابرو، اصابت کرد و باعث تورم و کبودی هر دو چشم و
جاری شدن خون از بینی من شد آنچنان که یک هفته در بستر بودم. قاضی برای تورم
و سیاهی دور چشمانم دیه و برای تورم و خونریزی بینیام ارش تعیین کرد ولی در
خصوص از بین رفتن حس بویایی ناشی از ضربهی وارده دستور داد صبر کنم، چون
این حس اغلب بعد از مدتی تقویت خواهد شد. اکنون که چند ماه میگذرد، به کلی از
حس بویایی بیبهره شدهام. حضرت (ع) امر فرمودند مأموران در مورد ادعای او و
قضیه تحقیق و از اطرافیان و همکاران او نیز دربارهی نداشتن حس بویایی پس از این
یا امیرالمؤمنین! آیا در این مورد نیز می- » : واقعه سؤال کنند. یکی از حاضران عرض کرد
بویایی مانند » : آن حضرت فرمودند « ؟ توان مانند نقص بینایی آزمایش به عمل آورد
بینایی، یک احساس متعارف نیست؛ زیرا ممکن است عدهای اصولاً از بدو تولد حس
، 1. کلینی، فروع کافی: ج 7، قم: سازمان تبلیغات اسلامی، ص 322
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 29
بویایی نداشته باشند، برخی دیگر از حس بویایی بسیار تیز و قوی برخوردار باشند، و
عدهای هم کم و بیش این حس را داشته باشند. در حالی که همگی آنها فکر میکنند که
حس بویایی همان است که آن ها دارند؛ و لذا تا حادثه پیش نیاید، مسأله ی وجود یا
عدم بویایی و کمی و زیادی آن آشکار نخواهد شد. بدین لحاظ، تحقیق از اطرافیان راه-
و بر این مبنا، چون گواهی گواهان دایر بر این بود که شاکی «. گشاتر به نظر میرسد
قبل از وقوع حادثه حس بویایی مطلوبی داشته ولی اکنون فاقد آن است، به دستور امام
علی (ع) آزمایشی به شرح زیر از او به عمل آمد:
مقداری پنبه را آتش زدند؛ و پس از خاموش کردن شعلهی آن، پنبهی سوخته را در
حالی که یکی از سوراخهای بینی شاکی مسدود بود، جلوی سوراخ دیگر بینی او قرار
دادند. از چشم مجاور مجرای بینی اشکی سرازیر شد و معلوم شد که حس بویایی و
عصب آن سالم است. آنگاه این آزمایش را بر روی مجرای دیگر بینی او انجام دادند؛
که این بار اشکی جاری نشد. مراتب را به عرض حضرت علی (ع) رساندند. ایشان نیز
با توجه به شهادت شهود که دال بر فقدان بویایی شاکی بود و آزمایش نیز از عدم
تحریک عصبی بینی حکایت داشت، حکم به پرداخت دیه به نفع شاکی صادر فرمودند؛
منتها اضافه کردند هرگاه برای ضارب دلیلی به دست آمد که حس بویایی مضروب
ترمیم شده است، او میتواند عارض شود و در صورت صحت ادعایش، دیهی پرداختی
را مطالبه کند و این حق را تا مدت یک سال خواهد داشت. 1
4. ارزش و اعتبار سیرهی امام علی (ع) در خصوص تشخیص نقصان یکی از
حواس از دیدگاه علم پزشکی قانونی
1. محمد، تستری، قضاوتهای امیر المومنین علی (ع)، ترجمه سید علی دموسوی جزایری، دفتر
. انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمی قم، 1376 ،ص 205
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 30
نظر به این که در سیرهی امام علی (ع) برای تشخیص نقصان یکی از حواس با
آزمایشهای بیسابقه و ابتکاری آن حضرت (ع) در هزار و چهارصد سال قبل که ملاک
قضاوتهای عادلانهی آن حضرت قرار گرفته، هنوز دار ای اعتبار عل می است؛ زیرا
علیرغم پیشرفتهایی که امروزه در علم پزشکی و پزشکی قانونی صورت گرفته و
روشهایی علمی برای تشخیص حس بویایی و شنوایی کشف شده است، هنوز هم سیره
و آزمایشهای آن حضرت (ع) در خصوص تشخیص نقصان این حواس در انجام دادن
تحقیقات مقدماتی راجع به جرم، ارزش و اعتبار دارد.
