ارزیابی اقتصادی- اجتماعی طرح‌های ساماندهی و خروج دام از جنگل و تجمیع خانوارهای پراکنده جنگل نشین

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 7، دوره 5، شماره 4، اسفند 1393، صفحه 77-94   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسنده

حسن فرامرزی^*

دانشجوی دکتری جنگلداری دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده منابع طبیعی و علوم دریایی نور، ایران

چکیده

طرح ساماندهی و خروج دام از جنگل و تجمیع خانوارهای پراکنده جنگل­نشین در واقع طرح توسعه اقتصادی منطقه است که با هدف استمرار بخشیدن به تولید جنگل و بهبود وضعیت اقتصادی- اجتماعی مشمولین طرح از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. مطالعه حاضر به بررسی و تجزیه و تحلیل وضعیت اقتصادی-­اجتماعی مشمولین این طرح در شهرستان مینودشت و گالیکش می­پردازد. برای این منظور از سه منطقه شامل، منطقه اول طرح تجمیع ینقاق که ساکنین بعد از نقل مکان در شهرکی که اداره منابع طبیعی امکانات اولیه زندگی را برای آن‌ها فراهم نموده است سکونت یافتند و منطقه­ی دوم که بر اساس طرح  مابه­ازاء مسکن با دریافت مبلغی معادل عرصه تخلیه شده به شهر مهاجرت نمودند و در نهایت منطقه سوم روستایی که طرح جابه­جایی را نپذیرفته و هم‏اکنون نیز در روستای داخل جنگل زندگی می­کنند با روش مصاحبه و پرسشنامه نظرسنجی به عمل آمد و با استفاده از آزمون‌های آماری کروسکال­والیس، دوجمله­ای و کای اسکوئر مورد مقایسه قرار گرفت و هیستوگرام هر یک از متغیرها نیز تهیه گردید. نتایج تحقیق بهبود وضعیت پذیرفتگان طرح را نسبت به روستاییان از لحاظ امکانات رفاهی زندگی نشان می‏دهد درحالی‌که افراد طرح تجمیع از شرایط و امکانات رفاهی زندگی خود راضی بودند و افراد طرح مابه­ازاء مسکن نارضایتی خود را اعلام می­کنند. نتایج کاهش میزان وابستگی به جنگل افراد مشمول طرح را نسبت به روستاییان نشان داد. همچنین هر سه منطقه تمایل خود را برای مشارکت در حفاظت از عرصه­های منابع طبیعی اعلام نمودند. در نهایت می­توان گفت مصاحبه شوندگان مشمول طرح تجمیع از مصاحبه شوندگان طرح مابه­ازاء مسکن رضایت بیشتری از زندگی دارند و با توجه به تمایل مشارکت افراد در امور منابع طبیعی می­توان برای بهتر نمودن وضعیت اقتصادی آن‌ها برنامه‏ریزی کرد. 

کلیدواژه‌ها

اقتصادی-‌اجتماعی؛ خروج دام؛ طرح تجمیع و مابه‌ازاء مسکن؛ توسعه روستایی

اصل مقاله

مقدمه

با توجه به کاهش سریع جنگل‌های طبیعی در بسیاری از نقاط دنیا، یکی از موضوعاتی که کشورها اغلب با آن مواجه هستند، چگونگی جلوگیری از تخریب و صدمه بیشتر به مناطق جنگلی می­باشد (9). بر اساس مطالعات صورت گرفته،87 درصد از عوامل تخریب در منابع طبیعی کشور، انسانی و تنها 13 درصد عوامل طبیعی می‌باشند؛ که مهم‌ترین عوامل انسانی، چرای بی­رویه و اثرات ناشی از تخریب توسط دامداران و جنگل­نشینان در جنگل‌های شمال کشور است (18). سیستم فعالیت‏های دامداری گسترده اساساً وابسته به منابع چراگاهی است که می­تواند تأثیر عمده­ای بر پوشش گیاهی نه تنها از لحاظ میزان و کیفیت تولید، بلکه از نظر پویایی پوشش­گیاهی و زادآوری طبیعی (22)، گونه­ها و تنوع زیستی (27، 11) ­و چشم‌انداز محیطی (13، 1) داشته باشد. با این وجود به منظور استمرار بخشیدن به تولیدات جنگل و کمک به تجدید حیات، با حذف دام از جنگل از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. امروزه اجرای موفق طرح جنگلداری مستلزم نگرشی فراتر از مفهوم سنتی تولید پایدار محصولات چوبی است، بنابراین در مبحث مدیریت پایدار جنگل باید به جنبه­های اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی توجه‎ای ویژه داشت (29). به طوری که عملکرد ضعیف در این بخش مانعی بزرگ برای موفقیت طرح‌های جنگلداری است و    می­تواند باعث از دست دادن فرصت‏های شغلی، درآمدهای دولت و خدمات اکولوژیک محیط زیست گردد (30).

