تعیین قابلیت توان طبیعت گردی جنگل های سامان عرفی قوری قلعه با تاکید بر فاکتور منابع آبی

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 5، دوره 5، شماره 4، اسفند 1393، صفحه 47-62   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

زینب خلیلی¹؛ جعفر اولادی قادیکلایی²؛ سید محمد حسینی نصر²؛ جاهده تکیه خواه^{* 3}

¹کارشناس ارشد جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی ساری، مازندران، ایران

²عضو هیئت علمی گروه جنگلداری دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه کشاورزی و منابع طبیعی ساری، مازندران، ایران

³دانشجوی دکترای جنگلداری، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی دانشگاه تربیت مدرس، نور، ایران

چکیده

چکیده
ارزیابی توان طبیعت­گردی به معنای تعیین قابلیت سرزمین برای کاربری اکوتوریسم و تفرج است. با توجه به اهمیت پارک جنگلی ارزیابی توان طبیعت­گردی و شناسایی محدوده­های مستعد تفرجی در آنها ضروری و لازم است. در این تحقیق با استفاده از مدل تجزیه و تحلیل سیستمی و سیستم اطلاعات جغرافیایی، مناطق مناسب برای ­طرح­های گردشگری و طبیعت­گردی در سامان عرفی قوری­قلعه واقع در شمال­غربی شهرستان پاوه با مساحت 46/2498 هکتار شناسایی شد. نتایج حاصل نشان داد منطقه مورد مطالعه فاقد تفرج متمرکز طبقه یک است. 29درصد مساحت منطقه توان تفرج طبقه دو، 38 درصد مساحت منطقه توان تفرج گسترده طبقه یک و توان تفرج گسترده طبقه دو 33 درصد از مساحت منطقه مورد مطالعه را در برمی­گیرد. به منظور بررسی تأثیر منابع آبی بر تفرج در منطقه از روش دلفی استفاده شد. به این منظور تعداد 100 پرسشنامه بین گردشگران در شهرستان کرمانشاه و سامان عرفی قوری قلعه توزیع شد. نتایج حاصل از این ارزیابی نشان داد نوع و درجات مختلف تفرج به منابع آبی بستگی دارد. به منظور بررسی تأثیر فاکتور منابع آبی بر تفرج، نقشهبافرمنابع آبی تهیه شد و با نقشه توان تفرجی اولیه (حاصل از مدل تجزیه و تحلیل سیستمی) تلفیق و نقشه توان تفرجی نهایی بدست آمد. نتایج ارزیابی توان تفرجی نهایی نشان داد 6 درصد از مساحت منطقه توان تفرج متمرکز طبقه یک، 28 درصد از مساحت منطقه توان تفرج متمرکز طبقه دو، 35 درصد مساحت منطقه توان تفرج گسترده طبقه یک و توان تفرج گسترده طبقه دو 31 درصد مساحت منطقه را در برمی­گیرد. با انجام این کار و مقایسه بین دو نقشه توان تفرجی اولیه و نهایی، تأثیرگذاری فاکتور منابع آبی در توان تفرجی منطقه مشخص شد. این نتایج بیانگر این مطلب است که فاکتور منابع آبی نسبت به فاکتورهای فیزیکی بیشترین تأثیر بر فرآیند ارزیابی توان تفرجی در منطقه مورد مطالعه را دارد. 

کلیدواژه‌ها

طبیعت‌گردی؛ ارزیابی؛ توان تفرجی؛ سیستم اطلاعات جغرافیایی؛ آمایش؛ پارک جنگلی

اصل مقاله

مقدمه :

گردشگری امروزه در ردیف موفق­ترین صنایع جهان محسوب می­شود، که رویکرد گسترده­ به موضوع طبیعت­گردی دارد. طبیعت­گردی فعالیتی غیر مخرب و سودآور فرض شده و در دو دهه اخیر به خصوص در کشورهای در حال توسعه مورد استقبال قرار گرفته است (1). با توجه به مشکلات و مسائل زندگی ماشینی امروزی می­توان گفت مردم جوامع امروزی بیش از گذشته نیازمند دستیابی به آرامش روحی و تمدد اعصاب می­باشند. نیاز به بهره­گیری از طبیعت و حضور در طبیعت و جنگل­های سرسبز در وجود بشر مؤید این حقیقت است که تداوم حیات انسان ارتباط تنگاتنگی با تداوم منابع طبیعی و محیط زیست دارد. یکی از مناسب­ترین محیط­ها جهت برآوردن این نیاز بشر، پارک­ها و تفرجگاه­های جنگلی است. از آنجا که افزایش جمعیت و پیشرفت تکنولوژی سبب فشار روز افزون جامعه انسانی به منابع طبیعی گردیده است و از طرفی این منابع برای تفرج غالباً محدود می­باشند لذا هر روز شاهد فشار بیشتر و تخریب وسیع­تر این منابع خدادادی و محدود می­باشیم چرا که عدم آگاهی مردم نسبت به معضلات و مشکلات زیست محیطی و بهر­ه­وری نادرست از این منابع، تشدید ناهنجاری­ها و بحران­های زیست محیطی­ را دامن می­زند به عبارت دیگر به دلیل فقدان   طرح­های طبیعت­گردی مناسب،کمبود اطلاعات، عدم برنامه­ریزی، مدیریت جامع و منسجم، طبیعت­گردان نمی­توانند از بسیاری از جاذبه­های طبیعت استفاده کنند و از طرفی عدم تعادل در تراکم جمعیت و منابع طبیعی باعث بهره­برداری بیش از حد، از توان اکولوژیکی برخی مناطق شده است (7).در نتیجه با توجه به مسائل و مشکلات ذکر شده طبیعت­گردی را بایستی به عنوان راهکاری جهت تأمین منافع زیست محیطی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در سطح گسترده­ای مورد قبول دانست.

