بررسی خطرآفرینی درختان کاج ایرانی (Pinus eldarica Medw.) حاشیه خیابان‌ها (مطالعه موردی: شهرستان بابل)

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 6، دوره 5، شماره 4، اسفند 1393، صفحه 63-76   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

محمدرضا پورمجیدیان¹؛ حامد آقاجانی^{* 2}؛ اصغر فلاح³؛ مازیار حیدری²

¹دانشیار گروه جنگلداری ، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری ، ایران

²دانشجوی دکتری جنگل‌شناسی و اکولوژی جنگل، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

³دانشیار گروه جنگلداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

چکیده

خیابان مشخصه مهم حیطه عمومی است و درختان خیابانی نوعی پایش جنگل شهری را نشان می­دهند. فضای سبز شهری به­دلیل ارزش­های زیست محیطی از مشخصه­های مهم هر شهر است، بطوریکه اولین قدم برای برنامه ریزی و مدیریت فضای سبز شهری، دانستن اطلاعاتی در مورد درختان خیابانی اولین قدم برای مدیریت صحیح می­باشد. با توجه به اتفاقات اخیر صورت گرفته خطر آفرینی درختان در شهرستان بابل، در این پژوهش میزان خطرآفرینی درختان کاج ایرانی  (Pinus eldarica Medw.)در دو سمت خیابان در بخشی از خیابان فلسطین تا دانشکده علوم پزشکی و مسیر دوم از چهارراه فرهنگ تا میدان قاضی­کتی شهرستان بابل با روش آماربرداری صددرصد و با استفاده از معیارهای خطر آفرینی مورد مطالعه قرار گرفت. در مجموع 120 اصله درخت اندازه­گیری شد و پس از تجزیه و تحلیل داده­ها، سهم هر یک از معیارهای خطرآفرین در آنها مشخص و طبقه­بندی میزان خطرات انجام پذیرفت. نتایج نشان داد که دو معیار شاخه­ و سرشاخه­های خشکیده و مشکلات ریشه (به­ترتیب با 75 و 65 درصد از تعداد کل درختان) بیشترین سهم را در خطرآفرینی درختان کاج دارند در حالی­که معیار شاخه­دهی نامناسب کم اهمیت­ترین عامل است. وزن­دهی معیارهای خطرآفرین نشان داد که 12 درخت (10 درصد کل درختان) در طبقة بسیار خطرناک قرار دارند و باید قطع شوند. در مورد سایر درختان نیز باید اقدامات اصلاحی از جمله هرس تاج انجام شود.

کلیدواژه‌ها

پوسیدگی؛ جنگلداری شهری؛ محیط زیست شهری؛ هرس تاج

اصل مقاله

بررسی خطرآفرینی درختان کاج ایرانی (Pinus eldarica Medw.) حاشیه خیابان ها

(مطالعه موردی: شهرستان بابل)

 

محمدرضا پورمجیدیان^[1]، حامد آقاجانی^[2]*، اصغر فلاح¹، مازیار حیدری²

تاریخ دریافت: 8/7/92          تاریخ پذیرش: 16/10/93

 

چکیده

خیابان مشخصه مهم حیطه عمومی است و یکی از مباحث مهم در بحث خیابان­های شهری، فضای سبز با زیباشناختی آن است. فضای سبز شهری به­دلیل ارزش­های زیست محیطی از مشخصه­های مهم هر شهر است، بطوریکه اولین قدم برای برنامه ریزی و مدیریت فضای سبز شهری، دانستن اطلاعاتی در مورد درختان خیابانی می­باشد. با توجه به اتفاقات اخیر صورت گرفته خطر آفرینی درختان شهرستان بابل، در این پژوهش میزان خطرآفرینی درختان کاج ایرانی  (Pinus eldarica Medw.)در دو سمت خیابان در بخشی از خیابان فلسطین تا دانشکده علوم پزشکی و مسیر دوم از چهارراه فرهنگ تا میدان قاضی­کتی شهرستان بابل با روش آماربرداری صددرصد و با استفاده از معیارهای خطر آفرینی مورد مطالعه قرار گرفت. در مجموع 120 اصله درخت اندازه­گیری شد و پس از تجزیه و تحلیل داده­ها، سهم هر یک از معیارهای خطرآفرین در آنها مشخص و طبقه­بندی میزان خطرات انجام پذیرفت. نتایج نشان داد که دو معیار شاخه­ و سرشاخه­های خشکیده و مشکلات ریشه (به­ترتیب با 75 و 65 درصد از تعداد کل درختان) بیشترین سهم را در خطرآفرینی درختان کاج دارند در حالی­که معیار شاخه­دهی نامناسب کم اهمیت­ترین عامل است. وزن­دهی معیارهای خطرآفرین نشان داد که 12 درخت (10 درصد کل درختان) در طبقة بسیار خطرناک قرار دارند و باید قطع شوند. در مورد سایر درختان نیز باید اقدامات اصلاحی از جمله هرس تاج انجام شود.