شروع فرآیند خروج دام در ایران از سال 1318 می­باشد که تا به امروزه به طور کامل عملی نشده و در تمام این دوره تاکید مسئولان و کارشناسان جنگل بر عدم حضور دام در جنگل‌های شمال بوده است (25). این طرح به عنوان طرح توسعه منطقه­ای با هدف حفظ و احیای جنگل‌ها و بهبود وضعیت اجتماعی- اقتصادی دامداران در سال 1371 در جنگل‌های شمال کشور به مرحله­ی اجرا درآمد (3). از این رو، بند ج – تبصره 81 قانون برنامه دوم توسعه، بند الف ماده 104 قانون برنامه سوم توسعه، بند یک ماده 6- تصویب‌نامه‌ی مورخ 6/5/82 هیئت‌وزیران و بند الف ماده 69 قانون برنامه چهارم توسعه به طرح ساماندهی جنگل‏نشینان پراکنده می­پردازد. از اهداف مهم این سیاست می­توان به تسریع در زادآوری و تجدید حیات طبیعی جنگل، حذف عوامل اصلی تخریب، نابودی سیر قهقرائی جنگل، فراهم آوردن زمینه­های افزایش تولید، بازسازی مناطق کم‏پوشش، کمک به تغییر الگوهای اقتصادی و معیشتی جوامع جنگل نشین و حذف دامداری سنتی و کم بازده اشاره کرد (7). بر اساس مطالعات اجتماعی و اقتصادی جنگل‌های شمال کشور در حوزه استان گلستان 278 آبادی در داخل و حاشیه جنگل وجود دارد و همچنین تعداد 3400 دامدار به صورت موقت و دائم از جنگل استفاده می­کنند (4)؛ از این رو مطالعات اجتماعی اقتصادی بر روی خانوارهایی که مشمول طرح ساماندهی خروج دام قرار گرفتند لازم و در خور توجه است چرا که نه تنها به بررسی وضعیت خانوارهای موجود و تلاش در رفع مشکلات آن‌ها برآیند بلکه نواقص و معایب و همچنین نقاط قوت طرح شناخته شده و در سیستم­های طرح آینده از آن‌ها استفاده گردد.

در مطالعه‏ای  Alipur et al.,(2007) به تحلیل رفتارهای اقتصادی-اجتماعی جوامع محلی در بهره‏برداری از منابع­طبیعی به منظور شناخت میزان وابستگی آن‌ها به منابع طبیعی در سه قلمرو جلگه­ای، جنگلی و مرتعی حوزه­­ آبخیز واز‌رود نور پرداختند. نتایج این مطالعه نشان داد که میزان وابستگی ساکنین دائم به منابع طبیعی حوزه تحقیق به مراتب بیشتر از ساکنین موقت می­باشد و ساکنین دائم حوزه تعاملات متنوع‏تری را با منابع جنگلی حاشیه روستاها دارند.

Saidi & Najafi (2010) درتعیین اولویت خروج دام از جنگل و ساماندهی جنگل‏نشینان در سری باباکوه حوضه آبخیز دو گیلان تکنیک تصمیم‏سازی گروهی و فرایند تحلیل شبکه­ای را بکار بردند و نشان دادند که جمعیت دام، جمعیت آبادی (تعداد خانوار) و دامداری به عنوان منبع درآمد خانوار از بیش‌ترین اهمیت در تعیین اولویت خروج دام از جنگل و ساماندهی جنگل‏نشینان برخوردارند.

مطالعه­ی پرسشنامه­ای و روش رگرسیون لجستیک فاکتورهای موثر در مشارکت کشاورزان در طرح‌های جنگلداری در بنگلادش نشان داد که مشارکت همبستگی معنی­داری با کشت نوع گونه­های مورد استفاده، اطمینان از رسیدن به درآمد، فراهم کردن آموزش در جهت‏های مختلف مشارکت در طرح‌های جنگلداری، جبران خسارت در صورت عدم وجود درآمد و همچنین همبستگی منفی معنی­داری با اختلال در منافع مردم محلی از طریق اجرای طرح‌های جنگلداری در ارتباط برنامه­ها و تأخیر طولانی در برداشت درختان پس از اتمام دوره قرارداد دارد (24).

مطالعه­ی اقتصادی اجتماعی بر روی اثر مشارکت افراد روستایی در امور منابع طبیعی، آموزش این افراد، نوآوری و کارآفرینی در روستاها در نروژ بر اساس نظرات پرسشنامه­ای و مقایسه پژوهش­های قبلی نشان داد که آموزش یک عنصر مهم برای نوآوری است و این نیز به نوبه خود باعث عملکرد بهتر آن‌ها برای بدست آوردن کارایی بالا از جنگل خواهد شد که در نهایت باعث رشد اقتصادی این افراد نیز می‌شود (19).

در این مطالعه به بررسی وضعیت اقتصادی و اجتماعی مشمولین طرح‌های ساماندهی و خروج دام از جنگل و تجمیع خانوارهای پراکنده جنگل­نشین با مقایسه با افرادی که طرح را نپذیرفته­اند و به رابطه و میزان وابستگی آن‌ها به جنگل با نظر­سنجی و مصاحبه از این افراد می‌پردازد. تا با شناسایی نقاط ضعف و قوت این طرح، در ادامه به صورت هر چه بهتر اجرا گردد و همچنین مشکلات مشمولین طرح شناسایی و با پیدا کردن راهکار در جهت رفع این مشکلات برنامه­ریزی شود.

 

مواد و روش‌ها

منطقه مورد مطالعه:

در این پژوهش سه جامعه آماری در شهرستان مینودشت و گالیکش در استان گلستان شامل دو منطقه از روستاهای مشمولین طرح تجمیع و ساماندهی جنگل­نشینان پراکنده که یک منطقه‏ی آن شامل روستاهای عروسک، شکارگاه، چهل چشمه و نیشاک که در شهرک ینقاق تجمیع یافته­اند و منطقه­ی دیگر شامل روستاهای عربکلو، خسروآباد و حسینا که با دریافت وجهی به عنوان حقوق مابه­ازاء به صورت پراکنده در مناطق مختلف شهری اطراف مستقر گردیدند و از روستاهایشان نقل مکان نموده­اند و نهایتاً منطقه­ی آخر روستای یورت کاظم که اهالی طرح را قبول نکرده­اند و جابه­جا نشده­اند مورد نظرسنجی قرار گرفتند (شکل 1).

