تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391 از صفحه 85 تا 112
1391/09/ 1391 تاریخ پذیرش: 13 /08/ تاریخ دریافت: 03
86 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
مقدمه
در زمینه حمل و نقل دریایی مواد خطرناک مقررات مدونی در دست نیست، لاجرم
برای احراز مبنای این مسئولیت باید مقررات پراکنده را از قانون تجارت ایران،
معاهدات مختلف مانند معاهدات هامبورگ و لاهه/لاهه ویزبی، آییننامه بین المللی
حمل و نقل دریایی مواد خطرناک وامثالهم استخراج نمود. مقاله حاضر در دو گفتار به
بررسی تکالیف و مسئولیت های متصدی حمل و نقل دریایی در قبال حمل کالاهای
خطرناک میپردازد.
گفتار نخست: تکالیف متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک
بی شک متصدی حمل و نقل، موثرترین فرد در جابجایی کالا به حساب می آید. از
نظر مدت زمان در اختیار داشتن کالا و مواجه شدن با خطرات دریایی و ایجاد
مسئولیت، متصدی حمل و نقل جایگاه خطیری دارد . حسب مقررات و معاهدات
1، متصدی باربری و مستخدمان وی «. آی .ام .دی .جی » موضوعه، از جمله مقررات
متعهد انجام برخی امورات هستند. متصدی حمل دریایی در راستای انجام تعهد خود
مبنی بر تحویل کالای خطرناک به مقصد، بدون ورود هیچ گونه خسارت به کالا و
دیگران، متعهد به انجام اموراتی است که جداگانه مورد بررسی قرار خواهد گرفت .
مهمترین تکالیف مفروض قانونی متصدی حمل و نقل عبارتند از:
بند اول: تهیه کشتی با قابلیت دریانوردی 2
در حقوق عرفی، تعهد تهیه کشتی با قابلیت دریانوردی توسط متصدی حمل
و نقل در ابتدای سفر به صورت ضمنی در تمام قراردادهای حمل کالا در دریا وجود
دارد. درگذشته، ضمانت اجرای این امر، مسئولیت مطلق متصدی حمل بوده است و
1. International Maritime Dangerous Goods.
2.Seaworthiness of the ship.
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 87
شمول مسئولیت بر وی، ارتباطی به احراز علم یا قصور متعهد نداشته است. 1 مقررات
لاهه / لاهه ویزبی، این عقیده را به وسیله تعدیل وظیفه متصدی حمل، به تلاش لازم 2
اصلاح نموده است. قواعد لاهه مقرر داشته است که متصدی باربری ( حمل کننده )
باید قبل یا در آغاز سفر سه مورد را با توسل به تلاش لازم فراهم آورد: الف) کشتی با
قابلیت دریانوردی ب) خدمه و تجهیزات مناسب و آمادگی کشتی ج) تهیه انبارهای زیر
عرشه، سردخانه ها، اتاق های یخچالدار و سایر بخشهایی که برای کالاهایی که حمل
می شوند امن و به اندازه باشد. 3
در تشریح متن فوق که عینا توسط مقنن ایرانی ترجمه و تحت بند یک از ماده
54 ، به قانون دریایی ایران وارد شده است، باید گفت، مسلما بند الف این ماده عام و دو
بند دیگر ناظر به عنوان قابلیت دریانوردی مندرج در بند اول هستند زیرا تجهیزات
کشتی و خدمه مناسب جدا از قابلیت دریانوردی نمیباشند.
چنین به نظر میرسد که هدف آن بوده که چنانچه امری در وضع ماده از قلم افتاده
باشد با توسل به عموم بند الف، متضرر قادر باشد عدم قابلیت دریانوردی کشتی را به
اثبات برساند. کما این که قطعا کشتی حامل مواد خطرناک برای حمل چنین موادی به
به « مناسب » ملزومات خاص و بیشتری نیاز دارد که واضعان قواعد لاهه با درج قید
فراخور موضوع، احراز قابلیت دریانوردی کشتی را به حاکم واگذار نموده اند.
قواعد لاهه / لاهه ویزبی با ذکر عبارت " تلاش لازم" به گونهای مسئولیت مطلق
متصدی حمل و نقل را تقلیل داده است. چنانکه در جای دیگر در تکمیل ماده فوق
نه متصدی حمل [حمل کننده] و نه کشتی [مالک کشتی] مسئول » : الذکر مقرر میدارد
خسارات یا آسیبهای ناشی از عدم قابلیت دریانوردی نیستند مگر آنکه خسارات بر
اثر فقدان تلاش لازم برای تهیه کشتی با قابلیت دریانوردی، .... به وسیله متصدی حمل
1. Colinvoux (Raoul), (1982) p.109.
2. Due diligence.
3. Hague /Hague Visby, Art.III.1
88 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
1بنابراین، قواعد مزبور تعهد متصدی حمل در این خصوص را تعهد به وسیله، «. باشد
قلمداد نموده است ولی وضع حکم به این نحو کلی و موسع و عدم تبیین دقیق مفهوم
تلاش لازم، میتواند منجر به تفاسیر گوناگون و در نهایت فرار متصدی حمل اهمال
کار از مسئولیت شود.
معاهده هامبورگ به تعهد مزبور اشاره صریحی ننموده، لاکن در ماده پنج، متصدی
حمل و نقل را در صورت ورود خسارت به کالا مسئول دانسته است، مگر آن که
مرتکب تقصیری موثر در ورود خسارت نشده باشد. از این امر استنتاج میشود که اگر
تعهد متصدی حمل مبنی بر فراهم آوردن کشتی دارای قابلیت دریانوردی انجام نشود،
وی مرتکب تقصیر شده و مسئول است. این ماده به نسبت مفاد فوق الذکر قواعد لاهه /
لاهه ویزبی عامتر به نظر میرسد و معیار صحیحتری در خصوص احراز مسئولیت به
دست میدهد. مشخص است که چنانچه کشتی در نظر گرفته شده، از نظر قابلیت
دریانوردی (که در مقررات مربوطه معیارهای آن مشخص است) مناسب نباشد در واقع
متصدی حمل و نقل در انجام امر مرتکب تقصیر شده است.
هر چند تهیه کشتی دارای قابلیت دریانوردی معمولا به فرمانده کشتی، خدمه یا
عاملان متصدی حمل محول می شود، ولی باید توجه داشت که این وظیفه غیرقابل
توکیل است و مسئولیت آن مستقیما بر عهده متصدی حمل است. 2 بنابراین در صورت
وقوع حادثهای ناشی از عدم قابلیت دریانوردی کشتی، متصدی حمل و نقل نمیتواند
به بهانه آنکه فراهم آوردن کشتی دارای قابلیت دریانوردی را به فرمانده کشتی یا هر
شخص دیگری واگذار نموده ادعای عدم مسئولیت نماید زیرا به هرحال وی شخصا
مسئول انجام این تکلیف است.
متصدی حمل ونقل، با توجه به طبقه بندی کالایی که متعهد حمل آن است، موظف
به تهیه کشتی مناسب از نظر ساخت و تجهیرات، با توجه به قوانین مربوط به آن کالای
1. Hague/ Hague Visby, Art.IV.1.
2. Schoenbaum, (2004) p.684.
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 89
خاص است و کشتی باید کاملا از محموله سفر قبلی تمیز شده باشد. اگر کشتی فاقد
امکانات لازم باشد یا بقایای محموله قبلی به خوبی تمیز نشده باشد، در واقع کشتی
فاقد قابلیت دریانوردی برای آن محموله است، زیرا ممکن است بقایای محموله قبلی
به کالایی که قرار است حمل گردد یا به بسته بندی آن آسیب برساند.