در عصر حاضر، در علم پزشکی قانونی، برای تشخیص وجود یا نبود حس بویایی
مصدومان، هم چنان از همان شیوه و آزمایش تحریک مخاط بینی با استفاده از بوی تند
و ریختن اشک از چشم مجاور بینی نفیاً یا اثباتاً اظهارنظر میشود و این امر، یکی از
شگفتانگیزترین سیرهی آن حضرت در داوریهای انجام یافته محسوب میشود. 1
در مورد ارزش و اعتبار علمی آزمایش حس شنوایی آن حضرت (ع) نیز کافی است
یادآور شویم که در عصر ما با وجود همه ی پیشرفت های عل می و وجود امکانات
پزشکی متعدد و آسانتر، هنوز هم آزمایش مربوط به تشخ یص نقصان شنوایی در
اساس همان است که حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) برای نخستین بار در امر قضا و
دادگستری ابداع و ملاک داوری قرار داده بودند.
با توجه به نکات و مطالبی که تاکنون تجزیه و تحلیل شد، این نتیجه به دست می
آید که داوریهای شگفتانگیز امام علی (ع) که توأم با قوهی قدسیهی الهیه بوده است،
در هر دوره و زمانی میزان و ملاک ارزشمندی برای جامعهی مسلمین است که تأسی از
آن ها اجرای عدالت را در جامعهی اسلامی را تسهیل میکند، موجب حمایت از حقوق
1. فرامرز،گودرزی، پزشکی قانونی در قضاوت حضرت علی (ع)، نشر طالب. 1377 .ص 24
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 31
فردی و اجتماعی افراد می شود، و ضرورت قوانین حاکم در جمهوری اسلا می را
براساس سیرهی آن حضرت (ع) بیش از پیش آشکار میکند.
گفتار سوم: برخی دیگر از سیرهی امام علی (ع) در کشف حقیقت و بازتاب آن
در طرق کشف علمی جرایم
در بررسی محتوای قضاوتهای امیرالمؤمنین امام علی (ع)، نمونه های دیگری از
سیرهی عملی ایشان وجود دارد که موجب کشف حقایق شده است و هر یک از آنها در
جای خود حایز اهمیت بسیار است. به طوری که در عصر حاضر و در عصر ما، استفاده
از روشهای ابتکاری آن حضرت (ع) برای قضاوت عادلانه، هنوز از نظر عل می مورد
تأیید مراکز پزشکی قانونی و سازمان تشخیص هویت و سایر متخصصان و کارشناسان
علوم جنایی است.
1. سیرهی امام علی (ع) در تشخیص حاملگی بدون مقاربت
شرح ماجرا بنابر آنچه در کتاب قضاوتهای حضرت امیرالمؤمنین (ع) آمده، بدین
قرار است:
مردی که از لحاظ نیروی جنسی ناتوان (عنین) بود، با دختر باکرهای ازدواج کرد و
بعد از مدتی، وقتی متوجه شد که زنش حامله شده است، به دادخواهی نزد امیرالمؤمنین
علی (ع) رفت و ادعا کرد که زنش مرتکب زنا شده است چرا که او عنین است .
همسرش نیز ادعای او را در نزد امام علی (ع) قبول کرد اما اظهار داشت که جز
شوهرش با مرد دیگری ارتباط نداشته است.
به دستور امام علی (ع) ماماها آن زن را معاینه و تأیید کردند که او هنوز باکره است.
ناچار آن حضرت (ع) از شوهر آن زن در خصوص تماس جنسی و آمیزش با وی
سؤال کرد و او در جواب اظهار داشت که من بارها با زنم تماس برقرار کرده ام، ولی
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 32
هیچ وقت نتوانستهام دخول کنم. سپس امام (ع) از او پرسید که آیا انزال به شما دست
میداد. مرد پاسخ داد که چند بار انزالی بر روی پوست ناحیهی تناسلی همسرم ریخته
است. آنگاه آن حضرت (ع) از او پرسید که آیا به کسی مظنونی که با زنت ارتباط
بعدها پسری از .« الولد للفراش » : داشته باشد؛ و او پاسخ داد: خیر. سپس امام (ع) فرمود
آن زن متولد شد که خصوصیات پدر خود را داشت. 1
مبنا و پایهی علمی سیرهی امام علی (ع) در این داوری در عصر ما، با پیشرفتهایی
که در علم پزشکی حاصل شده، بدین قرار است: نطفهی مرد در داخل سلول بسیار
متحرکی است که در هر ساعت بین یک تا چهار سانتیمتر از جای خود حرکت میکند.