منطقه­ی اول فاز اول طرح خروج دام در استان گلستان می­باشد که شامل 32 خانوار و بالغ بر 150 نفر جمعیت کوچ داده شدند. در این چهار

قریه بالغ بر 150 هکتار اراضی زراعی اهالی جهت توسعه جنگل­کاری در اختیار منابع طبیعی قرار گرفت و در عوض منابع طبیعی 32 باب واحد مسکونی و نیز تأسیسات دامداری در اختیار این چهار قریه قرار داد و 64 هکتار از اراضی مازاد اطراف روستای ینقاق جهت کشاورزی و دامداری به آن‌ها واگذار شد. این طرح در سال 1370 مطرح شد و در سال 1372 به اجرا در آمد. منطقه­ی دوم نیز در روستای حسینا شامل 18 خانوار و 106 نفر جمعیت که 90 هکتار از اراضی آن‌ها در اختیار منابع طبیعی قرار گرفت که اکثریت خانوارهای این روستا در شهرستان مینودشت ساکن شدند. روستای عربکلو شامل 36 خانوار و 109 نفر جمعیت و خسروآباد شامل 27 خانوار و 65 نفر جمعیت که از هر دو روستا 500 هکتار اراضی در اختیار منابع طبیعی قرار گرفت و اکثریت خانوارهای آن‌ها در شهرستان گالیکش ساکن شده­اند. این طرح در سال 1379 به اجرا درآمد. روستای یورت­کاظم نیز با 25 خانوار و بالغ بر 108 نفر جمعیت می­باشد.

 

 

 

 

روش تحقیق:

این تحقیق از نوع علی­- مقایسه­ای یا پس از وقوع بوده که شامل 60 پرسشنامه می­باشد. در هر جامعه 20 پرسشنامه به صورت تصادفی توزیع شد که بخش عمده­ی پرسشنامه تکمیل و بازگشت داده شد به طوری که 20 پرسشنامه از منطقه شهری، 19 پرسشنامه از منطقه روستایی و 18 پرسشنامه از منطقه‏ی شهرک تکمیل گردید. در فرآیند تکمیل پرسشنامه، ضریب آلفای کرونباخ اندازه­گیری شد. این ضریب با مقدار 87/0 نشان‌دهنده‌ی اعتبار مناسب پرسشنامه­ها بود. در این تحقیق متغیرهایی شامل طبقه سنی، جایگاه در خانواده و سطح سواد پاسخگویان، وضعیت سلامت و بهداشت منطقه، وضعیت آموزش مدرسه، وضعیت حمل‌ونقل، وضعیت رفاهی مکان زندگی، نظر افراد در مورد جابه­جایی، وضعیت خانوارها از لحاظ برخی از امکانات زندگی، سیر وضعیت رفاهی و معیشتی، وضعیت شغلی، رضایت از شرایط زندگی، میزان استفاده از محصولات خوراکی و دارویی جنگل، میزان استفاده از محصولات غیر چوبی جنگلی و مرتعی، میزان استفاده از هیزم، میزان وابستگی به جنگل، میزان اتکا به یارانه­ها، شرکت در کلاس‌های آموزشی حفاظت و کاهش تخریب منابع طبیعی، مشارکت در نهال‌کاری و حصار مناطق قرق، جلوگیری از قاچاق چوب، جلوگیری از تبدیل جنگل به زمین زراعی و مشارکت به عنوان نیروی افتخاری، نظر افراد در مورد تأثیر جابه­جایی بر روی جنگل، مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرم‌افزار Excel به صورت بانک اطلاعاتی درآمده و در نرم‌افزار SPSS17 با استفاده از آزمون کروسکال­والیس و کای اسکوئر به مقایسه‌ی وضعیت سه منطقه پرداخته (15) و برای مشخص کردن سمت گرایش متغیرها بین گزینه­های موجود با استفاده از آزمون دو جمله­ای مورد بررسی قرار گرفت که در واقع استفاده از آزمون دو جمله­ای به این شکل بود که حد وسط به سمت کدهای پایین یک حالت و کدهای که ارزش بیشتری داشتند حالت دوم را شکل می‌دادند (8).

 

نتایج

در این قسمت ابتدا نتایج حاصل از آزمون‌های آماری کروسکال والیس، کای اسکوئر و آزمون دوجمله­ای ارائه می­گردد (جدول 1) سپس نتایج هر یک از متغیرها با استفاده از هیستوگرام تشریح می‌گردد.

1-وضعیت سنی پاسخگویان: آزمون کروسکال‌ والیس اختلاف معنی­داری را از لحاظ طبقه سنی پاسخگویان بین سه منطقه نشان نداد و بیشتر پاسخگویان بین 20 تا 50 سال بودند (شکل 2).

2-جایگاه پاسخگویان در خانواده: آزمون کروسکال ‏والیس اختلاف معنی­داری را از لحاظ جایگاه افراد در خانواده بین سه منطقه نشان نداد و بیشتر پاسخگویان در جایگاه پدر خانواده بودند (شکل 3).

3- سطح سواد پاسخگویان: آزمون کروسکال ‏والیس اختلاف معنی­داری را از لحاظ سطح سواد پاسخگویان بین سه منطقه نشان نداد و بیشتر پاسخگویان بی‌سواد و با سطح سواد ابتدائی بودند (شکل 4).

4- وضعیت سلامت و بهداشت محل زندگی درحال‌حاضر بر اساس نظر پاسخگویان: آزمون کروسکال والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ وضعیت سلامت و بهداشت محل زندگی نشان نداد و آزمون دو جمله­ای وضعیت سلامت و بهداشت سه منطقه را خوب نشان داد (شکل 5).