 

 واژه­های کلیدی: پوسیدگی، جنگلداری شهری، محیط زیست شهری، هرس تاج

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

در دنیای امروز با گسترش شهرها و ازدحام روز افزون جمعیت در آنها، انسانها با مشکلات مختلفی چون آلودگی هوا، آلودگی صوتی دست و پنجه نرم می­کنند. در این شرایط ضروری است که به فضای سبز و درختان شهری و حتی جنگلداری شهری و تاثیر مثبت آنها توجه بیشتری شود. فضای سبز شهری به دلیل ارزشهای زیست محیطی از مشخصه­های مهم هر شهر است و برای برنامه ریزی و اداره فضای سبز شهری، دانستن اطلاعاتی در مورد درختان خیابانی اولین قدم برای مدیریت صحیح می­باشد. خیابان مشخصه مهم حیطه عمومی است و به کیفیت زندگی شهروندانی که در آن ساکن بوده و یا از آن عبور می­کنند کمک می­کند (30). از اصول و معیارهای طراحی خیابان شهری در کشورهای مختلف جهان برای مولفه زیست محیطی و زیبایی شناختی، فاکتورهای مختلفی مدنظر قرا می­گیرند که از مهم ترین آنها می­توان به عوامل زیر اشاره کرد: سلامت اکولوژیکی، نگرشی جامع به خیابان سبز، تقویت عناصر فضای سبز، طراحی پایدار خیابان، توجه به معیارهای زیست محیطی، توجه به منظر خیابان، ایجاد جذابیت بیشتر برای افراد پیاده می­باشند (9). یکی از بخشهای مدیریت شهری فضای سبز یا جنگلداری شهری^[3] است که موارد متعددی نظیر حفاظت از درختان شهری، حیات وحش شهری، فرصت­های تفرجگاهی، طراحی چشم اندازها، تولیدچوب، علوفه، گل وگیاه را در بر می­گیرد (28). درختان محیط­های شهری علاوه بر دارا بودن مزایای متعدد، گاهی مواقع خطراتی نیز دارند که به­دلیل تماس مستقیم و دائمی مردم با آنها جدی تلقی می­شوند.

کاج ایرانی با نام علمی (Pinus eldarica Medw.)بومی الدار گرجستان است و به نام کاج ایرانی و کاج تهران شهرت دارد و در نقاط مختلف با آب و هوای مرطوب و نیمه مرطوب و نیمه خشک براحتی می روید (27).درخت خطر آفرین^[4] به درختی گفته می­شود که دارای نقصی در تمام یا بخشی از اندام هوایی خود بوده به­طوریکه در شرایط نامناسب جوی ایجاد خطر نماید (25، 19). این خطرات متوجه سلامت انسان، وسایل نقلیه، ساختمان­ها و غیره می­باشد. درختان خیابانی نوعی ارزیابی جنگلداری شهری را نشان می­دهند (5) اما اغلب عملکرد عمومی دارند (4).

امروزه در مدیریت جنگل­های شهری به خطرآفرینی درختان اهمیت خاصی داده     می­شود .درختان خطر آفرین در اغلب موارد نادیده گرفته می­شوند، مگر آنکه بواسطه خطرآفرینی آسیبی ایجاد شود (19). همچنین ما نمی توانیم بطور مرتب درختان خطر آفرین و غیرخطر آفرین را از هم جدا کنیم، چون همه درختان پتانسیل خطر آفرینی را دارند (10).

برای پایش درختان در محیط­های شهری و تعیین میزان خطرآفرینی آنها معیارهای مختلفی مورد استفاده قرار می­گیرد، ولی به­طور کلی عیب­های درختان را می­توان در 8 گروه اصلی طبقه­بندی نمود که عبارتند از شاخه و سرشاخه­های خشکیده، شکاف یا ترک، شاخه دهی نامناسب، پوسیدگی تنه و شاخه، زخم، مشکلات ریشه، وضعیت و ضعف ساختاری، تماس با خطوط انتقال برق (1، 17، 25).