برای رفع مشکلات زیست محیطی انسان به این نتیجه رسید که همراه طبیعت حرکت کند و از طبیعت به اندازه توان و پتانسیل آن بهره­برداری نماید. آمایش سرزمین فرایندی است که فعالیت­های مختلف یا کاربری­ها را مانند کشاورزی، جنگل­داری، صنعت، تفرج و حفاظت را به واحدهای خاص از یک منطقه اختصاص می­دهد (9). قابلیت و توان تفرجی به روش­های مختلفی ارزیابی می­شود که رایج­ترین روش ارزیابی در ایران، روش تجزیه و تحلیل سیستمی مخدوم می­­باشد. به منظورارزیابی توان تفرجی (6) مناطق مختلف از جمله پارک های جنگلی،منابع اکولوژیک موجود شناسایی شده و تبدیل به نقشه می شود. سپس نقشه­ها با هم تلفیق می­شود و واحدهای زیستی حاصل می­شوند.از مقایسه این واحدها با مدل اکولوژیک کاربری توریسم، توان هر واحد برای تفرج سنجیده می­شود. فرایند ارزیابی توان اکولوژیک درگذشته بدون استفاده از ابزارهای قدرتمند و به صورت دستی انجام می­شد. که مسلماً کاری بسیار سخت، پرهزینه،زمان­بر و همراه با خطا بوده است. در صورتی­که امروزه سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS) در شناسایی منابع و آنالیز بهینه کاربری­ها به عنوان ابزاری توانمند و با دقت بالا مورد توجه است (4).

جنگل­های سامان عرفی قوری قلعه به علت دارا بودن منابع جنگلی کمتر تخریب یافته و جنگل­هایی با فرم شاخه­زاد و دانه­زاد، با مناظر و چشم اندازهای زیبای طبیعی، وجود غار قوری قلعه که بزرگ­ترین غار آبی آسیا می­باشد و نیز اقلیم خنک و بسیار مرطوب در فصل تابستان دارای توان طبیعت­گردی بالائی است و در حال حاضر مورد استفاده شمار بسیاری از مردم منطقه و طبیعت­گردان از سایر استان­ها و حتی کشورهای دیگر می­­باشد. ولی متأسفانه به دلیل فقدان طرح طبیعت­گردی مناسب و نیز عدم برنامه­ریزی برای مناطق جذاب توریستی، موجب تراکم جمعیت در برخی از نقاط گشته و طبیعت­گردان نمی­توانند از بسیاری از جاذبه های طبیعی منطقه استفاده نمایند. لذا لازم است قبل از آسیب­رسانی جدی و تخریب بیشتر این منطقه، اقدام به ارزیابی توان طبیعت­گردی آن نموده تا بدین ترتیب با ارائه طرح­های طبیعت­گردی مناسب، در جهت حفظ این منابع و استمرار پتانسیل طبیعت­گردی آن گام­های مؤثر برداشته شود.

 

مواد و روش­ها

سامان عرفی قوری قلعه با مساحت 46/2498 هکتار یکی از بزرگ­ترین سامان­های حوزه آبخیز قوری قلعه - سفید برگ از توابع شهرستان پاوه است.که بین طول­های جغرافیایی (˝42،´27،˚46 تا ˝49،´22،˚46) طول شرقی و (˝38،´52،˚ 34 تا˝27،´56،˚35) عرض شمالی واقع شده است. مرتفعترین بخش آن حدود 3200 متر و پست­ترین نقطه­ی آن1300 متر از سطح دریا گسترش یافته است. اختلاف ارتفاع بالاترین نقطه با پست­ترین نقطه 2250 متر می­باشد. اقلیم منطقه در طبقه­بندی آمبرژه اقلیم ارتفاعات و در طبقه­بندی دو مارتن بسیار مطلوب می­باشد. اراضی این منطقه از رسوبات و نهشته­های دوران دوم مزوزوئیک و سوم سنوزوئیک و دورهای کرتاسه و ژوراسیک تشکیل یافته است. بافت اکثر خاک­های منطقه­ی مورد مطالعه بر اساس کنترل صحرایی با استفاده از GPS دستی و مطالعه­ی گزارشات مختلف، سنگین تا خیلی سنگین است. عمق خاک در بسیاری از مناطق کم عمق تا نیمه عمیق می­باشد بررسی تیپ پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه با استفاده از روش فیزیونومی – فلورستیک نشان می­دهد که 68 درصد از سطح منطقه توسط پوشش جنگلی و 37 درصد توسط پوشش مرتعی پوشیده شده است (شکل 1).