تخلف از تعهد [ضمنی] تهیه کشتی دارای قابلیت دریانوردی، موجب سقوط حقوق
خاصی که حسب مقررات برای متصدی حمل و نقل مقرر شده است مانند حق تخلیه و
خنثی سازی کالاهای خطرناک در صورت جهل وی به ماهیت کالا است. بهطور مثال
چنانچه متصدی حمل، کشتی نامناسبی برای حمل هرگونه باری اعم از عادی یا
خطرناک را انتخاب نموده باشد و در اثنای حمل متوجه شود که بعضی از کالاها
کیفیات خطرناکی دارند، جهت حفظ کشتی مبری از جبران خسارت در صورت تخلیه
یا خنثی سازی آن ها نمیباشد، زیرا وی تعهد تهیه کشتی دارای قابلیت دریانوردی را
نقض نموده و در واقع باید پاسخگوی تخلف خود باشد و مجاز به وارد نمودن
خسارت به کالای فرستنده نیست.
بر خلاف عقیده برخی حقوقدانان 1 چیدن نامناسب کالا نمیتواند منجر به از دست
دادن قابلیت دریانوردی کشتی شود. زیرا تعهد به چیدن مناسب، تعهدی مجزا و تهیه
کشتی موصوف تعهدی دیگر است. چنانچه چیدن کالا به نحوی باشد که موجب از
دست رفتن قابلیت دریانوردی شود، متصدی حمل و نقل در تعهد خود مبنی بر چیدن
مناسب کالا تقصیر نموده و عقیده نویسندگان صدرالذکر مبنی بر استمرار تعهد متصدی
در طول سفر و ایرادات وارد بر ماده « دارای قابلیت دریانوردی بودن کشتی » حمل بر
متصدی باربری مکلف است قبل از هر سفر » : 54 قانون دریایی ایران که مقرر می دارد
1 محمد، دمرچیلی ، مسولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی،رساله برای دریافت درجه
دکتری،دانشگاه تهران 1383 ، ص. 151
90 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
1 مسموع نمی باشد، «... : و در شروع آن مراقبت های لازم را به شرح ذیل بعمل آورد
دقیقا مبین لزوم تلاش لازم و تعهد به وسیله از « قبل و در آغاز سفر » زیرا درج عبارات
جانب متصدی حمل و نقل است، چه در غیر این صورت اگر متصدی حمل تا انتهای
سفر مسئول قابلیت دریانوردی کشتی باشد در واقع تعهد به نتیجه را بر وی تحمیل
نموده و دیگر محملی برای اثبات تقصیر یا اهمال متصدی حمل و نقل 2، باقی نمی ماند
زیرا اگر قرار باشد متصدی حمل و نقل را تا انتهای سفر و در مواجهه با هر حادثه ای
مسئول بدانیم در واقع مسئولیت محض را بر وی بار نمودهایم، و این مخالف استدلال
ایشان در مسئولیت مبتنی بر تقصیر متصدی حمل و نقل است 3 و در واقع با این نظر
خود نقض غرض نمودهاند.
بنابراین به نظر میرسد متصدی حمل و نقل، وفق یک تعهد ضمنی، مبنی بر تهیه
کشتی دارای قابلیت دریانوردی متعهد به فراهم نمودن کشتی مناسب با نوع محمولهای
که فرستنده اعلام نموده، با بهکار گیری تلاش لازم است.
بند دوم: مراقبت از کالا
حسب مقررات لاهه/لاهه ویزبی 4 متصدی حمل و نقل مکلف به بارگیری مناسب،
چیدن بار، حمل، نگهداری و مراقبت از آن و تخلیه کالا است. جمع این تکالیف، ایجاد
تعهد واحدی با عنوان مراقبت از کالا را مینماید. متصدی حمل و نقل متعهد به چیدن
و حفاظت با دقت و ماهرانه هر بخش از محموله است. 5 مانند وظیفه تهیه کشتی دارای
قابلیت دریانوردی، تعهد به مراقبت از محموله نیز غیرقابل توکیل و واگذاری به غیر
صحیح نیست و متصدی حمل و نقل باید تا « قبل و در آغاز سفر » 1. به عقیده ایشان ، قید عبارت
انتهای سفر متعهد این شرط ضمنی بماند.
٢. که مدنظر همان نویسندگان است.
3. هر چند که اعمال این نوع مسئولیت بر متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک از نظر نگارنده
آن مقبول نیست
4. Hague/Hague Visby, Art.III (2).
5.Colinvaux,- (١٩٨٢), p. 132.
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 91
است و متصدی حمل مستقیما مسئول اعمال فرمانده، خدمه و سایر عاملانش در این
خصوص است. ولی بر خلاف مسئولیت قبلی که بسیط و ساده بود و می بایست در
آغاز سفر انجام شود، وظیفه مراقبت از محموله، یک تعهد مستمر و در طول جریان
حمل کالا جاری است. چنانچه متصدی حمل و نقل دریایی، حمل یک کالای خطرناک
را قبول نماید، بهطور ضمنی تعهدی را پذیرفته که متضمن اعمال حداکثر دقت در
چیدن و حمل این گونه مواد است. قانون دریایی ایران در بند دو ماده 54 متضمن
حکمی است که حسب آن متصدی حمل و نقل موظف است با کمال دقت و به نحو
مطلوب محمولات را بارگیری، جابجا، محافظت، مواظبت و تخلیه نماید.
بند سوم: چیدن و تفکیک کالا 1
متصدی حمل و نقل دریایی موظف است کالاها را به صورتی که ماهیت و کیفیت
از دیگر کالاها جدا «. آی. ام. دی. جی » کالا اقتضا میکند چیده و با توجه به آیین نامهی
نماید. محمولههای خطرناک باید به نحوی چیده شود که تلاطم دریا و تکانهای ناشی
از آن موجب حرکت و جابهجایی محموله ها نشود و از سوی دیگر این چیدن
تنگاتنگ، نباید منجر به اختلاط یا احتمال تاثیر گذاری مواد بر یکدیگر شود.
چیدن و تفکیک محمولههای خطرناک، امری فنی و دقیق است، زیرا علاوه بر آنکه
کالاهای عادی باید از تهدید کالاهای خطرناک ایمن باشند، برخی از انواع کالاهای
خطرناک با یکدیگر سازگار نبوده و هنگام چیدن و حمل نباید در مجاورت هم قرار
بگیرد و متصدی حمل و نقل، مکلف به چیدن و تفکیک دقیق کالا در حدود اظهارنامه
و اعلام فرستنده آن است. شرح و بسط جزئیات فنی این امر در حوصله این مقال
نیست ولی به طور مختصر، چیدن و جداسازی کالا متناسب با طبقه بندی کالای
1.Stowage and Segregation of Goods.