درختان فرتوت و ضعیف همواره در معرض انواع مخاطرات بوده و پتانسیل زیادی جهت خطرآفرینی دارند، بنابراین انتخاب نهال برای کاشت در فضاهای سبز شهری از اهمیت زیادی برخوردار است. نژاد و مبدا نهال باید مورد بررسی قرا بگیرد و ریشه نهال کاشته شده باید سالم و ساقه آن مستقیم، تاج آن متقارن، پوست آن به رنگ طبیعی و خود نهال باید از زخم و آسیب حشرات عاری باشد (20). همچنین ریشة بسیاری از مشکلات اشاره شده نیز به نوع درخت مرتبط می­باشد، به­عنوان مثال درختان سریع­الرشدی مانند صنوبرها به­دلیل تولید چوب سست و نامقاوم، استعداد پوسیدگی و یا شکستن شاخه و تنه را در سنین جوانی دارند، از این­رو برخی پژوهشگران اشاره کرده­اند که نوع گونه، مهمترین معیار برای تشخیص درختان خطر آفرین است (11). از طرف دیگر معمولاً در درختان مسنی که به سن پیری و دیرزیستی فیزیولوژیک رسیده­اند و ابعاد قابل ملاحظه­ای دارند و معمولا از درون دچار پوسیدگی می­شوند، این قبیل درختان نیاز به توجه خاصی دارند. در مورد عیوب فوق لازم به توضیح است که گاهی اوقات تنة درخت از یک نقطه دو یا چند شاخه شده و شاخه­هایی تولید می­کند که دارای ساختار و مقاومت ضعیف­تری بوده و استعداد خطر آفرینی دارد. معمولاَ پوسیدگی درختان از داخل (درون­چوب) آغاز شده و به­ سمت بیرون گسترش می­یابد (23). درختان جوان معمولا درون چوب آنها سالم بوده و خطر آفرین نیستند، اما این وضعیت کاملاً بستگی به شرایط زیست و شرایط محیطی دارد. با توجه به اینکه اغلب مشکلات مربوط به ریشه در زیر خاک بوده و قابل مشاهده نیستند، علائم ظاهری قابل مشاهده در سطح خاک دیده نمی­شود. ضعف مکانیکی یا ساختاری اشاره به الگوی رشد درخت دارد که معمولاَ به­دنبال بروز عواملی از قبیل طوفان، شرایط نامناسب رشد، هرس نادرست و غیره رخ می­دهد. تمایل درخت یا انحراف تنه­ی درخت از حالت قائم و ضریب قدکشیدگی نیز از جمله عواملی هستند که به الگوی رشد درخت مربوط می­شوند (7، 1). بسته به شرایط منطقة مورد مطالعه  مجاورت تاج درختان با خطوط انتقال برق از اهمیت بسزایی برخوردار است. در این خصوص ممکن است سرشاخه­هایی که در تماس با خطوط برق هستند، باعث انتقال جریان برق به سمت پایین یعنی پیاده­رو شده و خطر برق­گرفتگی را برای عابرین ایجاد نمایند (12). امروزه در کشورهای مختلف پیشرفته معیارهای تشخیصی درختان خطرآفرین و شناسایی و پایش آنها در محیط شهری مدنظر پژوهشگران فضاهای سبز شهری قرار گرفته است (31، 26، 25، 21، 17، 14، 13، 12، 9، 4، 1).

 در واقع با شناسایی و ارزیابی این خطرات قدم اول در برنامه های مدیریت درختان خطرآفرین می توان داشت و شاخص های ارزیابی خطرات درختان خیابانی در مالزی با ارائه روش دلفی بررسی شد (17).

Ellis (2011) با ارائه روش ارزیابی و راهکارهای مدیریت درختان خطرآفرین، به اهمیت و دستورالعمل اجرایی در خصوص مدیریت آنها اشاره نمود. Porhashemi et al., (2012) به ارزیابی خطرآفرینی درختان چنار (Platanus orientalis L.) خیابان ولیعصر تهران پرداختند و به این نتیجه رسیدند که درصد خطر آفرین ترین درختان با معیارهای خشکیدگی شاخه و سرشاخه­ها و ضعف ساختاری به ترتیب 80 و 69 درصد است و معیارهای شاخه­دهی نامناسب و پوسیدگی کم اهمیت ترین معیارها هستند و در کل 4 درصد درختان خیابان ولیعصر دارای پتانسیل خطرآفرینی بالایی هستند.

با توجه به اینکه در شهرستان بابل خطرآفرینی درختان چنار و اوجا مشاهده شده است و اینکه با بدست آوردن اطلاعات کمی و کیفی درختان خطر آفرین اولین اقدام برای جلوگیری از این مخاطرات طبیعی در بحث مدیریت جنگلداری شهری است و با برنامه­ریزی­های جدید از این خطرآفرینی نابهنگام جلوگیری کنیم. بنابراین هدف از این پژوهش ارزیابی خطر آفرینی درختان کاج تهران و میزان خطرات آنها در منطقه مورد مطالعه می­باشد.

 

مواد و روش­ها

شهرستان بابل از دیرباز معروف به شهرستان بهار نارنج بوده و از سال 1379 بطور رسمی نیز در منابع به این نام شناخته شده است (16). شهرستان بابل بین ''00'5 º36 تا ''00'35 º36 عرض شمالی و ''00'30 º52 تا ''00'45 º52 طول شرقی واقع شده است. آب وهوای شهرستان بابل به دلیل قرار گرفتن میان کوه و دریا، معتدل و مرطوب می­باشد. منطقه مورد مطالعه در دو سمت خیابان در بخشی از ابتدای خیابان فلسطین تا محوطه دانشکده علوم پزشکی بابل که طول مسیر آن 800 متر و دارای 90 اصله کاج در دو طرف خیابان و مسیر دوم از چهارراه فرهنگ تا میدان قاضی­کتی شهرستان بابل (شکل1) بوده که طول مسیر آن 750 متر و 30 اصله کاج در دو طرف خیابان وجود دارد. برای اندازه­گیری درختان کاج که 78 ساله بودند (24) ^[5] از روش آماربرداری صد در­صد استفاده شد (25).