5- وضعیت آموزش مدرسه درحال‌حاضر بر اساس نظر پاسخگویان: آزمون کروسکال ­والیس اختلاف معنی­داری را بین سه منطقه از لحاظ وضعیت آموزش مدرسه نشان داد و آزمون دو جمله­ای وضعیت شهر و شهرک را خوب و وضعیت روستا را ضعیف نشان داد (شکل 6 ).

6-وضعیت حمل‌ونقل درحال‌حاضر بر اساس نظر پاسخگویان: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری را بین سه منطقه از لحاظ وضعیت حمل‌ونقل نشان داد و آزمون دو جمله­ای وضعیت شهر و شهرک را خوب و وضعیت روستا را ضعیف نشان داد (شکل 7).

7-رضایت از وضعیت رفاهی مکان زندگی: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری را بین سه منطقه از لحاظ رضایت از وضعیت رفاهی مکان زندگی نشان داد و آزمون دو جمله­ای رضایت افراد شهرک را زیاد و رضایت افراد روستا و شهر را کم نشان داد (شکل 8).

8- پاسخ به سؤال در مورد جابه‌جایی: در پاسخگویی افراد شهر و شهرک به این سؤال که اگر در زمان قبل از انتقال بودید جابه­جایی را می­پذیرفتید و در پاسخگویی افراد روستا که آیا حاضر به جابه‌جایی هستید، آزمون کروسکال ‌والیس در پاسخگویی اختلاف معنی‌داری بین سه منطقه نشان داد به طوری که آزمون دو جمله­ای پذیرفتن جابه‌جایی برای منطقه شهرک و نپذیرفتن آن توسط روستا و شهر را نشان داد (شکل 9).

 9- وضعیت خانوارها از لحاظ برخی امکانات: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری را از لحاظ امکانات تلویزیون، کامپیوتر، اینترنت، جاروبرقی، ماشین لباس­شویی چرخ­خیاطی و کولر بین سه منطقه نشان داد به طوری که وضعیت شهر و شهرک بهتر از روستا است (شکل 10).

10- سیر وضعیت رفاهی و معیشتی بر اساس نظر

پاسخگویان: آزمون کای اسکوئر از لحاظ سیر وضعیت رفاهی و معیشتی اختلاف معنی‌داری بین سه منطقه نشان داد به طوری که منطقه شهرک سیر صعودی و روستا بدون تغییر و شهر سیر نزولی داشتند (شکل 11).

11- وضعیت شغلی: با وجود چند شغلی بودن تعدادی از افراد درصد گیری در هر شغل با توجه به تعداد کل افراد بررسی شد که آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری از لحاظ وضعیت شغلی بین سه منطقه نشان داد و وضعیت افراد شهرک بهتر از روستاییان و شهرنشینان بود (شکل 12).

12- رضایت از شرایط زندگی: آزمون کروسکال‌والیس اختلاف معنی­داری را بین سه منطقه از لحاظ رضایت از شرایط زندگی نشان می­دهد؛ و آزمون دو جمله‌ای برای افراد شهرک رضایت زیاد و برای افراد شهر و روستا رضایت کم نشان داد (شکل 13).       

13- میزان استفاده از محصولات خوراکی و دارویی جنگل: آزمون کروسکال والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ میزان استفاده از محصولات خوراکی و دارویی جنگل نشان نمی­دهد و آزمون دو جمله­ای میزان استفاده از این محصولات را در سه منطقه کم نشان داد (شکل 14).

 

جدول1- نتایج حاصل از آزمون های کروسکال‌والیس، دوجمله‌ای وکای اسکوئر

 

نتایج آزمون کروسکال‌والیس و کای اسکوئر	نتایج آزمون آزمون دوجمله‌ای	گروه‌ها	متغیر	نتایج آزمون کورسکال والیس و کای اسکوئر	نتایج آزمون دوجمله‌ای	گروه‌ها	متغیر
Sig=0/48	sig=0/12	روستا	13. میزان استفاده از محصولات خوراکی و دارویی جنگل	sig=0/62	……..	روستا	1. وضعیت سنی پاسخگویان
	sig=1	شهر				شهر
	sig=1	شهرک				شهرک
Sig=0/94	sig=0/08	روستا	14. میزان استفاده از محصولات غیرچوبی و مرتعی	sig=0/56	……..	روستا	2. جایگاه پاسخگویان در خانواده
	sig=0/012	شهر				شهر
	sig=0/008	شهرک				شهرک
Sig=0/0002	sig=0/5	روستا	15. میزان استفاده از هیزم	sig=0/83	……..	روستا	3. سطح سواد پاسخگویان
	sig=0/012	شهر				شهر
	sig=0/001	شهرک				شهرک
Sig=0	sig=0	روستا	16. میزان وابستگی به جنگل	sig=0/087	sig=0/11	روستا	4. وضعیت سلامت و بهداشت منطقه
	sig=0/26	شهر			sig=0/48	شهر
	sig=0/48	شهرک			sig=0/48	شهرک
Sig=0/17	sig=0/12	روستا	17. میزان اتکا به یارانه‌ها	sig=0	sig=0/003	روستا	5. وضعیت آموزش مدرسه
	sig=0/04	شهر			sig=0/003	شهر
	sig=0/001	شهرک			sig=0/031	شهرک
Sig=0/003	sig=0/5	روستا	18. شرکت در کلاس‌های حفاظت و کاهش تخریب منابع طبیعی	sig=0	sig=0	روستا	6. وضعیت حمل و نقل
	sig=0/003	شهر			sig=0/11	شهر
	sig=0/0008	شهرک			sig=0/008	شهرک
Sig=0/087	sig=0/11	روستا	19. مشارکت به عنوان نیروی افتخاری	sig=0	……..	روستا	7. رضایت از وضعیت رفاهی  مکان زندگی
	sig=0/82	شهر				شهر
	sig=0/81	شهرک				شهرک
Sig=0/5	sig=0/82	روستا	20. مشارکت در نهال‌کاری و حصار مناطق قرق	sig=0	……..	روستا	8.  پاسخ به سؤال در مورد جابه‌جایی
	sig=0/26	شهر				شهر
	sig=0/81	شهرک				شهرک
Sig=0/49	sig= 26/0	روستا	21. مشارکت در جلوگیری از قاچاق چوب	sig=0/017	……..	روستا	9. وضعیت خانوارها از لحاظ امکانات
	Sig= 82/0	شهر				شهر
	Sig= 48/0	شهرک				شهرک
Sig=0/91	sig=1	روستا	22.  مشارکت در جلوگیری از ورود غیرمجاز دام به داخل	sig=0	……..	روستا	10. سیر وضعیت رفاهی و معیشتی
	sig=0/5	شهر				شهر
	sig=1	شهرک				شهرک
Sig=0/57	sig=0/5	روستا	23. مشارکت در جلوگیری از تبدیل جنگل به زمین زراعی	sig=0/021	……..	روستا	11. وضعیت شغلی
	sig=1	شهر				شهر
	sig=0/48	شهرک				شهرک
sig=0/001	……..	روستا	24. نظر افراد در مورد تأثیر جابه‌جایی بر روی جنگل	sig=0	sig=0/012	روستا	12. رضایت از شرایط زندگی
		شهر			sig=0/012	شهر
		شهرک			sig=0/8	شهرک