92 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
خطرناک به چهار روش دور از هم، جدا از هم و جدا از یکدیگر توسط یک اتاق یا
انبار کامل و جدا از یکدیگر در طول کشتی انجام می شود. 1
برخی نویسندگان معتقدند، چیدن کالا به شکلی خاص موجب توازن کشتی و
سلامت سفرشده و از این رو مربوط به نظم عمومی است و ارسال کننده و متصدی
حمل اجازه توافق مخالف را ندارند. 2 صرف نظر از آنکه در این اس تدلال، هیچ دلیل
خاصی برای تعمیم نظم عمومی به موضوع، بیان نشده، چنانچه چیدن کالا از مصادیق
نظم عمومی باشد، پس باید مسئولیت متصدی حمل و نقل در این خصوص را مبتنی بر
مسئولیت محض دانست در حالیکه نظر ایشان در مسئولیت مبتنی بر تقصیر متصدی
حمل تعارض دارد. برخی دیگر معتقدند، چیدن مناسب کالا از سوی متصدی حمل و
نقل، تنها برای حفظ تعادل کشتی یا امنیت کلی سفر نیست، بلکه ناشی از تعهد متصدی
حمل به سالم رسانیدن سایر محموله ها نیز میباشد. 3
حدود تعهد متصدی حمل و نقل در خصوص چیدن و تفکیک کالاهای خطرناک،
تا حدی است که فرستنده درباره ماهیت خطرناک کالا به وی اطلاع داده و موظف
است با توجه به اطلاعات اعلامی از فرستنده اقدام به چیدن مناسب کالای خطرناک با
عنایت به مقررات خاص آن محموله نماید. بنابراین چنانچه فرستندة کالای خطرناک ،
اطلاعات مناسبی درباره نوع کالادر اختیار متصدی حمل قرار نداده باشد، این فرستنده
است که مسئول چیدن نامناسب کالاها خواهد بود.
متصدی حمل و نقل مکلف به چیدن متعارف کالا است، بنابراین اگر لازم باشد که
محمولهای به دلیل دارا بودن ماهیت خطرناک، به طرز خاصی چیده شود، افزایش
تکلیف متصدی حمل و نقل در گرو اظهارات فرستنده آن کالا است. لذا در صورتی که
متصدی حمل و نقل، محموله را به صورت متعارف چیده و تفکیک کرده باشد لاکن
، 1حسین ،جلال کمالی، صنعت کشتیرانی،ج 2 ،چاپ اول،انتشارات موسسه آموزش کشتیرانی، 1389
ص 220
. 2. محمد ،دمرچیلی، پیشین ،ص 147
3.Guner- Ozbek,2008, p. 124.
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 93
نسبت به ماهیت خطرناک کالا جاهل باشد، در قبال خسارات ناشی از عدم تناسب
نحوه چیدن و ماهیت کالا مسئول نیست.
بند چهارم: عدم قبول کالاهای خطرناک بدون رعایت نظامات
از اصول عقلی پذیرفته شده در تجارت دریایی آن است که اگر دلیل کافی بر عدم
تطابق مدارک، بسته بندی و علامت و نشان گذاری کالای خطرناک با مقررات مربوطه
موجود باشد، متصدی حمل و نقل نباید کالا را بارگیری نماید. 1 لذا در صورتی که با
علم به عدم رعایت نظامات در ارسال کالا، متصدی حمل و نقل اقدام به بارگیری و
حمل چنین کالایی نماید علاوه بر تخطی از قوانین و ایجاد خطر برای اشخاص و
محیط زیست، مسئولیت خسارات وارده را با اقدام خود تقبل نموده است.
گفتار دوم: مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک
حقوقدانان معتقدند، مسئولیت متصدی حمل و نقل از نوع مسئولیت قراردادی
است. 2 لاکن این امر مانع جمع مسئولیت قهری و قراردادی وی نیست مگر آن که به
واسطه توافق طرفین مسئولیت وی محدود شده باشد. زیاندیده حق دارد هم بر مبنای
مفاد قرارداد طرح دعوی و مطالبه خسارت نماید یا بر مبنای مسئولیت مدنی دعوای
خود را اداره کند. 3 قطعا این نظر، اشخاص ثالثی که به طور تصادفی یا بدون وجود هیچ
گونه توافقی، متحمل زیان میشوند را در برنمیگیرد. متصدی حمل و نقل در برابر
فرستنده و صاحبان سایر کالاها حداقل مسئولیت قراردادی و حداکثر مضاف بر آن،
مسئولیت قهری و در برابر اشخاصی که بهطور اتفاقی متحمل خسارت شده اند صرفا
1.Solas Convention,1974, Reg.4.
2. ناصر، کاتوزیان ، 1387 ،شماره . 349 و همان نویسنده ؛ عقود معین ، ج 1 ش. 300 و نیز
دمرچیلی 1383 ، ص 144
. 3. محمد علی ،اعلایی فرد، حقوق دریایی،انتشارات نخل دانش ،چاپ اول 1387 ، ص. 179
94 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
مسئولیت قهری دارد. با توجه به جنبه قراردادی مسئولیت متصدی حمل و نقل، وجود
قراردادی معتبر بین وی و فرستنده بار، برای تعیین حدود رابطه ایشان ضروری است.
مسئولیت متصدی حمل هنگامی آغاز میشود که از تعهدات و شروط قراردادی خود
عدول نماید، این شروط میتواند اصلی بوده و در قرارداد ذکر شده باشد یا جنبه فرعی
داشته و علیرغم آنکه در قرارداد حمل مقرر نشده باشد به موجب عرف حمل و نقل
دریایی و مقررات آمره، جزئی از تعهدات متصدی حمل محسوب شده و نقض هر یک
تلقی و موجب مسئولیت وی شود. « تقصیر قراردادی » از این تعهدات
بنابراین شرط لازم جهت ورود مسئولیت بر متصدی حمل وجود قرارداد معتبر و
شرط کافی آن، عدول از تعهدات مصرح و ضمنی قرارداد است که تخطی از این شرایط
موجب اتلاف و استقرار ضمان قهری نیز خواهد بود. یکی از عوامل مهم در اعمال
مسئولیت بر متصدی حمل و نقل، عالم بودن وی به ماهیت خطرناک محموله است. به
عبارت دیگر چنانچه متصدی حمل نسبت به این موضوع جاهل باشد، تما می تکالیف
وی تحت تاثیر آن قرار گرفته و دیگر لازم نیست جهت تهیه کشتی دارای قابلیت
دریانوردی از خدمهای استفاده نماید که آموزش های خاص برای جا بجایی مواد
خطرناک دیده باشند یا چیدن و تفکیک کالا، دیگر دارای آن الزامات خاص نیست.
لذا در صورت جهل به موضوع، چنانچه در انجام دقائق مربوط به کالاهای خطرناک
کوتاهی نماید مسئولیتی برای وی متصور نیست و شرط لازم برای مسئول شناختن وی
داشتن علم به ماهیت خطرناک کالا است؛ علمی که باید توسط فرستنده به نحو ملزمی در
وی ایجاد شود.
این معنا از قواعد لاهه/ لاهه ویزبی نیز برمیآید، زیرا مقدمه این استدلال، در ماده
از آنجایی که ... اگر متصدی حمل و نقل نسبت به ماهیت و ...» : 6.6 مشاهده میشود
و در ادامۀ ح کم، «... خواص آنها اطلاع داشت موافقتی برای حمل نمی داشت
چنین کالاهای حمل شده با این نحو علم و رضایت در ... » : استنتاجی را بیان نموده که
معرض وارد نمودن خطر به کشتی یا محموله ها قرار بگیرند، ... تخلیه، نابود یا خنثی
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 95
در جائی که متصدی حمل، اظهارنامه را دریافت یا ثابت شود که راجع به آن .«... شوند
علم داشته، موید انجام تکلیف فرستنده بوده و از آن به بعد بار مسئولیت بر عهده
متصدی حمل خواهد بود. 1در چنین موردی هنگامی که متصدی حمل و نقل، تعهد
حمل را قبول کند به این معنا است که در واقع احتمال جبران خطرات موجود را نیز
تقبل نموده است. 2
از سوی دیگر قواعد هامبورگ صراحتا مقرر داشته، فرستنده باید به وی (متصدی
حمل و نقل) ماهیت خطرناک کالا و در صورت لزوم، احتیاطات لازمه را اطلاع دهد .