قطر برابر سینه و ارتفاع تمام درختان اندازه گیری و بر اساس معیارهای تشخیص درختان خطرآفرین (15، 25)، درجه­بندی وضعیت خطرآفرینی درختان به­شرح زیر انجام و در فرم­های آماربرداری از پیش طراحی شده ثبت شد:

1) شاخه­ و سرشاخه­های خشکیده (25)

- خطر کم: شاخه­های فرعی و سرشاخه­ها خشک شده باشند.

- خطر متوسط: تاج درخت شامل شاخه­های قطور و اصلی خشک­شده باشند به­ طوری­که بین یک سوم تا دو سوم تاج درخت خشکیده باشد.

- خطر زیاد: تاج درخت کاملاَ خشکیده باشد.

 

 

 

شکل1- موقعیت منطقة مورد مطالعه

 

2) شکاف یا ترک

- خطر کم: شاخه­های قطور دارای ترک یا شکاف باشند.

- خطر متوسط: تنة اصلی درخت دارای شکاف عمقی بوده و این شکاف طول زیادی از تنه را شامل شود یا اینکه در بخش مشخصی از تنه تعداد 2 شکاف و یا بیشتر وجود داشته باشد.

- خطر زیاد: در محل شکاف تنه، عیب­های دیگری (مثلاَ پوسیدگی یا بیماری) نیز وجود داشته باشد.

3) شاخه­دهی نامناسب

- خطر کم: تنة اصلی درخت دوشاخه شده باشد.

- خطر متوسط: تنة اصلی درخت چندشاخه شده باشد.

- خطر زیاد: در محل دو یا چندشاخه شدن تنه عیب­های دیگری از قبیل خشک بودن شاخه وجود داشته باشد.

4) پوسیدگی تنه و شاخه

- خطر کم: وجود پوسیدگی پیشرفته در شاخه­های اصلی قطور

- خطر متوسط: وجود پوسیدگی پیشرفته در تنة اصلی

- خطر زیاد: در محل پوسیدگی پیشرفته در تنة اصلی، عیب­های دیگری از قبیل شکاف، دو یا چندشاخه شدن تنه نیز وجود داشته باشند.

5) زخم                                                             

- خطر کم: محیط زخم کمتر از 10 درصد از محیط کل تنه را شامل شود.

- خطر متوسط: محیط زخم بیشتر از10 تا 30 درصد محیط کل تنه را شامل شود.

- خطر زیاد: محیط زخم بیشتر از 30 درصد از محیط کل تنه را شامل شود و در محل زخم هم عیب­های دیگری از قبیل شکاف یا حفره در اثر عوامل زنده و غیرزنده وجود داشته باشند.

C = d × π                           محیط درخت

C      محیط درخت

d  قطر برابر سینه   

6) مشکلات ریشه

- خطر کم: علائم کمبود مواد غذایی که به­صورت رنگ­پریدگی، سوختگی و یا تغییر رنگ برگ­ها بروز می­نماید، مشاهده شود.

- خطر متوسط: پوسیدگی پیشرفته روی ریشه­ها یا گورچه­ها مشاهده شود.

- خطر زیاد: بیش از نیمی از ریشه­های زیر سطح تاج درخت بریده شده یا شکسته شده و یا بیرون زدگی ریشه داشته باشد.

7) وضعیت و ضعف ساختاری یا ضعف فیزیکی

- خطر کم: یک شاخة بزرگ و اصلی درخت بیرون از فضای اصلی تاج قرار گرفته باشد (تناسب تاج را بر هم زند و باعث عدم تقارن تاج شود

- خطر متوسط: درخت کمی کج بوده (انحراف از حالت قائم و بین 15 تا 30 درجه) و یا ضریب قدکشیدگی بین 80 تا 100 باشد (3).

- خطر زیاد: کج­شدگی درخت بیش از حد بوده ( بیشتر از 30 درجه) و یا ضریب قدکشیدگی بیشتر از 100 باشد.

8) تماس با خطوط انتقال برق

- خطر کم: خطوط انتقال برق با فاصله 10 متری از درخت قرار دارد.

- خطر متوسط: خطوط انتقال برق نزدیک به تاج درخت و در فاصله 2 -3 متری آن قرار گرفته است.

- خطر زیاد: عبور خطوط انتقال برق در امتداد و مجاور آن یا از داخل تاج رد شده باشد (25).