 

شکل2- نمودار وضعیت سنی پاسخگویان

 

 

شکل3- نمودار جایگاه پاسخگویان در خانواده

 

 

شکل 4- نمودار سطح سواد پاسخگویان

 

 

شکل5- نمودار وضعیت سلامت و بهداشت درحال‌حاضر

 

شکل6- نمودار وضعیت آموزش مدرسه درحال‌حاضر

 

 

شکل7- نمودار وضعیت حمل و نقل درحال‌حاضر

 

 

 

شکل 8- نمودار رضایت از وضعیت رفاهی مکان زندگی

 

شکل 9- نمودار پاسخ به سؤال در مورد جابه‌جایی

 

 

شکل10- نمودار وضعیت خانوارها از لحاظ امکانات

 

شکل 11- نمودار سیر وضعیت رفاهی و معیشتی

 

شکل 12- نمودار وضعیت شغلی

 

شکل 13- نمودار رضایت از شرایط زندگی

 

 

 

14-میزان استفاده از محصولات غیرچوبی و مرتعی: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی‌داری را بین سه گروه از لحاظ میزان استفاده از محصولات غیرچوبی و مرتعی نشان نداد و آزمون دوجمله­ای میزان استفاده شهر و شهرک را کم و میزان استفاده روستا را زیاد نشان داد (شکل 15).

15- میزان استفاده از هیزم: آزمون کروسکال‌والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ میزان استفاده از هیزم نشان داد و آزمون دو جمله­ای میزان استفاده شهر و شهرک را کم و میزان استفاده روستا را زیاد نشان داد (شکل16)

16- میزان وابستگی به جنگل: آزمون کروسکال ‌والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ میزان وابستگی به جنگل نشان داد و آزمون دو جمله­ای میزان وابستگی به جنگل برای روستا را زیاد و برای شهر و شهرک کم نشان داد (شکل17).

17- میزان اتکا به یارانه­ها: آزمون کروسکال‌والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از نظر میزان اتکا به یارانه­ها در حل مشکلات نشان نمی­دهد و آزمون دو جمله­ای میزان اتکا به یارانه برای روستایان را زیاد و برای شهر و شهرک کم نشان داد (شکل 18).

18- شرکت در کلاس­های حفاظت و کاهش تخریب منابع طبیعی: آزمون کروسکال­ والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ شرکت در کلاس­های حفاظت و کاهش تخریب منابع طبیعی نشان داد (شکل19).

 

19- مشارکت به عنوان نیروی افتخاری: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ میزان مشارکت به عنوان نیروی افتخاری نشان نداد و آزمون دو جمله­ای تمایل زیاد افراد سه منطقه را برای مشارکت در این زمینه نشان داد (شکل 20).

20- مشارکت در نهال‌کاری و حصار مناطق قرق: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ میزان مشارکت در نهال‌کاری و حصار مناطق قرق نشان نداد و آزمون دو جمله‏ای تمایل زیاد افراد را برای مشارکت در این زمینه نشان داد (شکل21).

21- مشارکت در جلوگیری از قاچاق چوب: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ میزان مشارکت در جلوگیری از قاچاق چوب نشان نداد و آزمون دو جمله­ای تمایل زیاد افراد را برای مشارکت در این زمینه نشان داد (شکل 22).

22- مشارکت در جلوگیری از ورود غیرمجاز دام به داخل جنگل: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ میزان مشارکت در جلوگیری از ورود دام نشان نداد و آزمون دو جمله­ای تمایل زیاد افراد سه منطقه را برای مشارکت در این زمینه نشان داد (شکل 23).