از اینرو، در آن ماجرا، زمانی که بر اثر تماس جنسی، انزال روی داده و منی بر روی
پوست و اطراف ناحیهی تناسلی زن ریخته شده بود، اسپرم آن به سوی فضای داخلی یا
دهانه حرکت کرده و در عرض هفت الی هشت ساعت اسپرماتوزویید مرد به تخمک
زن رسیده، لقاح صورت گرفته و باعث حاملگی زن در عین بکارت شده است. درست
است که مرد، ناتوانی جنسی (عنین) داشته، ولی منی او کامل و قادر به بارور کردن
همسر باکرهی خود بوده است. امروز از نظر علمی ثابت شده است تماس سطحی و
انزال بر روی دستگاه تناسلی زن، حتی زن باکره باعث حاملگی او می شود؛ و در
مانحنفیه داوری آن حضرت (ع) بدین منوال صورت گرفته است؛ هرچند تشخیص آن
برای افراد عادی مقدور نیست. 2
2. سیرهی امام علی (ع) برای اثبات بیگناهی متهم به فحشا
. 1. ذبیح الله، محلاتی، قضاوت های حضرت امیر المومنین، انتشارات قایم، 1377 ص 169
. 2. فرامرز،گودرزی، پزشکی قانونی در قضاوت حضرت علی (ع)، نشر طالب. 1377 .ص 32
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 33
بنا به نوشتهی آقای محلاتی، دختری به نام صفیه عاشق جوانی از اهل مدینه می
شود. و برای جلب نظر آن جوان سعی زیادی میکند ولی موفق نمی شود؛ لذا برای
وادار کردن آن جوان به ازدواج با خویش، با طرح نقشهی ماهرانهای به نزد خلیفه ی
دوم در مسجد مدینه میرود و دادخواهی میکند که آن جوان او را در راه بازگشت از
خانۀ عمویش، در گوشهی خلوتی گرفتار کرده و قصد تماس جنسی با وی را داشته
است. زن برای اثبات ادعای خود، دامنش را که آلوده به منی بوده است، نشان میدهد و
با التماس و اصرار، تقاضای احضار و تعقیب و مجازات آن جوان را میکند. جوان بعد
از حضور در مسجد مدینه، شکایت صفیه را کذب محض اعلام میکند. ماماها در خلوت
صفیه را معاینه میکنند و چون مادهای شبیه به منی را بر روی دامن او میبینند، ادعای او را
تأیید میکنند؛ اما چون جوان با اصرار اظهار میکند که مرتکب فحشا نشده است بلکه
صفیه برای اینکه او را تسلیم خواستهاش کند، مبادرت به این عمل کرده است، ماجرا
برای داوری، به حضرت علی (ع) ارجاع میشود. آن امام (ع) بعد از شنیدن اظهارات
صفیه و جوان دستور میدهد صفیه لباسش را در جای خلوت از تن بیرون آورد و
تسلیم آن حضرت کند. سپس به دستور آن امام (ع)، لباسهای او را که آلوده به ماده ی
مورد ادعای او بوده، در آب جوش قرار میدهند و بدین ترتیب، مادهی مورد نظر بر روی
پارچهی لباس ثابت میشود. در این موقع امام (ع) آن را بو و مقداری از آن را مزهمزه
میکند. سپس میفرماید که این ماده، سفیدهی تخممرغ است. در این اثنا صفیه که از
کشف ماجرا بیمناک میشود، ناچار اصل قضیه را اقرار میکند و بعد از جوان تقاضای
عفو میکند؛ و جوان اظهار میدارد: من از حق خودم صرفنظر میکنم. ولی قضاوت
عادلانهی امام (ع) زن را در میان افراد مدینه سرافکنده کرده و همین برای تنبیه او کافی
بود. 1
1.ذبیح الله، محلاتی، قضاوت های حضرت امیر المومنین، انتشارات قایم، 1377 .ص 88
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 34
نتیجهگیری و تطبیق وظایف قوهی قضاییه با سیرهی امام علی (ع) به
عنوان یک سیاست راهبردی عادلانه
بنابر آنچه تاکنون پیرامون مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی
(ع) و نیز مفهوم سیره، جایگاه و اهداف آن توضیح داده شد، هم چنین با توجه به
مطالبی که در خصوص تجزیه و تحلیل محتوای سیرهی امام علی (ع) در اعلامیه های
جهانی حقوق بشر مجمع عمومی سازمان ملل متحد و اعلامیه ی اسلا می حقوق بشر
(بیانیهی قاهره) و میثاق بینالمللی حقوق مدنی و سیاسی و سایر اصول قانون اساسی و
عادی جمهوری اسلامی ایران مطرح شد، در مقام امعاننظر در مصادیق برجسته ی عدالت
قضایی در سیرهی آن حضرت (ع) در خصوص وظایف قوهی قضابیه برای احیای حقوق
عامه و گسترش عدالت و آزادیهای مشروع در چارچوب قانون در جمهوری
اسلامی ایران، این نتیجه به دست میآید که هرچند بعد از پیروزی انقلاب اسلا می و
سقوط رژیم مشروطهی سلطنتی سعی بر این بوده است که کلیهی امور قضایی در قوهی
قضاییه بر مدار فقه اسلامی قرار گیرد و از اعمال و اجرای قوانین خلاف شریعت مقدس
اسلام پرهیز شود و همهی قوانین و مقررات جزایی منطبق با موازین اسلا می باشد و
صفات و شرایط نصب قاضی بر طبق موازین فقهی و سیرهی آن امام همام (ع)، طبق قانون
معین شود و در یک کلام، با وجود تلاشه ایی که تاکنون در جهت ایجاد سیستم
قضایی مناسب با منابع اصیل اسلامی از جمله سیرهی نبوی و سیرهی آن حضرت (ع)
به عمل آمده است، دقت و مداقه در نتایج حاصله از این تحقیق نشان میدهد که ما
هنوز موفق نشدهایم سیستم قضایی را بر پایهی عدالت اسلامی متشکل از قضات عادل و
متخصص و کاملاً آشنا به ضوابط دقیق فقهی و قانونی پیشبینی شده در قانون اساسی
سامان دهیم و قوانین و مقرراتی متناسب با نیازمندی های جامعه بر محور موازین
اسلامی تدوین و تصویب کنیم تا عدالت و حفظ حقوق فردی و اجتماعی آن طور که
باید و شاید، تحقّق یابد. این مسأله، یکی از نیازهای مبرم جامعهی ما برای دسترسی به
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 35
عدالت قضایی مطابق با سیرهی امام علی (ع) است. خوشبختانه، اخیراً در جهت اصلاح
ساختار قوهی قضاییه برای تخصصی کردن کار قضایی قضات و نیز تهیه ی لوایحی
اصلاحی در زمینهی برخی از مشکلات (مبتلا به) این قوه اقداماتی از طرف قوه ی
قضاییه شروع شده است؛ که در راستای تحقق بخشیدن به این هدف، تحقیق حاضر نیز
در حد خود میتواند راهگشا باشد.
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 36
یادداشتها
-1 لَقَد اَرسلنا رسلَنا بِالبیِّنات و اَنزَلنا معهم الکتاب والمیزانَ لیقُوم النّاس بِالقسط ...
( (حدید / 25
-2 بر طبق اصل 165 قانون اساسی، قوهی قضاییه قوهای است مستقل که پشتیبان
حقوق فردی و اجتماعی و مسئول تحقق بخشیدن به عدالت و عهده دار وظایف زیر
است:
1. رسیدگی و صدور حکم در مورد تظلمات، شکایات، حل و فصل دعاوی و رفع
خصومتها و اخذ تصمیم و اقدام لازم در آن قسمت از امور حسبیه که قانون معین
میکند؛ 2. احیای حقوق عامه و گسترش عدل و آزادی های مشروع؛ 3. نظارت بر
حسن اجرای قوانین؛ 4. کشف جرم و تعقیب و مجازات و تعزیر مجرمان و اجرای
حدود و مقررات مدون جزایی اسلام؛ 5. اقدام مناسب برای پیشگیری از وقوع جرم و
اصلاح مجرمان.
-3 در بند ه مادهی 19 اعلامیهی اسلامی حقوق بشر (بیانیه ی قاهره ) آمده است :
متهم بیگناه است تا این که محکومیتش از راه محاکمهی عادلانهای که همهی تضمینها
برای دفاع از او فراهم باشد، ثابت شود.