شکل­های 2، 3، 4، 5 وضعیت خطر آفرینی درختان کاج تهران  (Pinus eldarica Medw.)شهرستان بابل را نشان می­دهند.

 

 

       

                  شکل 2-  بیرون زدگی ریشه ها از خاک                  شکل 3-  زخم روی تنه

                 

 

برای بررسی وضعیت خطرآفرینی درختان از روش وزن­دهی استفاده شد، بدین ترتیب که در هر معیار به طبقة خطر کم وزن یک، خطر متوسط وزن دو و خطر زیاد وزن سه داده شد و حاصل جمع نمره­های فوق برای هشت معیار فوق بررسی گردید و برای هر درخت نمره خطرآفرینی مشخص شد که با توجه به معیارهای درنظر گرفته شده بین صفر تا 24 می­باشد. بدین ترتیب هرچه این عدد بزرگتر باشد، میزان خطرآفرینی درخت بیشتر می­باشد. سپس بر مبنای اعداد بدست آمده و براساس طبقه­بندی تجربی به 6 طبقة خطر آفرینی (جدول 3) تقسیم شدند و نحوة توزیع درختان در طبقه­های خطرآفرینی مشخص شد (25).

              

             شکل 4- شکاف عمقی                              شکل 5- خشک شدن تاج و رنگ پریدگی در برگ 

 

نتایج

در مجموع تعداد 120 درخت مورد اندازه­گیری قرار گرفتند که آماره­های توصیفی متغیرهای کمی آنها در جدول 1 آورده شده است. براساس داده­های بدست آمده مشخص شد که هر یک از درختان دارای چه عیب­هایی هستند. همچنین سهم هر یک از معیارهای خطرآفرین و درجة اهمیت آنها در درختان مورد مطالعه در جدول 2 ارائه شده است.

 

 

 

 

جدول1- آماره­های توصیفی متغیرهای کمی اندازه­گیری شده در درختان

قطر برابر سینه (سانتی­متر)		ارتفاع (متر)		ضریب قدکشیدگی
(انحراف­معیار) میانگین	دامنه	(انحراف­معیار) میانگین	دامنه	میانگین	دامنه
(5/18) 65	5/70-30	(3/3) 5/13	5/18-4/9	24	38-13

 

 

 

جدول 2-سهم خطرآفرینی درختان کاج تهران

معیار خطرآفرین	درجة اهمیت	درختان خطرآفرین		تعداد درختان سالم در طبقة معیار مورد بررسی
		تعداد	درصد
شاخه و سرشاخه­های خشکیده	کم	57	48	31
	متوسط	20	17
	زیاد	12	10
	مجموع	89	75
شکاف یا ترک	کم	27	23	57
	متوسط	10	8
	زیاد	26	22
	مجموع	63	53
شاخه­دهی نامناسب	کم	20	17	80
	متوسط	14	12
	زیاد	6	5
	مجموع	40	34
زخم	کم	32	27	53
	متوسط	18	15
	زیاد	17	14
	مجموع	67	56
پوسیدگی	کم	29	24	47
	متوسط	24	20
	زیاد	20	17
	مجموع	73	61
مشکلات ریشه	کم	41	34	41
	متوسط	22	18
	زیاد	16	13
	مجموع	79	65
وضعیت و ضعف ساختاری	کم	32	27	50
	متوسط	21	18
	زیاد	13	11
	مجموع	66	56
تداخل با خطوط انتقال برق	کم	20	17	56
	متوسط	24	20
	زیاد	20	17
	مجموع	64	54

 

 

جدول2 نشان می­دهد که در بین هشت معیار فوق دو معیار شاخه­ و سرشاخه­های خشکیده و مشکلات ریشه به­ترتیب با 75 و 65 درصد بیشترین سهم را در خطرآفرینی درختان دارند. از طرف دیگر معیار شاخه­دهی نامناسب کمترین سهم خطر آفرینی (34 درصد) را داشته است.

 

 

جدول3-  طبقه­بندی میزان خطرآفرینی درختان

کد طبقه	نمرة خطرآفرینی	وضعیت خطرآفرینی	درصد درختان	تعداد درختان
1	0	بی­خطر	8	9
2	5-1	خطر بسیار کم	25	30
3	10-6	­خطر کم	25	30
4	15-11	خطر متوسط	34	41
5	20-16	خطر زیاد (خطرناک)	6	7
6	24-21	خطر بسیار زیاد (خیلی خطرناک)	2	3

 

 

نتایج جدول 3 نشان داده است که 58 درصد درختان آماربرداری شده دارای طبقه خطرآفرینی بی­خطر، خطر بسیار کم و خطر کم هستند. همچنین نتایج نشان داده است که 8 درصد درختان دارای خطر آفرینی زیاد (خطر زیاد و خطر بسیار زیاد) هستند و می­باید مورد توجه قرار گیرند.