23- مشارکت در جلوگیری از تبدیل جنگل به زمین زراعی: آزمون کروسکال­والیس اختلاف معنی­داری را بین سه گروه از لحاظ میزان مشارکت در جلوگیری از تبدیل جنگل به زمین زراعی نشان نداد و آزمون دو جمله­ای تمایل زیاد افراد سه منطقه را برای مشارکت در این زمینه نشان داد (شکل24).

24- نظر افراد در مورد تأثیر جابه­جایی بر روی جنگل: آزمون کروسکال والیس اختلاف معنی‌داری را بین سه منطقه از لحاظ نظر افراد در مورد پاسخگویی به سؤال که آیا جابه­جایی باعث حفاظت بهتر جنگل می­شود، نشان نداد (شکل 25).

 

شکل14- نمودار میزان استفاده از محصولات خوراکی

و دارویی جنگل

 

 

شکل15- نمودار میزان استفاده از محصولات غیر چوبی

 

شکل 16- نمودار میزان استفاده از هیزم

 

شکل 17- نمودار میزان وابستگی به جنگل

 

شکل18- نمودار میزان اتکا به یارانه­ها

 

 

شکل 19- نمودار شرکت در کلاس­های حفاظت و کاهش تخریب منابع طبیعی

 

شکل20- نمودار مشارکت به عنوان نیروی افتخاری

 

 

شکل21- نمودار مشارکت در نهال‌کاری و حصارکشی

 

شکل22- نمودار مشارکت در جلوگیری از قاچاق

 

 

شکل23- نمودار مشارکت در جلوگیری از ورود غیرمجاز دام به داخل جنگل

 

 

شکل24- نمودار مشارکت در جلوگیری از تبدیل جنگل

 

شکل25- نمودار نظر افراد در مورد تاثیر جابه­جایی برای حفاظت بهتر جنگل

 

بحث و نتیجه­گیری

همان­طور که نتایج نشان می­دهد بیشتر پاسخگویان سن بین 20 تا 50 سال در جایگاه پدر خانواده و با سطح سواد ابتدائی و بی­سواد بودند و از این لحاظ تفاوت معنی­داری بین سه منطقه وجود نداشت بنابراین می‌توان گفت شرایط یکسانی برای مقایسه فراهم آمده است.

بر اساس نظر پاسخگویان وضعیت سلامت و بهداشت سه منطقه تقریباً شرایط یکسانی داشت درحالی‌که وضعیت شهر و شهرک از لحاظ آموزش مدرسه نسبت به روستا بهبود یافته بود با این وجود نارضایتی از وضعیت رفاهی مکان زندگی هم در شهر و هم روستا دیده می­شود درحالی‌که مردم شهرک از وضعیت رفاهی مکان زندگی خود راضی بودند. در مورد برخی امکانات زندگی هرچند اختلاف معنی­داری بین شهر و روستا و شهرک وجود ندارد ولی با این وجود وضعیت شهر و شهرک بهتر از روستا می­باشد.

 مطالعه Sheikhpoor et al.,  (2011) نیز بهبود وضعیت خانوارها مشمول طرح ساماندهی در بابلرود مازندران را از لحاظ امکانات رفاهی مکان زندگی بعد از نقل مکان کردن نشان دادند. افراد روستا سیر وضعیت رفاهی و معیشتی خود را تقریباً بدون تغییر اعلام می­کنند درحالی‌که شهرنشینان این حالت را عکس حالت شهرک‌نشینان سیر نزولی می‏دانند. در رضایت از شرایط زندگی نیز     می­توان رضایت خوب شهرک‌نشینان نسبت به دو منطقه دیگر را مشاهده نمود. با توجه به این موارد می­توان گفت که طرح ساماندهی و خروج دام از جنگل و تجمیع خانوارهای پراکنده جنگل نشین در مورد شهرک­نشینان بهتر عمل نموده است درحالی‌که هم از لحاظ امکانات مکان زندگی و هم از لحاظ امکانات خانوارها نسبت به منطقه­ای که طرح را قبول نکردند شرایط بهتری را نشان می­دهد؛ اما در مورد شهر این طرح موفقیت کمتری داشته است؛ که می‌توان علت را این‌گونه توضیح داد؛ در مورد شهر به دلیل اینکه که طرح به صورت مابه‌ازاء مسکن بوده بنابراین بیشتر سرمایه آن‌ها صرف خرید منزل با توجه به هزینه­های بالای مسکن در داخل شهر شده است، در صورتی که در مورد شهرک دولت منازل را در بیرون از شهر و در مناطقی که زمین برای ایجاد مسکن هزینه‌ای بالای نداشته فراهم نموده است با این حال دولت می­تواند با برنامه­ریزی قوی و با هزینه­های نه چندان بالا این شرایط را برای روستاییان مشمول طرح فراهم آورد. عامل دیگر در مورد موفقیت طرح را می‌توان این‌گونه گفت که مردم شهرک­نشینان اگر چه از جنگل خارج شدند ولی شرایط طوری فراهم شده است که هنوز به کشاورزی و دامداری خود مشغول بوده و بنابراین از حالت قبل خود از لحاظ کار فاصله نگرفتند درحالی‌که مردم شهر­نشین کاملاً زمین­ها و دام­های خود را از داست داده و به شغل­هایی از جمله کارگری روی آوردند و از آنجا که نارضایتی از شغل باعث نارضایتی از وضعیت زندگی نیز می­شود (28، 10) و این افراد نیز شرایط قبلی خود را از این لحاظ بهتر می­یابند نارضایتی کامل خود را اعلام می­کنند. با این وجود وقتی در مورد روستایی جابجایی صورت می­گیرد فراهم نمودن رضایت آن‌ها از الزامات طرح می­باشد هم از این لحاظ که دولت در مورد زندگی آن‌ها مسئول بوده و چه بسا که رضایت آن‌ها بر روی موفقیت انجام ادامه­ی طرح تأثیرگذار خواهد بود (14).

