تعیین سلسه مراتب و پدیده نخست شهری در استان خوزستان

مطالعات برنامه ریزی سکونتگاه های انسانی

مقاله 5، دوره 9، شماره 29، اسفند 1393، صفحه 61-74   

نویسندگان

مسعود صفایی پور¹؛ نادیا داری پور²؛ زهرا سیاحی^{* 3}

¹دانشیار گروه جغرافیا، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

²کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

³دانشجوی دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

در این پژوهش، به تحلیل روند تحولات سلسله مراتب شهری استان خوزستان طی دوره 60 ساله (90-1335) و به شناسایی علت و معلولی و تعیین میزان تغییرات در شهرنشینی و اختلاف فضایی احتمالی موجود بین شهرهای استان خوزستان می پردازد. در این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و به کار گیری مدل ها مختلفی نظیر شاخص نخست شهری، مدل های همسایگی،آنتروپی و حد اختلاف طبقه ای به تحلیل موردی عوامل تأثیرگذار بر نظام شبکه شهری استان خوزستان می پردازد. از نتایج به دست آمده چنین بر می آید که شبکه شهری استان خوزستان در دوره های مختلف به لحاظ شاخص نخست شهری دچار تحولات شدیدی گردیده است در مجموع سلسه مراتب شهری استان خوزستان دارای ساختاری نامتعادل است و شهر اهواز به عنوان نخستین شهر در شبکه شهری استان خودنمایی می کند همچنین سلسه مراتب شهری استان خوزستان از لحاظ شاخص نزدیکترین همسایگی به تعادل 1.66 تمایل دارد. ضریب آنتروپی در اکثر دوره های مورد بررسی کمتر از یک می باشد لذا حکایت از تمرکز بیشتر و یا افزایش تمرکز یا عدم تعادل در توزیع جمعیت بین شهرها دارد. با توجه به مدل حل اختلاف طبقه ای توزیع جمعیتی نقاط شهری استان خوزستان از یک کسیختگی و عدم تعادل در طی دوره زمانی مورد مطالعه برخوردار بوده است. این امر ناشی از آن است که شهر اهواز با مرکزیت سیاسی، اداری و اقتصادی و شهر دزفول با سابقه تاریخی و موقعیت طبیعی و ... بیشترین جمعیت را به خود جذب کرده اند و با شهرهای میانی و کوچک دارای اختلاف فاحش جمعیتی هستند.

کلیدواژه‌ها

سلسه مراتب شهری؛ نخست شهری؛ آنتروپی؛ استان خوزستان

مراجع

1. ارجمندنیا، اصغر، 1374، نقش شهرهای میانه در اسکان جمعیت، مجله اطلاعات اقتصادی - سیاسی، شماره 29، صص 65-59.

2. اکبری، نعمت الله، عسکری، علی و فرهمند، شکوفه، 1385، تحلیل توزیع اندازه شهرها در سیستم شهری ایران، فصل نامه پژهش­های اقتصادی، سال ششم، شماره چهارم، صص 105-83.

3. ایزدی، کاظم، 1372، مطالعه شبکه­های شهرهای مهم کشور، طرح کالبدی ملی ایران، نشریه شماره 11، وزارت مسکن و شهرسازی.

4. ایزدی، کاظم، 1373، طرح کالبدی ملی ایران، بررسی های پایه، شبکه شهرهای مهم کشور، تهران، نشریه شماره 1، وزارت مسکن و شهرسازی.

5. بیک محمدی، حسن، 1375، ازدیاد جمعیت و نظام شهری در استان اصفهان، فصلنامه جمعیت، شماره 18، 79-68.

6. بهفروز، فاطمه، 1374، زمینه­های غالب در جغرافیای انسانی، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.

7. تالشی، مصطفی و همکاران،  1392،  تغییرات نظام سلسله مراتب شهری در استان اردبیل در دوره زمانی 85-1365، فصلنامه جغرافیا، انجمن جغرافیای ایران، شماره 32، تهران، صص 68 - 52.  

8. تقوایی، مسعود، 1379، تحلیلی بر تغییرات نظام شبکه شهری و روش­های متعادل­سازی آن به منظور      برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای، رساله دکتری جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه اصفهان.

9. تقوایی، مسعود و گودرزی، مجید، 1388، بررسی و تحلیل وضعیت شبکه شهری در استان بوشهر، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه­ای شماره سیزدهم، پاییز و زمستان، شماره 13، صص 138-109.

10. جی، لی و وانگ، دیوید، 1381، تجزیه و تحلیل آماری با GIS Arcview، ترجمه محمد رضا حسین نژاد و فریدون قدیمی عروس محله، تهران ، دانشگاه علم و صنعت.

11. حبیب، ف، 1378، سلسله مراتب شهری، مجله اطلاعات اقتصادی - سیاسی، شماره 38.

12. حسین­زاده دلیر، کریم، 1383، برنامه­ریزی ناحیه­ای، انتشارات سمت، تهران.

13. حکمت نیا، حسن و موسوی، میر نجف،  1392، کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه­ریزی شهری و ناحیه­ای، انتشارات آزاده پیما، تهران.

14. خضر نژاد، پخشان. 1386، نقش شهرهای میانه اندام در توسعه پایدار شهری (نمونه مورد مهاباد)، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه تبریز.

15. رخشانی نسب، رضا و بیک محمدی، حسن، 1386، عدم تعادل و نابرابری در نظام سلسله مراتب شهری در استان سیستان و بلوچستان، فصلنامه رفاه اجتماعی، شماره 22، 296-275.