 

بحث و نتیجه­ گیری

امروزه یکی از مباحث مهم در بحث خیابان­های شهری، فضای سبز با زیباشناختی آن است. لازم است که به فضای سبز و درختان شهری و حتی جنگلداری شهری و تاثیر مثبت آنها توجه بیشتری شود. درختان خیابانی از مهمترین عناصر سازندة پوشش­های سبز شهری به­شمار می­آیند (22). مشخصات و اطلاعات کمی و کیفی درختان خیابانی به ما برای برنامه­ریزی­های بعدی کمک می­کند. با توجه به این موضوع که در مجاورت این درختان ساختمان­ها و بناهای مختلفی وجود دارد و همچنین روزانه افراد و وسایل نقلیة زیادی در خیابان و پیاده­رو در حرکت هستند، هرگونه عیب و نقصی در این درختان می­توانند ایجاد خطرات مالی و جانی نماید (25). بنابراین ضروری است وضعیت خطر آفرینی درختان در کلاسه­های خطر آفرینی بررسی گردد و در کشورهای پیشرفته دنیا به آن توجه شده ­است (9). نتایج تحقیق حاضر نشان می­دهد که متوسط قطر برابر سینه و ارتفاع و ضریب قدکشیدگی به ترتیب 65 سانتی­متر، 5/13 متر و 24 است (جدول 1). این امر نشان دهنده تناسب ارتفاع و قطر زیاد درختان که ضریب قدکشیدگی درختان مناسب می­باشد و درختان 78 ساله کاج مورد مطالعه از نظر ضریب قدکشیدگی پایداری خوبی دارند که نشان می­دهد درختان کاج در مقابل وزش بادهای شدید پایدار هستند، با توجه به اینکه در شهرستان بابل با وزش بادهای شدید درختان چنار و اوجا ریشه کن شدند (شکل 6 و 7). که نشان می­دهد درختان اوجا و چنار برخلاف کاج از پایداری خوبی از نظر ضریب قدکشیدگی برخوردار نیستند و از این خطر آفرینی خساراتی بر روی وسایل نقلیه بوجود آوردند.

نتایج نشان داده است که 10 درصد کل درختان مورد مطالعه (با درجه خطر زیاد) دارای شاخه و سرشاخه­های خشکیده بودند که احتمال شکستن آنها در برابر وزش بادهای شدید بسیار زیاد است.

 

شکل 6- افتادن درخت اوجا در شهرستان بابل

 

قطع این­گونه درختان در برنامه­های مدیریت درختان خطر آفرین همواره مورد تأکید بوده است که با نتایج Bassuk & Cowett, 2014  Albers et al., 1996; Maruthaveeran,  & Yaman, 2010, و Porhashemi et al., (2012) همخوانی دارد. با توجه به سهم این معیار در خطرآفرینی درختان، لزوم توجه بیشتر به این نقیصه و اجرای اقدامات ترمیمی لازم از قبیل هرس شاخه­های خشکیده احساس می­شود.

هرس به موقع درختان خیابانی باعث کاهش مخاطرات و خطرآفرینی می­شود (2). معیار شاخه دهی نامناسب خوشبختانه در مورد درختان کاج تهران سهم چندانی  در خطر آفرینی نداشته است. زخم و پوسیدگی از دیگر معیارهای خطرآفرین کاج تهران بودند که به ترتیب 14 و 17 درصد از کل تعداد درختان را به خود اختصاص دادند. در واقع با افزایش سن درختان کاج در محیط شهری، در اثر عوامل طبیعی یا انسانی این زخم ها یا پوسیدگی ها پیش می­آید (شکل 8) که وجود زخم در تنه امکان شکستن درخت از محل زخم را فراهم می­سازد (25).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

          شکل 7- افتادن درخت چنار در شهرستان بابل

 

شکل 8- وجود زخم و پوسیدگی درختان کاج

 

مشکلات ریشه­ای شامل طیف متنوعی می­باشد که از مهمترین آنها می­توان به بیرون­زدگی ریشه­ها، قطع شدن آنها و پوسیدگی ریشه اشاره نمود (25) نتایج نشان داد که 13 درصد درختان کاج دارای بریدگی و بیرون­زدگی ریشه با درجه خطر زیاد بودند. این مقدار بخاطر درست­کردن چند باره جدول، آبیاری و عبور مردم که باعث فشرده شدن خاک و بیرون آمدن ریشه می­شود که با نتایج Porhashemi et al., (2012) برای گونه چنار در تهران همخوانی دارد. از مهم­ترین مشکلات ریشه می­توان به بیرون­زدگی ریشه­ها که باعث کنده شدن سنگفرش پیاده­روها می­شود و پوسیدگی شدید ریشه­ها به­دلایل مختلف از جمله به­خاطر عبور و مرور وسایل نقلیه از روی آنها و یا پوشاندن اطراف طوقة درخت با مصالح ساختمانی اشاره نمود (25). برای فاکتور وضعیت و ضعف ساختاری نتایج خطر آفرین با درجه زیاد 11 درصد بدست آمد. این نشان می­دهد که رنگ پریدگی درختان ممکن است به خاطر کمبود مواد غذایی در خاک آن باشد (25). برای فاکتور تداخل با خطوط انتقال برق نتایج خطر آفرین با درجه زیاد 17درصد بدست آمد. این نشان می­دهد که اگر درختان کاج حتماً باید از نظر خطر آفرینی مورد توجه قرار بگیرند. همچنین مجاورت خطوط انتقال برق با شاخه­های خشکیدة درختان، پتانسیل این درختان را برای آتش­سوزی بیشتر نموده به­طوری­که هرس شاخه­های خشک آنها را الزامی می­سازد، بنابراین هرس زودهنگام و به موقع از توسعه یک تاج جلوگیری می کند (21).