چنانچه فرستنده در انجام این امر تخطی کند و متصدی حمل به نحو دیگری [از طریق
فرستنده] از خواص خطرناک کالا مطلع نشود، فرستنده مسئول خواهد بود. 3
متصدی حمل جاهل، صرفا موظف به تهیه کشتی دارای قابلیت دریانوردی متناسب
با کالاهای معمولی است، اما در مواردی که متصدی حمل و نقل نسبت به ماهیت
خطرناک کالا عالم باشد بایست تکالیف مقرر را به نحوی مناسب با خطر موجود به
انجام برساند. بنابراین بحث در مورد مسئولیت وی صرفا مربوط به موردی است که
عالم به موضوع باشد.
در حقوق ایران برخی نویسندگان بر آنند که مسئولیت قهری متصدی حمل و نقل
در برابر فرستندگان کالاها بر مبنای اثبات تقصیر مستقر میشود، زیرا اصولا متصدی
حمل و نقل امین است (این عقیده ممکن است به دلیل حکم ماده 387 قانون تجارت
باشد که قرارداد حمل و نقل را تابع مقررات وکالت دانسته است ) و جز با تعدی و
تفریط مسئولیت ندارد. 4 ولی در مقابل، برخی دیگر با استناد به ماده 388 قانون
تجارت که متصدی حمل و نقل را مسئول حوادث و تقصیراتی میداند که در مدت
حمل و نقل واقع شده است، معتقدند که در مطالبه خسارت از نامبرده نیازی به اثبات
1.Tetley (William), 1988, p. 465.
2.Gaskell (Nicolas), 2000, n.154.
3.Hamburg Rules, Art.13
. 4. حسینقلی کاتبی ،حقوق تجارت،انتشارات مصور،چاپ چهارم، 1353 ، ص. 257
96 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
تقصیر وی نیست. 1در حیطه قواعد عمومی، به نظر میرسد آنچه از یک سو باعث
جلوگیری از پیچیدهتر شدن موضوع شده و از سوی دیگر با فقه به عنوان پیشینه
حقوقی ایران مناسبت دارد 2 عدم ابتناء مسئولیت متصدی حمل و نقل بر تقصیر است .
جهت بررسی همه جانبه مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل باید مسئولیت وی در سه
وجه مسئولیت وی در برابر فرستنده کالا واشخاص ثالث و مسئولیت وی که ناشی از
اعمال افرادی که در استخدام وی هستند را به تفکیک بررسی نمود.
بند اول: مسئولیت متصدی حمل و نقل در برابر فرستنده
از حیث نظری، در خصوص ارسال کالاهای خطرناک، این فرستنده است که با
ارسال محموله موصوف، مباشرتا محیط خطرناکی را ایجاد نموده است و متصدی حمل
در برابر وی صرفا موظف است آن محموله را با در نظر گرفتن تکالیف مقرر حمل
نماید و عدم رعایت این تکالیف مستلزم اثبات انتساب آن به متصدی حمل و نقل است
و این به معنای اثبات تقصیر وی در برابر چنین فرستند های است . بنابراین متصدی
حمل علاوه بر مسئولیت قراردادی که تابع شرایط خاصه است، در برابر ارسال کننده
مواد خطرناک بار ضمان قهری مبتنی بر اثبات تقصیر نیز بر دوش او است.
قواعد لاهه، در ماده 6.2 (ب) و قانون دریایی ایران در مادة 55 استثنائاتی برای
رجوع به متصدی حمل و نقل در نظر گرفته اند، یکی از این استثنائات وقوع حریقی
است که منتسب به متصدی حمل و نقل نباشد. همان گونه که اشاره شد کالاهای
توصیف و در نُه گروه طبقه بندی شده اند و «. آی. ام. دی. جی » خطرناک در آییننامۀ
دسته های یک تا پنج این مواد شامل مواد قابل انفجار هستند. ولی نباید این شائبه به
ذهن متبادر شود که با توجه به مصادیق معاذیر مسئولیت و تقسیم بندی مذکور،
1. محمود عرفانی،محشای قانون تجارت،انتشارات جنگل،چاب اول، 1386 ، ذیل ماده 388
2. محمد بن محمد نعمان ،شیخ مفید ، 1410 ،ص. 641 و نیز شیخ طوسی ، 1410 ، ص. 477 و نیز ابن
ملاح ضامن تلف آن چه غرق شده است می باشد مگر آن که کالا به دلیل » . ادریس، 1411 ، ص. 468
« وزش بادی که امکان اجتناب از آن نبوده است غرق شده باشد
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 97
متصدی حمل در قبال حریق های ناشی از مواد خطرناک قابل اشتعال مسئولیتی ندارد.
عذر حریق، ناظر به حادثه ای است که متصدی حمل و نقل دخالتی در وقوع آن نداشته
باشد. اگرمتصدی حمل و نقل یا خدمه وی مسبب ایجاد حریق باشند طبیعتا مسئول
جبران خسارات وارده نیز هستند، چنانچه حریق ناشی از کالای خطرناک باشد بدون آن
که علت عمومی و خارجی بر آن حادث شده باشد حسب مورد فرستنده یا متصدی
حمل بنا به شرایطی که گفته شد مسئول جبران خسارات وارده میباشند . با وحدت
ملاک از حکم ماده، مشخص می شود که متصدی حمل و نقل در برابر فرستنده
هنگامی میتواند به عذر حریق استناد نماید که حادثه منتسب به تقصیر متصدی حمل و
نقل نبوده و با این استدلال که حسب قوانین، مسئول خسارات ناشی از حریق نمی باشد
و کالای فرستنده نفسا قابل احتراق بوده است، نمی تواند در برابر فرستنده، از خود رفع
مسئولیت نماید.
مشابه حکم فوق در فقه نیز درنظر گرفته شده است، فقها با ذکر روایت منتسب به
معصوم، باربری را که حامل روغن است، در صورت تلف، مسئول خسارات ناشی از
حریق غیر ارادی و حمله راهزنان نمیدانند و مکررا بر آن تاکید نمودهاند. 1
بنابراین مسئولیت متصدی حمل و نقل در برابر فرستنده کالای خطرناک منوط به
اثبات تقصیر وی است، و هنگامی در برابر فرس تنده کالای خطرناک مسئول جبران
خسارت وارد به محموله وی می باشد که مدعی اثبات نماید زیان ایجاد شده در اثر
تقصطیر متصدی حمل و نقل بوده است.
بند دوم:مسئولیت متصدی حمل و نقل در برابر اشخاص ثالث
1. ما رواه الحلبی عن ابی عبدالله علیه السلام فی حمال یحمل معه الزیت فیقول : قد ذهب ، او اهرق ،
او قطع علیه الطریق ، فان جاء بینۀ عادلۀ انه قطع علیه ، او ذهب ، فلیس علیه شیء ، والا ضامن.