-4 برابر اصل 36 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، حکم به مجازات و اجرای
آن باید تنها از طریق دادگاه صالح و به موجب قانون باشد.
-5 العدل یضع الامور فی مواضعها.
-6 بیتالمال مسلمین، همهی اموال و حقوقی را شامل می شود که در جامعه ی
اسلامی مالک خاصی ندارد و همهی مسلمانان در آن ها ذیحقاند به نحوی که مالکیت
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 37
جمعی مسلمین بدون اشاعه در آن فرض میشود و از این حیث بیت المال، نوعی
شخصیت حقوقی دارد.
-7 جرداق، دکتر جرج، امام علی (ع)، صدای عدالت انسانی، ج 1، به نقل از
. شمسالدین ربیعی، بیتا: 27
-8 به موجب مادهی 11 این اعلامیه، هر کس که به بزهکاری متهم شده باشد، بی
گناه محسوب خواهد شد تا وقتی که در جریان یک محاکمهی عمومی که در آن کلیه ی
تضمینهای لازم برای دفاع او تأمین شده باشد، گناهکار بودن یا نبودن او قانوناً محرز
شود.
-9 به موجب بند ه از مادهی 19 اعلامیهی اسلامی حقوق بشر (بیانیه ی قاهره )،
متهم بیگناه است تا این که محکومیتش از راه محاکمهی عادلانه که همهی تضمین ها
برای دفاع از او فراهم باشد، ثابت شود.
-10 در این ماده آمده است:
همه در مقابل دادگاهها و محاکم دادگستری برابرند؛ هر کس حق دارد که به
دادخواهی او منصفانه و علنی و در یک دادگاه صالح، مستقل و بیطرف، طبق ق انون
رسیدگی شود و آن دادگاه دربارهی حقانیت اتهامات جزایی او با اختلافات راجع به
حقوق و الزامات امور مدنی تصمیم اتخاذ کند.
-11 به موجب اصل سی و هفتم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، اصل بر
برایت است و هیچ کس از نظر قانون مجرم شناخته نمیشود مگر این که جرم او در
دادگاه صالح ثابت شود.
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 38
- هم چنین طبق اصل سی و چهارم قانون مزبور: دادخواهی، حق مسلم هر فرد
است و هر کس میتواند به منظور دادخواهی، به دادگاههای صالح رجوع کند . همۀ
افراد حق دارند اینگونه دادگاهها را در دسترس داشته باشند و هیچ کس را نمیتوان از
دادگاهی که به موجب قانون حق مراجعه به آن را دارد، منع کرد.
- همینطور به موجب اصل سی و دوم قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، هیچ
کس را نمیتوان دستگیر کرد مگر به حکم و ترتیبی که قانون معین میکند. در صورت
بازداشت، موضوع اتهام باید با ذکر دلایل بلافاصله کتباَ به متهم ابلاغ و تفهیم شود و
حداکثر ظرف مدت بیست و چهار ساعت پرونده ی مقدماتی به مراجع صالحهی قضایی
ارسال و مقدمات محاکمه در اسرع وقت فراهم شود. متخلّف از این اصل طبق قانون
مجازات میشود.
( -12 یا داود انّا جعلناک خَلیفَه فی الاَرضِ فَاحکُم بینَ النّاسِ بِالحقِّ ... (ص/ 26
- لَقَد اَرسلنا رسلَنا بِالبیّنات و اَنزَلنا معهم الکتاب والمیزانَ لیقُوم النّاس بِالقسط ...
( (حدید/ 25
- انّا اَنزَلنا الَیک الکتاب بِالحقِّ لتَحکُم بینَ النّاسِ بِما اَراک اللهُ و لاتَکُن للخائنینَ
( خَصمیماً. (نساء/ 105 ) و اَنِ احکُم بینَهم بِما اَنزَلِ اللهُ و لا تَتَّبع اَهوائَهم ... (مائده/ 49
- انَ اللهَ یأمرُکُم اَن تُودو الاَمانات الی اَهلَها و اذا حکَمتُم بینَ الناسِ اَن تَحکُموا
( بِالَعدلِ انَّ اللهَ نعما یعظُم بِه انَّ اللهَ کانَ سمیعاً بصیراً. (نساء/ 58
26 به بعد. : -13 برای اطلاع بیشتر در اینباره مراجعه کنید به مشکینی، 1359
بررسی مصادیق برجستهی عدالت قضایی در سیرهی امام علی (ع).............................. 39
43