وزن­دهی طبقه­های خطر آفرینی معیارهای هشت­گانه برای کلیة درختان کاج تهران نشان داد که 58 درصد درختان آماربرداری شده دارای طبقه خطرآفرینی بی­خطر، خطر بسیار کم و خطر کم هستند. همچنین نتایج نشان داده است که 8 درصد درختان خطرآفرینی زیاد (خطر زیاد و خطر بسیار زیاد) هستند و می­باید مورد توجه قرار گیرند که با نتایج Porhashemi et al., (2012) همخوانی دارد. قطع به موقع درختان خیابانی باعث کاهش مخاطرات از جمله افتادن شاخه­ها یا تنه درختان پوسیده بر روی ماشین­های عبوری می­شود. بنابراین باید توجه داشت که حدود نیمی از درختان دارای معایبی هستند که آنها را در طبقه­های درختان خطر آفرین یا نزدیک به خطر آفرینی قرار داده است و در صورت برطرف نکردن معایب این درختان ممکن است در آیندة نزدیک میزان خطرآفرینی آنها بیشتر شده و نیاز به هرس، تاج­بری یا قطع داشته باشند.

در نهایت با توجه به اهمیت موضوع این پژوهش پیشنهاد می­شود ارزیابی خطرآفرینی درختان در کلیة محیط­های شهری به­خصوص در مورد درختان خیابانی و درختان موجود در پارک­های شهری در دستور کار متولیان امر قرار گیرد تا بتوان با شناسایی خطرات احتمالی هرچه سریع­تر در صدد جلوگیری از خطرات احتمالی برآمد.

ضرورت قطع درختان خطر آفرین شهری بیش از مزایای نگهداری آنهاست چرا که ماندن آنها موجب غافلگیری و سقوط نابه­هنگام آنها، خطرات غیر قابل جبران به­همراه خواهد داشت. بدیهی است هرچه معایب درختان زودتر شناخته شود و اقدامات اصلاحی و پرورشی در سنین کمتر در مورد درختان اعمال شود، نتایج حاصل مفیدتر و خطرات احتمالی آتی کمتر خواهد شد. همچنین پیشنهاد می­شود در انتخاب گونه جهت کاشت در فضاهای شهری از نظر مقاومت و پایداری، زیبایی و دیرزیستی، بردباری و سازگاری نهایت دقت بعمل آید.

---

[1]- دانشیار گروه جنگلداری، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

[2]- دانشجوی دکتری جنگل‌شناسی و اکولوژی جنگل، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، ساری، ایران

* نویسنده مسئول:  Email: [e-mail]

[3]-Urban Forestry

[4]- Hazardous tree                                                    

1- به نقل از ابراهیم پورمجیدیان، ناظر بر اجرای درختکاری مسیر جاده

مراجع

References

1-Albers, J., T. Eiber, E. Hayes, P. Bedker, M. MacKenzie, J. O`Brien, J. Pokorny, & M. Torsello, 1996. How to recognize hazardous defects in trees. USDA Forest Service, NA-FR-01-96, 20 p.

2-Bassuk, N.L., Cowett, F.D, 2014. Statewide assessment of street trees in New York State, USA. Urban Forestry & Urban Greening 13: 213–220.

3-Burschel, P., & J. Huss., 1987. Grundriss des waldbaus. Verlag Paul Parey, Humburg und Berlin. 352 p.

4-Cumming, A.B., Twardus, D.B., Hoehn, R., Nowak, D.J., Mielke, M., Rideout, R., Butalla, H., Lebow, P, 2008. Wisconsin Street Tree Assessment 2002–2003. USDA Forest Service, Northeast Area State and Private Forestry, NA-FR-02-08, Retrieved from http://na.fs.fed.us/pubs/fhm/street trees/wi street tree assessment hr.pdf

5-Dwyer, J.F., Nowak, D.J., Noble, M.H., Sisinni, S.M, 2000. Connecting people with ecosystems in the 21st century: an assessment of our nation’s urban forests. Gen. Tech. Rep. PNW-GTR-490, U.S. Department of Agriculture, Forest Service, Pacific Northwest Research Station, Portland, OR, 483 p. Retrieved from http://www.ncrs.fs.fed.us/pubs/2517

6-Ellis, D., 2011. Tree risk assessment and management, http://www.decah.com, 9 p.