(مکارم شیرازی 1411 ه.ق ص. 260 و حر عاملی 1414 ه.ق ص. 153 و نیز شیخ انصاری ، 1415 ه.ق
( ص. 177
98 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
همانگونه که پیشتر گفته شد، مسئولیت فرستنده کالای خطرناکی که تکالیف مقرر
را رعایت نموده باشد، در برابر اشخاص ثالث مشروط به اثبات تقصیر وی است . اما
در مورد متصدی حمل و نقل وضعیت متفاوت است. هر چند بند چهار ماده پنج
مقررات هامبورگ مسئولیت متصدی حمل و نقل در مورد ورود خسارت به کالا بر اثر
آتش گرفتن را مشروط به اثبات تقصیر وی، مستخدمان یا عاملان او توسط مدعی
دانسته است. 1ولی باید توجه داشت که حکم این ماده در مورد حمل کالاهای عادی
است که در آن توازن خطر وجود دارد. البته در برخی قوانین مانند قانون دریایی مصر
مصوب 1990 میلادی حتی برای حمل کالاهای معمولی، مسئولیت متصدی حمل و
نقل بر مبنای تقصیر مفروض بنا شده است، یعنی در صورت ورود خسارت به کالاها ،
وی مسئول خواهد بود مگر آن که ثابت نماید که زیان وارده به سببی غیر از او بوده
است. (ماده 229 قانون دریایی مصر ) 2وضعیت متصدی حملی که عالمانه اقدام به
حمل کالای خطرناک مینماید با قواعد عمومی مسئولیت متفاوت خواهد بود، زیرا
اگرچه نشانه ای بر تمایل فرستنده بر ارسال کالای خطرناک وی همراه با سایر
محمولات وجود ندارد، ولی قطعا شخصی که جهت کسب درآمد، محیط خطرناکی
برای کشتی و محمولههای درون آن ایجاد نموده است متصدی باربری است.
متصدی حمل و نقل در برابر صاحبان سایر کالاها دارای مسئولیت قراردادی است
ولی این مانع از استناد ایشان به ضمان قهری نیست. متصدی حمل و نقل در مقابل
صاحبان کالا تعهد به سالم نگاه داشتن محمولهها تا تحویل در مقصد دارد و چنانچه
عمدا یا به واسطه تقصیر خود، از این تعهد عدول نماید مرتکب تقصیر شده و ضامن
است، لذا فرستنده کالای خطرناک برای جبران خسارات خود باید تقصیر وی را اثبات
1. (a) The carrier is liable : (i) for loss of or damage to the goods or delay in
delivery caused by fire ,if the claimet proves that the fire arose from fault or
neglect on the part of the carrier , his servent or agent …" (Hamburg Rules,
Art. 5(4) )
یعفى الناقل من المسئولیۀ المنصوص علیها فى ( الفقرة 1 ) من المادة 227 من هذا القانون إذا أثبت » .2
«. أن هلاک البضاعۀ أو تلففها یرجع إلى سبب أجنبى لاید له أو لنائبۀ أو لأحد تابعیه فیه
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 99
نماید، اما درباره سایر زیاندیدگان اعم از صاحبان سایر کالاها، دولت ها و ... اوضاع
متفاوت است. از منظر ایشان متصدی حمل و نقل با قبول حمل مواد خطرناک به منظور
کسب درآمد، اقدام به ایجاد محیطی خطرناک نموده است، هرچند که فرستنده نیز در
فراهم آوردن چنین شرایطی دخیل است.
اگرچه در ظاهر، کالاهای فرستنده سبب ورود خسارت گردیده است ولی باید توجه
داشت که اعمال متصدی حمل و نقل در چیدن یا جا به جایی محموله ها سبب
نزدیکتر و اقوی از عمل فرستنده مبنی بر ارسال اینگونه کالاها است . استقرار بار
اثبات تقصیر متصدی حمل و نقل بر عهده زیاندیدهای که با اعتماد و حسن نیت، کالای
خود را به متصدی حمل و نقل سپرده عادلانه به نظر نمیرسد. در این امر که متصدی
حمل و نقل با بارگیری کالای خطرناک محیط ناامنی برای دیگر کالاها، محیط زیست و
اشخاص ثالث ایجاد نموده شکی نیست و با هر نظریهای که مسئولیت محض را اثبات
میکند میتوان وی را مسئول دانست، چه قائل به نظریه مسئولیت در برابر انتفاع باشیم
و چه نظریه خطر متقابل فلچر و یا خطر محض را معیار قرار دهیم.
متصدی حمل و نقل، بی قید و شرط مسئول جبران خسارات وارده بر اموال یا
نفوس دیگران است و چنانچه خسارت، ناشی از فعل یا ترک فعل فرستنده باشد ،
متصدی حمل و نقل به وی رجوع مینماید. به عبارت دیگر بهتر آن است که جبران
خسارات وارده به زیاندیده را محول به رجوع وی به فرستنده ای که چه بسا وی را
نمیشناسد قرار نداد. بلکه ابتدا نزدیک ترین سبب و آن شخصی که آخرین تسلط را بر
کالای خطرناک داشته و در برابر فرستندگان عادی تعهد به سالم رساندن محموله را
دارد، یعنی متصدی حمل و نقل را مسئول جبران خسارات وارده قرار داد و در صورتی
که حسب مقررات امکان مراجعه متصدی حمل به فرستنده مهیا باشد، جهت جبران
غرامات پرداختی میتواند به وی مراجعه نماید.
به بیان دیگر در چنین موردی موقعیت متصدی حمل و نقل به عنوان متلف
مفروض و مسئول جبران خسارات است مگر آن که بنا به تقصیر فرستنده، پرداخت
100 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
خسارت از جانب متصدی حمل، عادلانه نباشد، که در این صورت وی حق مراجعه به
فرستنده خطاکار، جهت جبران غرامت پرداختی را دارد، کما اینکه قانون دریایی ایران
در بند پنج ماده 54 در حالیکه فرستنده را مسئول صحت علائم و اوصاف کالا میداند
به متصدی حمل و نقل اجازه مراجعه به فرستنده خطاکار را برای جبران غراماتی که در
اثر خطای وی پرداخته را داده است ولی در ادامه تصریح نموده که حق متصدی باربری
به دریافت چنین غرامتی مسئولیت و تعهدات نامبرده را که ناشی از قرارداد باربری
است نسبت به هیچ کس غیر از فرستنده بار، محدود نخواهد کرد.
فرستنده بار در مورد فقدان یا » : بندسه ماده 55 قانون فوق الذکر مقرر می دارد
خسارات وارده به متصدی باربری و یا کشتی به هر سبب و علتی که ناشی از عمل یا
تقصیر و یا غفلت فرستندة بار و یا عامل و یا مامور مجاز او نباشد، مسئول نخواهد
بنابراین اگر خسارت، مستند به عمل یا تقصیر فرستنده بار باشد وی مسئول «. بود
خواهد بود، مضافا آن که باید توجه داشت که این ماده ناظر به عدم مسئولیت متصدی
باربری نیست بلکه برای فرستنده تکلیف ایجاد نموده است، لذا با در نظر گرفتن این
استدلال ها مشخص است که این ماده نه تنها مانعی برای اعمال مسئولیت محض بر
متصدی باربری ایجاد نمیکند بلکه سلسله مراتب مراجعه زیاندیدگان را تبیین میسازد،
به عبارت دیگر متصدی حمل و نقل پس از جبران خسارات وارده به زیاندیده ثالث در
صورتی که تقصیر فرستنده بار را اثبات نماید حق مراجعه به وی را خواهد داشت .