به منظور ارزیابی توان تفرجی سامان عرفی قوری قلعه از مدل تجزیه و تحلیل سیستمی که متداولترین روش شناسایی، ارزیابی و برنامه­ریزی بهره­وری سرزمین در جهان و ایران است، استفاده شد. در مرحله­ی اول نقشه­ی توپوگرافی رقومی با مقیاس  50000/1 در نرم افزار ArcGIS9.2 زمین مرجع شد. با استفاده از مدل رقومی ارتفاع، نقشه­های شیب، جهت و ارتفاع از سطح دریا با اندازه­ی پیکسل 20 متر در نرم افزار تهیه شد. سپس با استفاده از شیوه­ی چند ترکیبی و روی­هم­گذاری نقشه های شیب، جهت و ارتفاع نقشه­ی واحد شکل زمین تهیه شد. مرحله­ی دوم شامل تجزیه و تحلیل و جمع­بندی منابع است. ابتدا بهمنظور تهیه نقشه تراکم پوشش گیاهی از روش آماربرداری منظم یا سیستماتیک تصادفی استفاده شد. در این روش تعداد 30 قطعه نمونه با مساحت 20 آری به شکل دایره برداشت شد و با توجه به مدل مخدوم آن را به سه طبقه، تقسیم بندی شد. سپس با رقومی کردن نقشه خاک در محیط ArcGIS9.2  اقدام به طبقه بندی آن بر اساس نوع عمق خاک و بافت خاک موجود در منطقه شد که نقشه عمق خاک در سه طبقه و نقشه بافت خاک در شش طبقه تهیه شد. سپس با روی­هم­گذاری نقشه­های خاک، پوشش گیاهی و واحد شکل زمین، نقشه­ی توان تفرجی اولیّه به­دست آمد. در مرحله­ی سوم ارزیابی واحدهای زیست محیطی انجام شد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 1- موقعیت جغرافیایی سامان عرفی قوری قلعه نسبت به استان کرمانشاه

 

 

جهت تعیین فاکتور اثرگذار بر طبقات مختلف تفرج از روش دلفی استفاده شد به منظور صحت ودقت هر چه بیشتر برای تعیین فاکتور اثرگذار بر تفرج پرسشنامه­ای توسط یک اکیپ اعم از کارشناسان رشته­های گردشگری، محیط زیست و اقتصاد تهیه شد و به هیأتی از متخصصین داده شد سپس پرسشنامه­ها تجزیه و تحلیل شد.

به منظور بررسی تأثیر فاکتور منابع آبی در انتخاب منطقه­ی تفرجی مورد مطالعه 100 پرسشنامه نیز در بین گردشگران در منطقه­ی مورد مطالعه توزیع شد تا تصور واقعی­تری از تأثیر این فاکتورها در انتخاب منطقه­ی تفرجی در میان گردشگران به­دست آوریم.

با  مشخص شدن اهمیت فاکتور منابع آبی در تفرج، کلیه­ی نقاط مربوط به منابع آبی (چشمه­ها) موجود در عرصه با استفاده از GPS برداشت و برای تشکیل لایه­ی اطلاعاتی به نرم افزار داده شد و نقشه­ی آن تهیه گردید. شکل2 موقعیت چشمه­ها و رودخانه سفید برگ در سامان عرفی قوری قلعه نشان می­دهد. بر اساس معیار انتخاب قابلیت­های تفرجی در سازمان جنگل­ها و مراتع کشور حداکثر فاصله­ی منابع آبی از منطقه­ی تفرجی 300 متر تعیین گردید (3). بر همین اساس با استفاده از نرم افزار ArcGIS9.2  اطراف منابع آبی منطقه­ی مورد مطالعه بافر 300 متری زده شد و نقشه­ی بافر منابع آبی تهیه شد (شکل 3). در مرحله­ی بعد نقشه­ی منابع آبی با نقشه­ی توان تفرجی حاصل از مدل تجزیه و تحلیل سیستمی تلفیق و نقشه توان تفرجی نهایی تهیه گردید.

 

 

 

شکل2- نقشه منابع آبی سامان عرفی قوری قلعه

 

شکل 3- نقشه بافر اطراف منابع آبی سامان عرفی قوری قلعه

 

نتایج

نتایج حاصل از نقشه­ها:

در روش تجزیه و تحلیل سیستمی شناسایی منابع اکولوژیکی در نهایت به تهیه نقشه های متنوع اکولوژیکی ختم می گردد. نتایج حاصل از نقشه های تهیه شده در این تحقیق به شرح ذیل می باشد.