7-Fazio, J.R., 1989. How to recognize and preventhazard trees. Tree City USA Bulletin, No: 15. Nebraska City, NE: National Arbor Day Foundation, 8 p.

8-Gibbs, J.N., & B.J.W. Greig, 1990. Survey of parkland trees after the great storm of October 16 1987. Journal of arboriculture, 14: 321-347.

9-Golkar, K, 2001. Components of urban design quality.  Journal of Soffeh, 11, 32: 38-65

10-Harris, R.W., Clark, J.R., Matheny N.P., 1999. Arboriculture: Integrated management of landscape trees, shrubs and vines. P. 484–509. Prentice-Hall, NJ.

11-Httf  (Hazard Tree and Tree Felling) task group., 2008. Principles of Hazard tree risk management, Working Paper, 11 p.

12-Kane, B., 2008. Tree failure following a windstorm in Brewster, Massachusett, USA 2007. Urban forestry and greening, 7: 15-23.

13-Kong, E., 2000. The hazard tree handbook. Mogavis Publishing. 131 p.

14-Laflamme, G., B.A. Gardinner, J.C. Ruel, A. Achim, & S. Meunier, 2005. Modeling the vulnerability of balsam fir forests to wind damage. Forest Ecology and Management, 1: 35-50.

15-Lonsdale, D., 1999. The principles of tree hazard assessment and management (research for amenity trees 7). Forestry Commission Handbook, Stationary Office Books, Vol. 7, 388 p.

16-Malekshahi, Gh., Anoshe, H., Esmaeilpor, A., Shokri, M., Kardgar, A., Zabihollahi, H., Rezvanian, E., Gholipour, Sh., Hosseini, H., 2001, Babol city of Citrus, Cheshmeh press, 544p.

17-Maruthaveeran, S., Yaman, A.R, 2010. The Identification of Criteria and Indicators to Evaluate Hazardous Street Trees of Kuala Lumpur, Malaysia: A Delphi Study. Journal of Forestry:360-364.

18-Miller, R.W., 1997. Urban forestry: planning and managing urban green spaces. Second edition, New Jersey, Prentice Hall, U.S.A, 502 p.

19-Mortimer, M.J., & B. Kane, 2004. Hazard tree liability in the United States: uncertain risks for owners and professionals, Urban Forestry and Urban Greening, 2(3): 159-165.

20-Mossadegh, A., 2005. Afforestation and forest nursery. University of Tehran press, 3^th Edition. 516p.

21-Murad, A.G., 2000. Hazard evaluation of mature urban street trees in Kuala Lumpur. Unpubl. Masters thesis, Universiti Putra Malaysia, Selangor, Malaysia. 105 p.

22-Panahi, P., M. Zobeiri, S.M. Hoseini, & M. Makhdoum., 2003. Determination of appropriate inventory method in urban forestry. Iranian Journal of Natural Resources 56:191-200.

23-Pourmajidian, M.R., 2004. Technical Note of forest protection. Faculty of Natural Resources, Sari Agricultural and Natural Resources University, Sari, 50 p.

24-Pourmajidian, M.R., 2004. Technical Note of Afforestation and forest nursery. Faculty of Natural Resources, Sari Agricultural and Natural Resources University, Sari, 58 p.

25-Porhashemi, M., Khosropour, E., Heydari, M., 2012. The assessment of hazardous oriental plane (Platanus orientalis Linn.) trees in Valiasr street of Tehran. Iranian Journal of Forest, 4, 3:265-275.

26-Roloff, A., Korn, S., Gillner, S, 2009. The Climate-Species-Matrix to select tree species for urban habitats considering climate change. Urban Forestry&Urban Greening 8, 295–308.

27-Sabeti, H., 2008. Forests, Trees and Shrubs of Iran. University of Yazd press, 5^th Edition. 806p.

28-Salavati, P., 2011. Quantity the benefits of urban forests and their management to estimate benefits, M.Sc. thesis, Islamic Azad University, Science and Research, 56p.

29-Smiley, E., R.B. Fraedrich, & P. Fengler., 2007. Hazard tree inspection, evaluation, and management. Urban and Community Forestry in the Northeast, Chapter 17: 277-294.

30-Soltani, A., Khoda Parast, B., 2011. Urban Street Evaluation Using a Human-Oriented Approach, Armanshahr Journal, 4: 97-110.Journal

31-Yang, J., 2009. Assessing the impact of climate change on urban tree species selec- tion: a case study in Philadelphia. Journal of Forestry 107, 364–372