نیز متصدی حمل و نقل را بدون قید و شرط مسئول امنیت در « آی .ان .اف » قانون
طول زمان حمل کالا میداند. 1
استنتاج فوق در رویه قضایی نیز تایید شده است، در دعوای "شرکت کشتی رانی
نورترن علیه سریری آلمان و کاپیتان ساخارف" که مواد قابل اشتعال در وسیلۀ نقلیۀ
کاپیتان ساخاروف، بارگیری شده بود، کانتینرهای حاوی این مواد به طور نامناسبی در
عرشه پایین کشتی، بدون تهویه لازم برای این محموله چیده شده بود که تخلف محرز
1. INF code, Appendix 1.16, IMDG code (2008)
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 101
است. متصدی حمل و نقل از «. آی. ام. دی. جی » از شرایط معاهده سولاس و آیین نامه
روی بیخبری کالاهای خطرناک دیگری را نیز بارگیری نموده و کشتی آتش گرفت و
دو ملوان کشته شدند. سایر فرستندگان، بستگان ملوانان کشته شده، و دولت ایران برای
جبران خسارات ناشی از آلودگی دریای سرزمینیاش، دعوایی علیه متصدی حمل و نقل
طرح کردند. در نهایت، دادگاه حکم به مسئولیت متصدی حمل و نقل در برابر
زیاندیدگان داد ولی وی را از مطالبه خسارت از فرستنده مقصر منع ننمود . 1 این به
معنای آن است که اگرچه متصدی حمل و نقل در برابر زیاندیدگان دارای مسئولیت
محض است ولی حق مراجعه به فرستندة مقصر را برای جبران غرامات پرداختی دارد.
در مورد کالاهای خطرناک، پرواضح است که خسارات ناشی از آنها، اگر چه در
سطحی کوچک حادث شوند، چنان سنگین است که جبران نکردن آن، زیاندیده را در
اغلب موارد برای همیشه درمانده می سازد. خسارات ناشی از کالاهای خطرناک، فوری
و در عین حال سنگین است و باید مسئولی برای جبران آن در نظر گرفت . متصدی
حمل ونقل، در این مورد همواره به عنوان یکی از بهترین اشخاصی که میتوان تعهد
جبران را بر دوش او نهاد، مطرح بوده است، زیرا از یک سو سنگینی این مسئولیت ،
همواره او را محتاط و مقید به مقررات میسازد و از سوی دیگر جبران را بر دوش
شخصی مینهد که به احتمال زیاد در اثر افراط یا تفریط وی یا زیردستانش خسارت به
. وجود آمده است 2
صرف نظر از اعتقاد به این که مسئولیت متصدی حمل و نقلی که متقبل جابه جایی
کالای خطرناک شده است مبتنی بر مسئولیت محض است در مورد متصدی حمل و
نقل عادی نیز قانون تجارت ایران در ماده 388 ، مسئولیت متصدی حمل و نقل را
1. Northern Shipping Co v deutche seereederei, The captain Sakharov.
1. مصطفی السان ، 1387
102 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
مشروط به اثبات تقصیر وی ندانسته است. 1 ظاهرا متون قانونی ایران درباره مبنای
مسئولیت متصدی حمل و نقل اتفاق نظر ندارند، ماده 516 قانون مدنی با ارجاع به
احکام امانتداران، مشخصا مبنای مسئولیت وی را بر تقصیر دانسته 2 و ماده 386 قانون
تجارت (قانون موخر بر قانون مدنی) متصدی حمل و نقل را مسئول جبران خسارات
وارده به محمولات میداند مگر آن که ثابت نماید تلف مال به وی منتسب نیست . 3 در
جهت حل این اختلاف برخی اساتید قائل به نسخ ماده 516 قانون مدنی توسط ماده
386 قانون تجارت هستند، ضمن این که ید امانی متصدی حمل و نقل را از نوع امانت
استیمانی ندانسته و وی را به هر حال مسئول مالی که نزد اوست می دانند 4 و برخی
ضمن اعتقاد به حفظ هر دو ماده، ترجیح داده اند که گفته شود: تعهد ایمنی ناشی از
عرف بین المللی حمل و نقل است (ماده 225 قانون مدنی) و ماده 386 قانون تجارت
متمم ماده 516 قانون مدنی بوده و با آن تعارض ندارد. 5 به نظر میرسد در صورتیکه
تخلف متصدی حمل و نقل از تعهد ایمنی لحاظ شود، ناظر به تخطی از شرط ضمنی
موجود در قرارداد حمل و نقل، متضمن تعهد متصدی حمل به جابجایی ایمن کالا
است و ارتباطی با قواعد عمومی مسئولیت قهری ندارد. لذا محل جاری شدن استدلال
اخیرالذکر در مطالبات مبتنی بر قرارداد است و در صورتیکه زیاندیده جهت جبران
خسارات وارده نظام مسئولیت قهری را برگزیند، حسب قواعد عمو می ضمان قهری
کافی است اتلاف یا تسبیب منتسب به متصدی حمل و نقل را اثبات نماید.
متصدی حمل و نقل مسئول حوادث و تقصیراتی است که در مدت حمل » : 1. ماده 388 قانون تجارت
و نقل واقع شده اعم از این که خود مباشرت به حمل و نقل کرده و یا حمل و نقل کننده دیگری را
«... مامور کرده باشد
تعهدات متصدیان حمل و نقل، اعم از این که از راه خشکی یا آب یا هوا باشد ... همان اس ت که » .2
«. برای امانت داران مقرر است
اگر مال التجاره تلف یا گم شود متصدی حمل و نقل مسئول قیمت آن خواهد بود ، مگر این که » .3
«... ثابت نماید
. 4. محمد جعفر،جعفری لنگرودی، مجموعه محشای قانون مدنی، 1387 ، ذیل ماده 516
. 5. ناصر، کاتوزیان، قانون مدنی در نظم حقوقی کنونی، 1384 ، ذیل ماده 516
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 103
برای اعمال ماده 386 و 388 قانون تجارت مانعی متصور نیست زیرا متصدی حمل
و نقل پس از جبران خسارات وارد به زیاندیدگان میتواند به فرستندة مقصر رجوع
نماید، مضاف بر آنکه دلیل خاصی بر انتخاب مسئولیت مبتنی بر تقصیر برای متصدی
حمل در قوانین وجود ندارد و بر فرض این که استدلالات طرفداران این نوع مسئولیت
برای متصدی حمل صحیح باشد، همانگونه که پیشتر گفته شد نمی توان آن را به
عنوان یک قاعده کلی مدنظر قرار داد و در فقه نیز نظر بر مسئولیت مفروض متصدی
حمل و نقل است، علامه حلی، کشتیران و باربر را ضامن آن چه که نزد وی تلف شده
است 1و بهاءالدین عاملی در کتاب جامع عباسی حمال ( باربر) را مسئول آن چه که در
دست او بشکند، میدانند. 2 لذا در صورت حمل مواد خطرناک به طریق اولی مسئولیت
متصدی حمل و نقل مبتنی بر مسئولیت محض خواهد بود.
پس چاره ای نیست که قانون موخر را ناسخ قانون مقدم دانسته و حسب قانون
تجارت، مسئولیت متصدی حمل و نقل را حتی در مورد کالاهای عادی نیز مبتنی بر
مسئولیت محض قرار داد. کما اینکه حتی فقها در مورد حمل و نقل کالاهای عادی
عقیده دارند که ملاح ضامن تلف آن چه غرق شده میباشد. 3 بنابراین به طریق اولی
متصدی حمل و نقل مواد خطرناک نیز در برابر اشخاص ثالث دارای مسئولیت محض
خواهد بود.