نقشه شیب:

نقشه طبقات شیب با توجه به مدل تجزیه و تحلیل سیستمی، در 5 طبقه تهیه شد (جدول 1). نتایج نشان داد که 35 درصد (803 هکتار) از مساحت منطقه مورد مطا­لعه دارای شیب50-25 درصد، 25 درصد (286/508 هکتار) از مساحت منطقه دارای شیب 15- 5 درصد، 20 درصد (465 هکتار) از مساحت منطقه دارای شیب 5-0 درصد، 19درصد (422 هکتار) از مساحت منطقه دارای شیب 25- 15 درصد و 1 درصد (10 هکتار) از مساحت منطقه دارای شیب 75-50 درصد است. با توجه به این نتایج بیشتر سطح منطقه مورد مطالعه در محدوده شیب 50- 25 درصد قرار دارد. با توجه به این نتایج می­توان گفت به جز 10 درصد از مساحت منطقه که باید حفاظتی اعلام شود. 90 درصد از مساحت منطقه از نظر شیب برای برنامه­ریزی تفرجی مناسب است.(شکل 4)

نقشه جهات جغرافیایی:

از آنجا که در طرح­های تفرجی جهت­های فرعی تأثیر زیادی بر نتایج تحقیق نمی­گذارند در آنها فقط از چهار جهت اصلی شرق (E)، غرب (W)، شمال (N) و جنوب (S) استفاده می­شود. بنابراین در این تحقیق نیز طبقات جهت به چهار طبقه اصلی و یک طبقه بدون جهت (flat) تقسیم­بندی شد (جدول 2). نتایج نشان داد که 46 درصد (76/1157هکتار) از مساحت منطقه مورد مطالعه دارای جهت جنوبی، 23 درصد (14/563 هکتار) از مساحت منطقه دارای جهت غربی، 23 درصد (95/ 573 هکتار) از مساحت منطقه بدون جهت، 6 درصد (07/149 هکتار) از مساحت منطقه دارای جهت شرقی و 2 درصد (54/54 هکتار) از مساحت منطقه دارای جهت شمال می­باشد. بر اساس نقشه طبقات جهت جغرافیایی بیشتر مساحت منطقه در جهت جنوبی قرار گرفته است (شکل 5).

 

جدول 1-  مساحت و درصد طبقات شیب سامان عرفی قوری قلعه

طبقات	درصد شیب	مساحت به هکتار	مساحت به درصد
طبقه 1	5-0	465	20%
طبقه 2	15-5	286/508	25%
طبقه 3	25-15	422	19%
طبقه 4	50-25	803	35%
طبقه 5	75-50	10	1%

 

 

 

 

 

 

 

شکل 4- نقشه طبقات  شیب سامان عرفی قوری قلعه

 

جدول 2-  مساحت و درصد طبقات جهت جغرافیایی سامان عرفی قوری قلعه

طبقات	جهت جغرافیایی	مساحت به هکتار	مساحت به درصد
طبقه 1	F  (بدون جهت)	95/573	23%
طبقه 2	N (شمالی)	54/54	2%
طبقه 3	E (شرقی)	07/149	6%
طبقه 4	S (جنوبی)	76/1157	46%
طبقه 5	W (غربی)	14/563	23%

 

 

 

شکل 5- نقشه جهت سامان عرفی قوری قلعه

 

 

نقشه طبقات ارتفاعی:

پس از تهیه DEM منطقه در نرم افزار ArcGIS9.2 با توجه به معیارها و فاکتورهای گفته شده در بخش روش تحقیق اقدام به طبقه­بندی ارتفاعی منطقه گردید، که با توجه به دامنه ارتفاعی منطقه و معیارهای گفته شده 5 طبقه ارتفاعی برای این کار مد نظر قرار گرفت (شکل 6). نتایج نشان داد 45 درصد (043/1117 هکتار) از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی 1800-1400 متر، 28 درصد (369/696 هکتار) از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی 2200-1800 متر، 14 درصد (942/362 هکتار) از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی 2600-2200 متر، 13 درصد (942/314 هکتار) از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی 300-2600 متر و 316/5 هکتار از مساحت منطقه در طبقه ارتفاعی بیشتر از 3000 متر قرار دارد. با توجه به این نتایج بیشتر سطح منطقه مورد مطالعه در طبقه ارتفاعی 1800-1400 متر از سطح دریا قرار دارد (جدول3).

 

 

 

 

جدول 3- مساحت و درصد طبقات ارتفاع سامان عرفی قوری قلعه

طبقات	ارتفاع از سطح دریا (متر)	مساحت به هکتار	مساحت به درصد
طبقه 1	1800-1400	043/1117	45%
طبقه 2	2200-1800	369/696	28%
طبقه 3	2600-2200	942/362	14%
طبقه 4	3000-2600	942/314	13%
طبقه 5	3000‹	316/5

 

شکل6- نقشه طبقات ارتفاع سامان عرفی قوری قلعه

 

 

نقشه طبقات خاک:

نقشه خاک سامان عرفی­ قوری قلعه با توجه به انواع بافت خاک موجود در منطقه، در 6 طبقه  (جدول 4) و نقشه عمق خاک منطقه مورد مطالعه در3 طبقه تهیه شد (شکل 7). نتایج حاصل از نقشه طبقات بافت خاک به شرح ذیل است:

32 درصد مساحت منطقه (24/807 هکتار) درطبقه1: ارتفاع متوسط، خاک کم عمق تا نیمه عمیق، با بافت سنگین همراه با آهک و سنگ­ریزه فراوان.