16. زبردست، اسفندیار،  1383، اندازه شهر، مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری، تهران.

17. زیاری، کرامت­الله، 1377، تحلیلی از جایگاه شهرهای جدید در روند نظام شهرنشینی اصفهان، فصلنامه  پژوهش­های جغرافیایی، شماره 34، صص 125-110.

18. زیاری، کرامت الله، 1383، مکتب­ها، نظریه­ها، مدل­های برنامه و برنامه­ریزی منطقه­ای، چاپ اول، انتشارات دانشگاه یزد، یزد.

19. شکویی، حسین، 1380، دیدگاه­های نو در جغرافیای شهری، انتشارات سمت، تهران.

20. شکویی، حسین، 1387، دیدگاه­های نو در جغرافیای شهری، انتشارات سمت، تهران.

21. ضرابی، اصغر و درکی، افشین، 1389، تحلیل توزیع جمعیت در نظام سلسله مراتبی شبکه شهری استان کرمان طی سال­های 1335 تا 1385، فصلنامه جمعیت شماره­های 71 و 72.

22. عابدین، درکوش، 1382، درآمدی بر اقتصاد شهری، چاپ پنجم، انتشارات مرکز دانشگاهی، تهران.

23. عظیمی دوبخشری، ناصر، 1381، شهر نشینی و مبانی نظام شهری، چاپ اول، نشر نیکا، مشهد.

24. فرید، یدالله، 1375، جغرافیا و شهرشناسی، چاپ چهارم، انتشارات دانشگاه تبریز، تبریز.

25. فنی، زهره،  1382، شهرهای کوچک، رویکردی دیگر در توسعه منطقه­ای، انتشارات سازمان شهرداری­های کشور،  تهران.

26. فیض پور، محمد علی و مهینی زاده، منصور، 1377، سنجش درجه توسعه یافتگی مناطق استان یزد، فصلنامه دانشور، دانشگاه شاهد، شماره 9، صص 86-81.

 

27. کیانی، مصطفی، 1383، توسعه پایدار و بازسازی بم، آبادی، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری، سال چهاردهم، شماره 42 (شماره هفتم دوره جدید). 

28. مرکز آمار ایران، نتایج سرشماری­های عمومی نفوس و مسکن سال­های 85-1335.

29. معاونت پژوهشی دانشگاه شهید چمران، 1385، گزارش مرحله نخست توانمند سازی محلات اسکان غیر رسمی شهر اهواز، به کار فرمایی سازمان مسکن و شهرسازی استان خوزستان.

30. مستوفی­الممالکی، رضا، 1380، شهر و شهرنشینی در بستر جغرافیای ایران، چاپ اول، انتشارات مرکز علمی دانشگاه آزاد اسلامی، تهران. 

31. موحد، علی و ظریفی، کوکب. 1388، بررسی ابعاد اقتصادی اجتماعی و کالبدی 8 منطقه حاشیه نشین  شهر اهواز (آمار به نقل از مراکز و پایگاه­های بهداشت در محلات مذکور).

32. نوربخش، حسن، 1381، تحلیل نظام شبکه شهری استان چهرمحال و بختیاری، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی شهری، دانشگاه اصفهان.

33. نظری، اصغر، 1372، جغرافیای جمعیت ایران، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران.

34. نظریان، اصغر، 1373، نظام سلسله مراتبی شهرهای ایران، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 32

35. نظریان، اصغر، 1374، جغرافیای شهری ایران، چاپ اول، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران.

36. نظریان، اصغر، 1379، جغرافیای شهری ایران، انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران.

37. نظریان، اصغر، 1380، شهرهای آینده، کانون فاجعه انسانی یا بستر تعادل فرهنگی، فصلنامه فضای جغرافیایی، شماره 3 .

38. هیراسکار، جی کی، 1376،  ترجمه دکتر محمد سلیمانی و احمد رضا یکانی فرد. چاپ اول بهار، در آمدی بر مبانی             برنامه ریزی شهری، نشر جهاد دانشگاهی تربیت معلم، تهران.

 

39. Masika ,R and haan, A and Baden, S., 1997, Urbanisation & Urban Poverty: Agenda Analysis  Amy K, and Mark J. McDonn (2005), Selecting Independent Measure to Quantity, Melbourne Urban-Rural Gradient, Lanurb, Plan, Journal..

40. Susan J.Radstrom,B.E.D., 2005, Urban Identity In Slow City, Practicum submitted to the Faculty of Graduate Studies of The University of Manitoba in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of City Planning, Department of City Planning, University of Manitoba.

41. Rondinelli, Dennis A., 1983, Secondary Cities in Developing Countries: for

Diffusing Urbanization Policies; Sage.

42. Yichun Xie, Robert Ward, 2007, Journal of Cities, Vol 24,No 1, pp 60-73.

43. Meyer, Iain & Hugget, Richard J., Geography In Practice Book One:Settlements.

44. Clark, D., 2000, Urban World, Global city, Routledge, London.

45. Hagget, p., 1972, Geography, A Modern Synthesis, University of Bristil.

46. W.G Newman Peter., Sustainability and Cities:extending the metabolism model, Landscape and urban planning 44, 1999, (219-226)

47. Moughtin Cliff, 2006, Design, Butter,

48. El-Shakhs, 1994, Regional Development and National Integration, Urban review.