بند سوم: مسئولیت متصدی حمل و نقل در برابر اعمال مستخدمین
معلوم شد که مسئولیت متصدی حمل و نقل در برابر ارسال کنندگان و مالکان
کشتی اصولا مبتنی بر مسئولیت قراردادی است، به بیان دیگر این متصدی حمل و نقل
( 1. الحمال و الملاح یضمن ما تلف فی یده . (علامه حلی، 1414 ، ص 253
. 2. شیخ بهاءالدین عاملی ، وسایل الشیعه،ج 19 ،چاپ مهر،چاپ سوم، 1414 ص. 232
والملاح ضامن لما غرق من المتاع بجنایه و تفریطه، و لا یضمن ما غرق بالریح ، و ما لایمکن ...» .3
التحزر منه. (شیخ مفید 1410 ه.ق ص. 641 و شیخ طوسی، 1410 ص. 447 و ابن ادریس 1411 ه.ق
(. ص. 468
104 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
است که با ایشان دارای رابطه قراردادی است و به اعتبار شخصی وی است که صاحبان
کالاها اقدام به انعقاد قرارداد باربری نموده اند یا مالک کشتی مایملک خود را در اختیار
وی قرار داده است و چه بسا حتی هیچ کدام از کارمندان و مستخدمان متصدی را نمی
شناسند .
شک نیست که قرارداد باربری بر مبنای شخصیت متصدی حمل و نقل منعقد می
شود، بنابراین وی پاسخگوی تعهداتی خواهد بود که حسب قرارداد باربری برای وی
مقررشده است. بنیادیترین تعهد متصدی حمل، جابجایی کالا با حفظ کیفیت سلامتی
که به وی تحویل شده(تعهد ایمنی) میباشد. بنابراین از نظر قراردادی متصدی حمل،
مسئول خساراتی است که مستخدمینش به اشخاص وارد میکنند.
از نظر ضمان قهری، قانون مسئولیت مدنی ایران در ماده 12 ، کارفرما (متصدی حمل
و نقل) را در مقابل زیاندیدگان، مسئول جبران خسارات ناشی از فعل کارگران خود
میداند و میتوان گفت چنانچه به واسطه فعل یا ترک فعل کار گران متصدی حمل
خسارتی وارد شود و زیاندیده فاقد قرارداد باربری یا قرارداد معتبری با متصدی حمل
باشد یا آن که قراردادی بین ایشان وجود داشته لاکن زیاندیده به مسئولیت قهری استناد
نماید، متصدی حمل و نقل به عنوان کارفرما مسئول اعمال مستخدمین خود میباشد.
با وجود مفاد قانونی فوق الذکرواستدلال منطقی نهفته در آن، پاراگراف الف بند دو
ماده 54 قانون دریایی ایران که ترجمه ای از پاراگراف الف بند دو ماده 4 قواعد لاهه
میباشد متصدی حمل را در مورد جبران خسارات ناشی از کوتاهی و تقصیر کارکنان
خود مسئول ندانسته است و برخی نویسندگان 1 این ماده را، با این استدلال که در
مسئولیت قراردادی شرط عدم مسئولیت امکان پذیر است، مغایر با سایر قوانین
ندانستهاند.
به نظر میرسد این استدلال ایشان صحیح نیست، زیرا درج شرط عدم مسئولیت،
حالتی انتخابی است و الزامی در آن وجود ندارد، لذا شان تقنین در آن نیست که مقرراتی
. ١. محمد ، دمرچیلی، پیشین، ص. 165
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 105
برای مورد استثنایی وضع نماید و نمیتوان تعارض دو قانون(ماده 12 قانون مسئولیت
مدنی و ماده 54 قانون دریایی) با این بهانه که ممکن است در بعضی قراردادها، برخی
شروط گنجانده شود را نادیده گرفت و مسلما قوانین یاد شده دارای تعارض هستند.
موافقان عدم مسئولیت متصدی حمل و نقل در قبال اعمال مستخدمان خود
معتقدند، به لحاظ آنکه متصدی حمل در طول سفر کنترلی بر کارکنانش ندارد و حتی
در انتخاب آن ها نیز آزادی کامل ندارد، عدم مسئولیت متصدی حمل و نقل مناسبتر
است 1 و طرح دعوا علیه متصدی حمل و نقل طولانی و موجب صرف هزینه زیادی
است واضافه نموده اند، با آن که مقررات هامبورگ در حکم عام خود قائل به وجود
مسئولیت متصدی حمل در چنین موردی است، در مواد دیگر در مقام بیان زوال
محدودیت مسئولیت، تقصیر عمدی و سنگین کارکنان را موجب زوال محدود یت
مسئولیت متصدی ندانسته است و قواعد هامبورگ دچار تناقض گویی شده است.
توجیهات طرفداران نظریه فوق صحیح به نظر نمیرسد، زیرا ادعای عدم انتخاب
کارمندان توسط متصدی حمل و نقل بی مورد است، در هر حال کارگران کشتی،
کارمندان متصدی حمل و نقل محسوب میشوند و وی مسئول خسارات وارده ناشی از
اعمال ایشان است. شاید در ناخود آگاه منظور مدافعان عدم مسئولیت متصدی حمل و
نقل در چنین موردی مربوط به یکی از انواع قراردادهای اجاره کشتی است که طی آن
مالک موظف به تامین نیرو و خدمه است، ولی آیا شان مقنن ، وضع قانون بر مبنای
یک مصداق خاص است یا باید جامع مصادیق و مانع اغیار باشد؟ همان گونه که در
خصوص سایر مشاغل به قطع و یقین نمیتوان گفت که کارفرما هر لحظه، بر اعمال
مستخدمانش نظارت و کنترل دارد، پس چگونه است که در سایر مشاغل، مسئولیت
کارفرما در برابر اعمال مباشرانش را پذیرفته ولی در مورد متصدی حمل و نقل قائل به
آن بود که به دلیل عدم امکان نظارت کامل بر اعمال کارگران، متصدی حمل و نقل
مسئولیتی نداشته باشد؟! از دیگر سو، به جهت جلوگیری از مواجه شدن زیاندیده با
1. محمد ،دمرچیلی ،پیشین، ص. 166
106 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
کارگران و تضمین جبران خسارات وی و نیز دقیقا به همان دلیل کوتاه نمودن زمان
رسیدگی وکم کردن هزینهها، بایست متصدی حمل و نقل، مسئول جبران خسارات
. ناشی از اعمال کارگران خود باشد 1
طبیعی است که چنانچه کارگری با تعمد اقدام به وارد کردن خسارت نماید،
متصدی حمل قادر به ممانعت از وی نیست، زیرا متصدی حمل هرگز راجع به این
اقدام نا معقول، تصوری نداشته تا بتواند از بروز آن جلوگیری نماید، مضافا آن که حکم
اشاره شده از قواعد هامبورگ در مقام بیان موردی جزئی از عنوانی کلی یعنی فرض
عمد کارگر در ورود خسارت است. این امر واضح است که از مسائل جزئی نمیتوان
احکام کلی استنباط نمود و حکم موردی، که کارمند به عمد خسارت به بار میآورد را
به مورد غالب که به دلایل سهل انگاری یا به طور غیرعمد خسارتی وارد میشود تعمیم
داد. مضافا آن که کارگری که عامدا اقدام به ورود خسارت به کالایی می نماید لزوما
ناکارآمد نیست و نمیشود آن را از مصادیق تقصیر متصدی حمل در انتخاب خدمه
شایسته دانست، زیرا وی قادر نبوده است به کُنه افکار کارگر پی ببرد بلکه صرفا
قابلیتهای او را شناسایی و وی را استخدام نموده است و بنا به ظاهر به دنبال ایجاد
خطر برای سایرین نبوده است.