24 درصد مساحت منطقه (89/599 هکتار) در طبقه2: ارتفاعات بسیار بلند با شیب زیاد، بدون پوشش، خاک کم عمق تا خیلی کم عمق همراه با سنگ­ریزه زیاد می­باشد.

1 درصد مساحت منطقه (92/24 هکتار) در طبقه3: خاک عمیق تا خیلی عمیق با بافت سنگین تا خیلی سنگین.

8 درصد مساحت منطقه (96/193 هکتار) در طبقه 4: در مناطق کوهستانی نسبتاً مرتفع، عمق خاک در این اراضی خیلی کم عمق تا نیمه عمیق و بافت خاک متوسط تا سنگین است.

14 درصد مساحت منطقه (355 هکتار) در طبقه 5: خاک عمیق تا خیلی عمیق، بافت سنگین تا خیلی سنگین.

21 درصد مساحت منطقه (29/519 هکتار) در طبقه 6: شامل تپه­های نسبتاً مرتع، خاک کم عمق تا نیمه عمیق با بافت متوسط تا سنگین. بر اساس نتایج بدست آمده بیشتر مساحت منطقه مورد مطالعه دارای بافت رسی و خاک کم عمق تا نیمه عمیق می­باشد (شکل 8).

 

 

جدول4- مساحت و درصد طبقات بافت خاک سامان عرفی قوری قلعه

طبقات	بافت خاک	مساحت­به هکتار	مساحت­به درصد
طبقه 1	خاک کم عمق تا  نیمه عمیق ، با بافت سنگین	24/807	32%
طبقه 2	خاکی کم عمق تا خیلی کم عمق همراه با سنگ­ریزه زیاد	89/599	24%
طبقه 3	خاک عمیق تا خیلی عمیق با بافت سنگین تا خیلی سنگین	92/24	1%
طبقه 4	خیلی کم عمق تا نیمه عمیق بوده و بافت خاک متوسط Loam تا سنگین	96/193	8%
طبقه 5	خاک عمیق تا نیمه عمیق با بافت سنگین تا خیلی سنگین	355	14%
طبقه 6	خاک کم عمق تا نیمه عمیق با بافت متوسط Loam تا سنگین	29/519	21%

 

شکل7- نقشه طبقات عمق خاک سامان عرفی قوری قلعه

 

 

شکل8- نقشه طبقات بافت خاک سامان عرفی قوری قلعه

 

 

نقشه تراکم پوشش گیاهی:

نقشه تراکم پوشش گیاهی در 3 طبقه تهیه شد (شکل 9). نتایج نشان داد 40 درصد (048/1001 هکتار) مساحت منطقه دارای تراکم پوشش گیاهی بین 50-25 درصد، 32 درصد (656/803 هکتار) مساحت منطقه دارای تراکم کمتر از 10 درصد و 28 درصد (759/693 هکتار) از مساحت منطقه مورد مطالعه دارای تراکم 25-10 درصد می­باشد (جدول 5).

 

جدول 5- مساحت و درصد طبقات تراکم پوشش گیاهی سامان عرفی قوری قلعه

طبقات	تراکم پوشش گیاهی به درصد	مساحت به هکتار	مساحت به درصد
طبقه 1	کمتر از 10 درصد	656/803	32%
طبقه 2	25-10 درصد	759/693	28%
طبقه 3	50- 25 درصد	048/1001	40%

 

 

 

 

 

 

شکل 9-  نقشه تراکم پوشش گیاهی سامان عرفی قوری قلعه

 

نقشه­ی واحدهای شکل زمین:

پس از تهیه­ی نقشه­های شیب، جهت و ارتفاع منطقه­ی مورد مطالعه، این نقشه­ها در نرم­افزار ArcGIS9.2  روی هم­گذاری شد و نقشه­ی واحد شکل زمین به­دست آمد. (شکل 10)

 

 

 

شکل10- نقشه واحد شکل زمین سامان عرفی قوری قلعه

 

 

نقشه توان تفرجی سامان عرفی قوری قلعه:

با تلفیق نقشه­های واحد شکل زمین، خاک و پوشش گیاهی، نقشه توان تفرجیمنطقه تهیه شد و سپس با توجه به معیارهای موجود در مدل تجزیه و تحلیل سیستمی،نسبت به ارزیابی توان تفرجیجنگل­های سامان عرفی قوری قلعه اقدام گردید. نتیجه کار به صورت نقشة­ توان تفرجی به دست آمد. این نقشه دارای 140 واحد همگن است که هر واحد 7 پارامتر شیب، جهت، ارتفاع، بافت خاک، زمین­شناسی و تراکم پوشش گیاهی مربوط به خود را دارد.طبق نقشه توان تفرجیقسمت­هایی از منطقه که در نقشه واحدهای شکل زمین جهت فعالیت­های تفرجیمناسب نشان داده شده بود در نقشه توان تفرجینامناسب دیده می­شود که این محدویت به دلیل پوشش گیاهی منطقه مورد مطالعه می­باشد. نتایج نشان داد که 38 درصد (691/936 هکتار) از مساحت سامان عرفی قوری قلعه توان تفرج گسترده طبقه یک، توان تفرج گسترده طبقه دو 33 درصد (015/809 هکتار) از مساحت منطقه، 29 درصد (190/730 هکتار) از مساحت منطقه توان تفرج متمرکز طبقه دو و 954/8 هکتار از سطح منطقه حفاظتی می­باشد(شکل11).