اگر چه از لحاظ میزان استفاده از محصولات خوراکی و دارویی جنگل، محصولات غیر چوبی و مرتعی و چوب بین سه منطقه اختلاف معنی‏داری مشاهده نمی­شود ولی استفاده روستانشینان از این محصولات بیشتر می‏باشد. این در حالی است که میزان استفاده از هیزم در شهر و شهرک نسبت به روستا اختلاف معنی‏داری را نشان می­دهد چرا که سوخت مورد استفاده افراد شهر و شهرک گاز و افراد روستانشینان نفت و هیزم می­باشد و همین عوامل باعث وابستگی بیشتر روستاییان به جنگل شده است؛ بنابراین طرح‌های ساماندهی خانوارهای جنگل نشین پراکنده باعث کاهش وابستگی افراد به جنگل می­شود. در مطالعه­ی Pirsufi omleshi (1997) که بعد از 4 سال از اجرای طرح در حوزه آبخیز آستارا انجام شد عدم تأثیر اجرای این طرح بر روی کاهش تخریب منابع طبیعی نشان داد که علت را می‌توان در گذشت زمان دانست به طوری که مطالعه­ی حاضر بعد از گذشت 20 سال از اجرای طرح تجمیع و 14 سال از اجرای طرح مابه­ازاء مسکن به بررسی وضعیت اقتصادی و اجتماعی افراد مشمولین این طرح می­پردازد، در طی این زمان باعث کاهش وابستگی به منابع طبیعی این افراد شده است.

یکی از دلایل اتکا بیشتر به یارانه­ها در زندگی روستاییان نسبت به شهر و شهرک­نشینان را می‌توان استفاده از طبیعت که در بسیاری از موارد به صورت رایگان می‌باشد، دانست. در صورتی که این موارد در مورد شهر و شهرک‌نشینان صادق نیست. در مورد مشارکت در موارد ذکر شده بین گروه­ها، اختلاف معنی‌داری وجود ندارد به طوری که در تمام گروه­ها خواستار شرکت در این نوع مشارکت­ها می­باشند بنابراین با یک برنامه­ریزی مناسب می‌توان برای روستاییان و افراد که مشمول طرح خروج دام قرار می­گیرند ایجاد درآمد نمود تا هم رضایت این افراد را با فراهم نمودن وضعیت اقتصادی بهتر رقم زد و هم در زمینه منابع طبیعی فرهنگ­سازی نمود (21) چرا که وضعیت اقتصادی ضعیف باعث می­شود تا افراد درصد بیشتری از کل نیازهای خویش را از محصولات جنگلی و فعالیت در جنگل تأمین کنند (5) و همچنین کاهش سطح فرهنگ در منابع طبیعی و افزایش نرخ بیکاری در جنگل‌های شمال کشور باعث کاهش 50 درصدی این جنگل‌ها در 50 سال اخیر شده است و مطالعات نشان داده که مشارکت افراد روستایی حاشیه­ی جنگل در امر حفاظت راهکار مناسبی جهت کاهش تخریب منابع طبیعی می­باشد (17) و یکی از راه‌های دستیابی به توسعه­ی پایدار منابع طبیعی با در نظر گرفتن قدرت جوامع محلی و تقویت توانایی آن‌ها در مدیریت منابع طبیعی است (12، 6). از لحاظ شرکت در کلاس­های آموزشی بین سه منطقه تفاوت معنی­داری مشاهده نمی­شود در صورتی که بیشتر افراد سابقه­ی شرکت در این کلاس‌ها را ندارند، برقراری این کلاس‌ها برای افراد ضروری می­باشد چراکه مردم از تخریب خود نسبت به طبیعت بی‌اطلاع هستند (31) که نظر افراد در مورد تأثیر جابه­جایی در مورد جنگل این امر را روشن می‌سازد.

 

 نتیجه‌گیری نهایی:

در حالت کلی می‌توان گفت وضعیت افراد طرح تجمیع و مابه­ازاء مسکن از لحاظ امکانات مکان زندگی در مقایسه با افرادی را که طرح را نپذیرفته­اند رو به بهبود رفته است و همچنین میزان وابستگی این افراد نسبت به روستاییان کم شده است. با این حال از آنجا که افراد طرح مابه‏ازاء مسکن از لحاظ شغلی به کارگری روی آوردند و کشاورزی خود را از دست داده­اند نارضایتی خود را از انجام طرح اعلام می­کنند. رسیدگی به وضعیت آن‌ها از الزامات می­باشد و با وجود تمایل افراد برای مشارکت در زمینه‌های مطرح شده می‌توان برای این افراد برنامه­ریزی نمود.

مراجع

References

1-Adler, B., A. Raff, K. Lauenroth, (2001). The effect of grazing on the spatial heterogeneity of vegetation. Oecologia 128, pp: 465-479.

2-Alipur, A., S. Bagherian, Gh. Ahmadi, 2007. Analysis of economic and social activities of local communities in the utilization of natural resources of the North watershed areas (case study VazRud watershed- Noor city ) ,.  The sixth economy Conference of the Iranian. Persian date Aban 1386 8-9: 14.

3-AmirNezhad, H., 2011. investigate the effect of socio-economic factors for tend to livestock out of the Mazandaran forests (case study: forest Sari city), rangeland journal 2 (Persian): 229-239.

4-Anonymous, 2009. Proposed Reorganization Plan forester families and livestock removal of forest watershed Golestan, Natural Resources Department of Golestan Province: 21.