بنابراین حکم استثنایی قواعد هامبورگ نه تنها ناقض اصل کلی نیست، بلکه
حکمی منطقی و لازم است و در ارتباط با عدم مسئولیت متصدی حمل و نقل در قبال
تعمد کارگرانش در ورود خسارت وضع حکم نموده است و به هر حال همان گونه که
برخی اساتید معتقدند، هر مسئولیتی اگر قراردادی است نتیجه تخلف از یک تعهد است
و اگر قانونی است حاصل نقض یک تکلیف. مسئولیت ناشی ازفعل غیر نیز از این
قاعده بیرون نیست، این مسئولیت نتیجه نقض تعهد یا تکلیف مراقبت از مباشران در
عدم اضرار به دیگری است. 2
2. هر چند که متصدی حمل و نقل در ادامه می تواند به کارگر متلف مراجعه نماید.
. 1. محسن، ایزانلو ، شروط محدودکننده و ساقط کننده مسئولیت در قراردادها، 1386 ص. 185
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 107
مطابق بند الف بخش دو ماده 55 قانون دریایی ایران (بند ب بخش دو ماده 4 قواعد
لاهه)، اشتباه دریانوردی فرمانده، کارکنان و نمایندگان مج از متصدی حمل و نقل،
موجب مسئولیت متصدی حمل و نقل نمیشود. بنابراین حکم ماده، مشمول اشتباهات
مدیریتی ایشان نیست. با این وصف این سوال پیش می آید که در صورتی که این افراد
مرتکب اشتباه یا تخلف دریانوردی گردند چه کسی مسئول جبران خسارات خواهد
بود؟ بر خلاف حکم مواد فوق الاشاره، بهتر آن است که مسئولیت متصدی حمل و نقل
را در قبال تمام خسارات ناشی از اعمال کارمندان وی پذیرفته و سپس به وی اجازه
داده شود به مسئول اصلی مراجعه نماید. در تایید این نظر، قواعد هامبورگ در مواد
مختلف از جمله در ماده 5، متصدی حمل و نقل را در قبال تقصیر کارگران نیز مسئول
دانسته است، حکمی که با قانون مسئولیت مدنی ایران مطابقت دارد، مضافا آن که ماده
388 قانون تجارت، بدون توجه به نوع حمل (زمینی، دریایی یا هوایی ) متصدی حمل
و نقل را مسئول حوادث و تقصیراتی میداند که در مدت حمل و نقل واقع شده است،
اعم از این که مباشرت به حمل و نقل کرده و یا حمل و نقل کننده دیگری را مامور »
بنابراین متصدی حمل و نقل تعهد به انتخاب خدمه و کارمندان مجرب و «. کرده باشد
شایسته داشته و در برابر اعمال ایشان مسئول است. 1
فلذا همان گونه که برخی حقوقدانان عقیده دارند 2 انتخاب مسئولیت متصدی حمل
و نقل در قبال ورود خسارات غیر عمد کارگران وی در قبال زیان دیده، همانگونه که
در قواعد و قوانین در نظر گرفته شده، کارآمدتر و مناسب است.
نتیجه گیری
در نهایت؛ در خصوص مسئولیت متصدی حمل و نقل تا کنون بحثهای بسیاری
صورت گرفته است. با توجه به تنوع تکالیف متصدیان حمل و نقل نمیتوان معیار و
1 مصطفی السان، پیشین
. eastlaw.com : 2. فهر، قابل دسترس در پایگاه
108 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
مبنای کلی و واحدی برای مسئولیت ایشان در نظر داشت . متصدیان حمل و نقل
موظف به تهیه کشتی دارای قابلیت دریانوردی بوده و مقنن ایرانی نیز با درج قید تلاش
مناسب در این خصوص، در واقع مسئولیت وی را در گرو عدم انجام تلاش مناسب و
بر مبنای تقصیر قرار داده است. تکلیف تهیه کشتی دارای قابلیت دریانوردی قابل
واگزاری به غیر نبوده و قائم به شخص متصدی حمل ونقل است. متصدی حمل و نقل
بایست بر اساس کالایی که مسئولیت حمل آن را دارد قابلیت درریانوردی کشتی را
بررسی کند. چنانچه کشتی انتخابی متناسب با محموله و خطرات ناشی از آن نباشد
مسلما متصدی حمل و نقل در قبال آن مسئول است. لاکن این مسئولیت هنگامی بر وی
بارمیشود که متضرر ثابت نماید متصدی حمل و نقل معیارهای معقول و مناسب جهت
انتخاب کشتی را رعایت نکرده است .
تکلیف مجزا و مهم دیگر متصدی حمل و نقل در جابجایی محمولههای خطرناک
مراقبت از محموله که اعم از چیدن بار، حمل و نگهداری از این قبیل کالاهاست می
باشد. متصدی حمل و نقل مسئول چیدن کالا به نحوی مطلوب و مناسب با ماهیت
کالاست. این تکلیف نیز غیرقابل واگزاری و توکیل به غیر است لاکن این خصیصه
نباید پژوهشگر را فریب داده و تصور نماید که مسئولیت متصدی حمل و نقل در چنین
موردی محض یا حتی مفروض است. زیرا هرچند که چنین تکالیفی قائم به شخص
وی است اما وی متعهد به اعمال دقتهای متعارف و معقولی است که که در حین
بارگیری و آغاز سفر دارد زیرا در غیر این صورت چنانچه منظور مقنن اعمال مسئولیت
محض بر متعهد آن بود باید دامنه این تکالیف را تا تخلیه کالا و تحویل آن به مقصد
امتداد میداد. اما مسئولیت متصدی حمل و نقل در قبال صاحبان کالاهای عادی که در
کنار محمولههای خطرناک بارگیری شده است نیازی به اثبات تقصیر وی ندارد، چرا که
این متصدی حمل و نقل است که جهت کسب منفعت، کالاهای افراد را در موقعیتی
خطرناک قرار داده است.
مسئولیت مدنی متصدی حمل و نقل دریایی مواد خطرناک........................................... 109
اما در خصوص حمل کالاهای خطرناک شاخص اصلی در تعیین مبنای مسئولیت
متصدی حمل و نقل علم یا جهل وی به ماهیت کالای موضوع حمل است . چنانچه
متصدی حمل و نقل نسبت به ماهیت خطرناک کالا اطلاعی نداشته باشد قطعا تعهد وی
به تهیه کشتی دارای قابلیت دریانوردی و یا چیدن کالا و مراقبت از آن تغییر کرده و در
حد سایر کالاها تقلیل مییابد. ضرورت اطلاع متصدی حمل و نقل از ماهیت خطرناک
کالا در حدی است که مقررات مربوطه، فرستنده را در صورتی که ماهیت چنین کالایی
را به نحو مسلمی برای متصدی حمل و نقل روشن نسازد شخص فرسنتده را مسئول
جبران خسارات وارده دانسته است.
حتی با در نظر گرفتن نظرات فقها که عموما مسئولیت متصدی حمل و نقل را به
نوعی مسئولیت محض دانسته اند با مداقه در عبارات ایشان مشخص است که در
نهایت مسئولیت وی در برابر فرستنده کالای خطرناک منوط به اثبات تقصیر وی است،
و هنگامی در برابر فرستنده کالای خطرناک مسئول جبران خسارت وارد به محموله وی
میباشد که مدعی اثبات نماید زیان ایجاد شده در اثر تقصیر متصدی حمل و نقل بوده
است.
110 .............................تحقیقات حقوقی آزاد، سال پنجم، شماره ی هجدهم، زمستان 1391