 

شکل 11- نقشه توان تفرجی سامان عرفی قوری قلعه

 

 

نتایج روش دلفی:

نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل پرسشنامه­­ها در روش دلفی نشان داد که 44 درصد گردشگران دسترسی به منابع آبی، 37 درصد پوشش گیاهی مناسب، 10 درصد راه­های دسترسی مناسب و9 درصد از افراد فاکتورهای فیزیکی (شیب و جهت مناسب) را علت انتخاب مکانی که در آن حضور دارند معرفی کردند. این نتایج بیانگر این مطلب است که  فاکتور منابع آبی بیشترین تأثیر در انتخاب منطقه­ی تفرجی مورد مطالعه را دارد. زیرا مناطقی که بر اساس روش تجزیه و تحلیل سیستمی دارای توان تفرج گسترده طبقه­ی یک بوده ولی به دلیل نزدیکی به منابع آبی مردم در آنجا به تفرج متمرکز می­پرداختند.(شکل 12).

 

 

 

شکل12- علت انتخاب مکانی که گردشگران در آن حضور دارند

 

 

نتایج حاصل از تأثیر فاکتورهای منابع آبی در توان تفرجی (ارتقای مدل تجزیه و تحلیل سیستمی):

نتایج روش دلفی نشان داد فاکتور منابع آبی مهم­ترین فاکتور اثرگذار بر تفرج در منطقه­ی مورد مطالعه است. لذا نقشه­ی بافر منابع آبی با نقشه­ی توان تفرجی حاصل از مدل تجزیه و تحلیل سیستمی تلفیق و نقشه­ی توان تفرجی نهایی تهیه شد. با دخالت دادن این فاکتور در نقشه­ی توان تفرجی حاصل از مدل تجزیه و تحلیل سیستمی طبقات تفرجی تغییر کرده بدین صورت­که داخل بافرها مناطقی که توان تفرجی متمرکز طبقه­ی دو داشتند و حداکثر فاصله این مناطق از منابع آبی 300 متر بود به عنوان مناطق دارای توان تفرج متمرکز طبقه­ی یک در نقشه­ی توان تفرج نهایی تغییر نمود. همچنین مناطقی که علاوه بر داشتن شیب مناسب توان تفرج گسترده طبقه­ی یک دارند و حداکثر فاصله­شان از منابع آبی 300 متر بود به عنوان مناطقی که پتانسیل لازم برای تفرج متمرکز طبقه­ی دو داشته شناسایی شد. بر اساس این مطالب، نتایج ارزیابی توان تفرجی نهایی نشان داد که شش درصد (320/160هکتار) از مساحت منطقه دارای توان تفرج متمرکز طبقه­ی یک، 28 درصد (516/713 هکتار) از مساحت منطقه توان تفرج متمرکز طبقه­ی دو، 35 درصد (642/897 هکتار) از مساحت منطقه توان تفرج گسترده طبقه­ی یک و 31 درصد (015/809 هکتار) از مساحت منطقه توان تفرج گسترده طبقه­ی دو، مساحت منطقه­ی حفاظتی نیز 954/8 هکتار می­باشد با انجام این کار و مقایسه بین دو نقشه­ی قبلی و جدید تأثیرگذاری فاکتور منابع آبی در  توان تفرجی منطقه­ی مورد مطالعه مشخص شد. (شکل 13).

 

 

 

 شکل13- نقشه­ی توان تفرجی نهایی سامان عرفی قوری قلعه با ارتقای مدل تجزیه و تحلیل سیستمی

 

بحث و نتیجه گیری:

- تعیین قابلیت توان تفرجی بر اساس مدل تجزیه و تحلیل سیستمی سامان عرفی قوری قلعه:

نتایج این تحقیق نشان داد که 38 درصد از مساحت منطقه­ی مورد مطالعه توان تفرج گسترده طبقه­ی یک و 33 درصد از مساحت منطقه توان تفرج گسترده­ی طبقه­ی دو دارد. این نتایج بیانگر این مطلب است که بخش اعظم مساحت سامان عرفی قوری قلعه دارای توان تفرج گسترده درجه 1 است. Tahery (2005) در تحقیق خود به این نتیجه رسید که بیشتر منطقه عباس آباد ورسک توان تفرج گسترده درجه 1 دارد. این نتیجه توسط Mahmodi (2006) و Skandari ( 2008) نیز به اثبات رسیده است. که این خود نقطه­ی مثبتی برای گسترش تفرج طبیعی در منطقه­ی مورد مطالعه است. از آنجایی که در این مناطق اکثر فعالیت­های تفرجی مناسب با محیط زیست طبیعی صورت می­گیرد امکانات تفرجی بسیار ساده بوده و فعالیت­ها کاملاً با محیط طبیعی سازگاری دارند. در این زمینه Tesaur (2005) بیان کرد بهره برداری از منابع باید در جهت توسعه پایدار باشد و استفاده­های تفرجی متناسب با توان طبیعی منطقه انجام شود. لذا برای منطقه­ی مورد مطالعه می­توان امکانات مناسب با فعالیت­هایی مانند کوهنوردی، صخره­نوردی، سنگ­نوردی، دوچرخه­سواری کوهستان و تله­کابین مهیّا کرد. همچنین نتایج نشان داد29 درصد از مساحت منطقه، مناسب برنامه­ریزی برای تفرج متمرکز طبقه­ی دو است. بررسی­های میدانی نشان داد اکثر گردشگران تمایل به استفاده از مناطق با توان تفرج متمرکز و امکانات موجود در آن را دارند با توجه به تخریب زیست محیطی بیشتر در این مناطق نیاز به اپتیمم نگه داشتن تعداد گردشگران در این مناطق است. بنابراین به منظور حفظ این مناطق و استفاده­ی بهینه از مناطق مختلف سامان عرفی ­قوری قلعه با حفظ مصالح طبیعی به افزایش سطح  طبقه­ی متمرکز و احداث محوطه­هایی برای کمپینگ در این منطقه اقدام کرد.  Obua (1997) در تحقیقات خود در پارک جنگلی کیبال در اوگاندا به این نتیجه رسید که تعیین ظرفیت برد تفرجی پارک جنگلی و همراه بودن آن با اهداف اکوتوریسمی، با اهداف حفاظتی تناقضی ندارد اما با توجه به تخریب زیست محیطی بیشتر در مکان­های کمپ، نیاز به اپتیمم نگه داشتن تعداد بازدیدکنندگان در این مکان­ها و استفاده بهینه از مناطق مختلف پارک جنگلی است.

- تعیین فاکتور اثرگذار بر طبقات مختلف تفرج  با استفاده از روش دلفی در سامان عرفی قوری قلعه:

نتایج روش دلفی بیانگر این مطلب است که فاکتور منابع آبی مهم­ترین فاکتور اثرگذار بر تفرج در منطقه­ی مورد مطالعه است. از طرفی 47 درصد گردشگران علت انتخاب منطقه­ی تفرجی مورد مطالعه را دسترسی به منابع آبی مناسب معرفی کردند. این نتایج بیانگر این مطلب که وارد کردن لایه­های اطلاعاتی دیگر مانند منابع آبی در مدل تجزیه و تحلیل سیستمی ضروری به نظر می­رسد. Tekiekhah(2008) در تحقیق خود در پارک جنگلی آبیدر به این نتیجه رسید که فاکتور منابع آبی تأثیر به سزایی در تفرج دارد. Skandari(2008) نیز در تحقیق خود به این نتیجه رسید که اغلب مردم برای تفرج داخل پارک­های جنگلی مکان­هایی را انتخاب می­کنند که به منابع آبی نزدیک بوده و از امکانات تفریحی نسبتاً خوبی برخوردار باشد. Mahmodi (2006) نیز در تحقیق خود به این نتیجه رسید که عوامل محیطی اقلیم، امکان دسترسی، وجود و کیفیت منابع آبی، شیب و جهت آن، درصد پوشش جنگلی، خاک، جذابیت­های تفرجی و چشم انداز به ترتیب بیشترین تاثیر را در ارزیابی توان تفرجی دارند.

- تأثیر فاکتور منابع آبی بر طبقات مختلف تفرج (ارتقای مدل تجزیه و تحلیل سیستمی):  

مقایسه­ی نتایج بدست آمده از نقشه­ی توان تفرجی بر اساس مدل تجزیه و تحلیل سیستمی با نقشه­ی توان تفرجی نهایی (با دخالت دادن فاکتور منابع آبی) نشان داد مناطقی که از  نظر شیب، خاک، جهت و سایر پارمترها برای تفرج متمرکز طبقه­ی دو مناسب بوده ولی به دلیل دوری از منابع آبی، فاقد حضور گردشگران بوده همچنین بررسی­های میدانی نشان داد مناطقی که از نظر شیب و سایر پارامترها مناسب تفرج گسترده­ی طبقه­ی یک بوده ولی به دلیل وجود منابع آبی،گردشگران در آنجا به تفرج متمرکز می­پردازند. این نتایج بیانگر این مطلب است که منابع آبی که نیاز آب قابل شرب گردشگران را مرتفع می­سازد از کلیدی­ترین معیارهای انتخاب مناطق تفرجی است زیرا گردشگران در شبانه­روز 120-40 لیتر آب نیاز دارند. از طرف دیگر در منطقه مورد مطالعه علاوه بر غار قوری قلعه و چشمه­های حاشیه آن جاذبه­های دیگری در منطقه وجود دارد ولی به دلیل عدم وجود منابع آبی اکثر گردشگران ترجیح  می­دهند در اطراف غار قوری قلعه و چشمه­های حاشیه آن متمرکز شوند. در نهایت می­توان چنین نتیجه­گیری کرد که فاکتور منابع آبی نسبت به خاک و جهت شیب تأثیر بیشتری در تفرج منطقه­ی مورد مطالعه دارد. این نتایج بیانگر این مطلب است که نوع و درجات مختلف تفرج در منطقه­ی مورد مطالعه به  فاکتور منابع آبی بستگی دارد و این فاکتور همراه فاکتورهای طبیعی و فیزیکی در تعیین پتانسیل تفرجی سامان عرفی قوری قلعه مؤثرند برخی از محققان در تحقیقات اخیر نیز نتایج مشابهی را بدست آورده اند. Skandari(2008) در تحقیقات خود در پارک جنگلی سرخه حصار به این نتیجه رسید که نوع و درجات مختلف تفرج به امکانات و منابع آبی پارک بستگی دارد و این فاکتورها، همراه فاکتورهای طبیعی و فیزیکی در پتانسیل تفرجی پارک مؤثرند. همچنین نتایج تحقیق  (2004 )Gulez and Demirel نیز در ارزیابی توان تفرجی یک پارک جنگلی نشان دادند که فاکتورهای چشم انداز، اقلیم، قابلیت دسترسی به منطقه تفرجی و امکانات بیشتر از سایر فاکتورهای فیزیکی در تفرج  مؤثرترند.