5-Arnold, J.E.M., P.Bird, (1999). forest and the porerty environment Nexus. Prepared for the UNDP.EC Expert Workshop on Poverty and the Environment, Brussels, Belgium, January 20-21.32p.

6-Arta, F., A. Yakhkeshi, 2004. Introduction of environmental protection pattern, with emphasis on strengthening the socio-economic of rural communities in the HezarJarib region of Mazandaran province, Environmental Journal (Persian) 37: 47-83.

7-Azimi, N., M. AmiriLemar, 2008. Impact Assessment Regulatory livestock out of forest project  for Woodman in Gilan Case study  the central city of Rezvanshahr, Geographical Research Journal 63: 171-157.

8-Bihamta, MR., MA. ZareChahoki, 2008. Principles of Statistics on Natural Resources Science., Tehran University publication, first published: 300.

9-Brookfield H., Y. Byron (eds.), (1993). South-East Asia’s environmental future: The search for sustainability. Kuala Lumpur: Oxford University Press, Tokyo: United Nations University Press.pp:75-154.

10-Clark A., A. Oswald, (1994). Unhappiness and Unemployment. Economic Journal, 104, pp. 648 – 659.

11-Collins, S., A. Knapp, J. Briggs and j. Blair, (1998). Modulation of diversity by grazing and mowing in native tallgrass prairie, Science 280, pp. 745–747.

12-Gow, D. D., (1988). Development anthropology: In quest of practical vision. Development anthropology network, 6 (2): 13 – 17.

13-Hartnett d., k.L. Hickman, W. Fisher, (1996). Effects of bison grazing, fire, and topography on floristic diversity in tallgrass prairie, J. Range Manage. 49, pp.413–420.

14-Higman, S., (2005).The sustainable forestry handbook: a practical guide for tropical forest managers on implementing new standards, International Institute for Environment and Development, London, England:332p.

http:..siteresources.worldbank.org.INTARD.2145781253636075552.22322823.ForestGovernanceReforms.pdf.

15-Kalantari, Kh., 2003. Processing and analysis of data on social and economic research., Tehran, Sharif publication: 392.

16-Kumar, S., (2002). Does ‘‘Participation’’ in Common Pool Resource Management Help the Poor? A Social Cost–Benefit Analysis of Joint Forest Management in Jharkhand, India,. World Development Vol. 30, No. 5, pp: 763–782.

17-Mohanty, B., S. Ghanashyam, (2012). An empirical study on elements of forest governance:A study of JFM implementation models in Odisha. Procedia - Social and Behavioral Sciences 37,pp: 314 – 323.

18-Mortazavi,SA,. Nakhaei, N,. Navazi, MA,.2007. An Economic Evaluation of Removal of Grazing Animals from Forest Area and its Consequent Effects on the Prodution of Cattle & Sheep, The sixth economy Conference of the Iranian. Persian date Aban 1386 8-9: 18.

19-Nybakk E., P. Crespell, E. Crespell, A. Lunnan, 2009. Antecedents to forest owner innovativeness: An investigation of the non-timber forest products and services sector, Forest Ecology and Management 257: 608–618.

20-PirsofiOmleshi, M., 1997. Analysis of Socio-Economic condition of settling families in project of orgainizing and exciting domestic animals of Astara, MA thesis, faculty  Natural Resources of Tarbiat Modarres University: 104.

21-Rishi, P., (2003). What Actors think of Joint Forest Management: A Perceptual Analysis. International Forestry Review. 5(1), pp. 53-57.

22-Rook, A.J., J.R.B. Tallowin, (2003). Grazing and pasture management for biodiversity benefit, Anim. Res. 52, pp. 181–189.

23-Saeidi, H.R., A. Najafi, 2011. Application of analytic network process (ANP) to determine priority of livestock movement out of forest and forest settlers reorganization (case study: Babakouh district; Guilan), Iranian Journal of Forest: 309-321.

24-Salam M.A., T. Noguchi, M. Koke, (2005). Factors influencing the sustained participation of farmers in participatory forestry: a case study in central Sal forests in Bangladesh,. Journal of Environmental Management 74:43–51p.

25-Shamekhi, T., SM. Mir Mohammadi, 2012. Forest and rangelands challenges of Iran and proposals for resolving the problems and, Economic Research Department, Leadership report No. 150: 31.

26-Sheikhpoor, R., S.Gh. Jalali, A. Yakhkeshi, Sh. Shariateja, (2011). Local Forestry,A Method for Solving Economic–Social Problems of Woodsmen.First Serbian Forestry Congress, 11-13 November 2010 Belgrade, Republic of Serbia, pp:561-572.

27-Sternberg, M., M. Gutman, A. Perevolotsky., E.D. Ungar and J. Kigel, (2000). Vegetation response to grazing management in a Mediterranean herbaceous community: a functional group approach. Journal of Applied Ecology, 37: 224–237.

28-Winkelmann L., R. Winkelmann, (1998). Why are the Unemployed so Unhappy? Evidence from Panel Data. Economica:65 (257), pp. 1 – 15.

29-Wolfslehner, B., H. Vacik, M.J. Lexer, (2005). Application of the analytic network process in multi-criteria anlysis of sustainable forest management, Forest Ecology and Management, 207: 157-170.

30-World Bank. (2009). “Roots for Good Forest Outcomes: An Analytical Framework for Governance Reforms, Report No. 49572-GLB, Agriculture and Rural Development Department, Sustainable Development Network, World Bank, Washington, DC.

31-Wunder, S., (2001). Poverty alleviation and tropical forests: what scope for synergies? World Development 29 (11), 1817–1833.

-family:"B Nazanin"; mso-ansi-language:EN'>