- جمع بندی ونتیجه­گیری کلی:

در این تحقیق از پنج فاکتور اکولوژیکی برای ارزیابی توان تفرجی استفاده گردید و از طرف دیگر اثر مثبت منابع آبی به اثبات رسید. با توجه به نتایج بدست آمده می­توان چنین بیان کرد که استفاده مردم از منطقه مورد مطالعه بر اساس مدل کاربری توریسم نیست، زیرا در این منطقه مکان­هایی وجود داشت که با وجود شرایط مناسب از جمله شیب مناسب، پوشش گیاهی و جهت جغرافیایی، اما به دلیل نبود منابع آبی به ندرت بازدیدکننده­ای دیده می­شد. نتایج نشان داد که در این منطقه دسترسی به منابع آبی اهمیت بیشتری برای موضوع تفریح و تفرج نسبت به عوامل دیگر دارد.این امر سبب احداث بیشتر کمپ­ها در نزدیک منابع آبی گردیده است. با توجه به تخریب زیست محیطی بیشتر در این مناطق نیاز به اپتیمم نگه داشتن تعداد گردشگران در این مناطق است. بنابراین به منظور حفظ این مناطق و استفاده­ی بهینه از مناطق مختلف سامان عرفی ­قوری قلعه با حفظ مصالح طبیعی به افزایش سطح  طبقه­ی متمرکز و احداث محوطه­هایی برای کمپینگ در این منطقه اقدام کرد.

مراجع

References

1-Fennel, D., 1999. Ecotourism and introduction. First published Rout ledge is an imprint of the taylor& francis Group. 314 pp.

2-Gülez, S., O. Demirel, 2004. An evaluation method for the determination for forest recreation potential: a case study. Countryside Recreation, 12: 26-34.

3-Ghannadkar Sarabi, M., 1999. Forest park designing and management forest and rangelands organization, forestry and parks office. 73PP.

4-Hathout, S., 2002. The use of GIS for monitoring and predicting urban growth in East and West st paul, Winnipeg, Manitoba, Canada. J. Environ. Manage, 66: 229- 238

5-Mahmodi,b., 2006. . evaluating the recreational potential Case Study Mange area inLordegan. MSC. Thesis, forestry,  University of agricultural science and Natural resources, Sari, 121PP.

6-Makhdom, M., 2006. Land preparation infrastructure. Tehran University publication.P289.  

7-Manocheri, M., 2006.Ecotourism Assessment of Naharkhoran Region Using RS and GIS. Msc. Thesis. University of  agricultural science and Natural resources, sari. 90PP.

8-Obua, J., D.M. Harding, 1997.Environmental impact of ecotourism in Kibal National Park, Uganda. Journal of Sustainable Tourism, 10:213-223

9-Quangminh,V., Quang tri, and Yamada. 2003. Delination and incorpotatian of socio- infrastructure database into GIS for land use planning: Acase study of Tan phu Thanh Village, Chauthanh district ,Cantho  Province, Map Asia Conference, GIS development. Net, 14.PP

10-Skandari, S., 2008. evaluating the recreational potential of SorkheHesar forest park Using GIS.  MSC. Thesis, forestry,  University of agricultural science and Natural resources, Sari, 112PP.

11-Tahery, F., 2005.Assessing the potential Area for ecotourism Using GIS and RS. Msc. Thesis. University of  agricultural science and Natural resources, sari. 100PP.

12-Tekiekhah, y., 2008. Studying the recreational potential of Abidar forest Park Using GIS. Msc. Thesis. University of  agricultural science and Natural resources, sari. 86PP.

13 Tsaur, Sh., Y. Lin, J. Lin, 2005. Evaluating ecotourism sustainability from the integrated perspective of resource. Community and Tourism Management: 640-653.