ارزیابی آثار رفاهی سیاست مکانیزاسیون در تولید صنعت چغندرقند ایران (کاربرد رهیافت معادلات به ظاهر نامرتبط پانل)

اقتصاد مالی

مقاله 7، دوره 9، شماره 30، خرداد 1394، صفحه 121-140   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

رضا رحیمی^{* 1}؛ سعید یزدانی²؛ امیر محمدی نژاد³

¹دانش آموخته دکتری، گروه اقتصادکشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات. تهران ایران

²استاد گروه اقتصادکشاورزی، دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی، دانشگاه تهران. ایران

³استادیار، گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.تهران.ایران

چکیده

مکانیزاسیون با غلبه بر محدودیت‌های فنی و اقلیمی از یکسو و محدودیت‌های زمانی از سوی دیگر، امکان افزایش تولید بخش کشاورزی را میسرکرده‌است. از سوی دیگر چغندرقند به‌عنوان یکی از محصولات صنعتی بخش کشاورزی است که نقش مهمی را در تأمین قند و شکر مورد نیاز داخل کشور ایفا می‌کند. در این مطالعه، باهدف بررسی آثار رفاهی سیاست مکانیزاسیون چغندرقند، توابع عرضه و تقاضای چغندرقند با استفاده از رهیافت معادله های به ظاهر نامرتبط و به‌کارگیری داده‌های پانل برآورد شده است. نتایج نشان داده است که درجه مکانیزاسیون در سال‌های ۹۰-۱۳۷۰ افزایش یافته است. همچنین در اثر اجرای این سیاست، تولیدکنندگان تا دو برابر مصرف‌کنندگان رفاه کسب می­کنند. بنابراین می‌توان این سیاست را به‌عنوان ابزاری در راستای حمایت از تولیدکنندگان بکار برد. بنابراین پیشنهاد می‌شود با توجه به اینکه گسترش مکانیزاسیون به سبب ارتباطات پسین و پیشین موجب رونق سایر بخش های اقتصادی می‌شود مورد دقت بیشتر سیاست‌گذاران گردد

کلیدواژه‌ها

سیاست مکانیزاسیون؛ مازاد رفاه؛ عرضه و تقاضا؛ چغندرقند. طبقه بندی JEL : Q18؛ D6؛ I38؛ C54

اصل مقاله

 

ارزیابی آثاررفاهی سیاست مکانیزاسیون در تولید صنعتچغندرقندایران

(کاربرد رهیافت معادلات به ظاهر نامرتبط پانل)

 

 

رضا رحیمی

تاریخ دریافت: 20/10/1393            تاریخ پذیرش: 21/12/1393

[1]

سعید یزدانی[2]

امیر محمدی نژاد[3]

 

چکیده

مکانیزاسیون با غلبه بر محدودیت‌های فنی و اقلیمی از یکسو و محدودیت‌های زمانی از سوی دیگر، امکان افزایش تولید بخش کشاورزی را میسرکرده‌است. از سوی دیگر چغندرقند به‌عنوان یکی از محصولات صنعتی بخش کشاورزی است که نقش مهمی را در تأمین قند و شکر مورد نیاز داخل کشور ایفا می‌کند. در این مطالعه، باهدف بررسی آثار رفاهی سیاست مکانیزاسیون چغندرقند، توابع عرضه و تقاضای چغندرقند با استفاده از رهیافت معادله های به ظاهر نامرتبط و به‌کارگیری داده‌های پانل برآورد شده است. نتایج نشان داده است که درجه مکانیزاسیون در سال‌های ۹۰-۱۳۷۰ افزایش یافته است. همچنین در اثر اجرای این سیاست، تولیدکنندگان تا دو برابر مصرف‌کنندگان رفاه کسب می­کنند. بنابراین می‌توان این سیاست را به‌عنوان ابزاری در راستای حمایت از تولیدکنندگان بکار برد. بنابراین پیشنهاد می‌شود با توجه به اینکه گسترش مکانیزاسیون به سبب ارتباطات پسین و پیشین موجب رونق سایر بخش های اقتصادی می‌شود مورد دقت بیشتر سیاست‌گذاران گردد.

 

واژه‌های کلیدی: سیاست مکانیزاسیون، مازاد رفاه، عرضه و تقاضا، چغندرقند.

طبقه بندی JEL : Q18، D6، I38، C54

1- مقدمه

با گذر زمان و رشد جمعیت و فشار تقاضای مواد غذایی، دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذا به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های موثر بر امنیت غذایی مطرح گردید. در دوران معاصر با افزایش جمعیت و نیازهای فزاینده به مواد غذایی ازیک‌طرف و محدودیت منابع در بخش کشاورزی از سوی دیگر، اهمیت انتخاب فناوری‌های مناسب جهت استفاده بهینه از منابع کمیاب در تولید مواد غذایی ضروری است. فناوری‌های مکانیکی با غلبه بر محدودیت‌های فنی و اقلیمی از یک سو و محدودیت‌های زمانی از سوی دیگر، گسترش تولید بخش کشاورزی را میسرکرده‌اند. در حقیقت، فناوری‌های مکانیکی سبب کاربردی شدن دستاوردهای تحقیقاتی در شاخه‌های مختلف کشاورزی می‌شود. در نتیجه، مکانیزاسیون کشاورزی از یک انتخاب و یک جایگزینی ساده ماشین به‌جای نیروی کار به‌ضرورتی جهت افزایش بهره وری استفاده از سایر نهاده‌ها تبدیل شده است (امجدی و چیذری، ۱۳۸۵).

ازاین‌رو سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان کشاورزی در تمام کشورها، با توجه به میزان دسترسی به نهاده‌های تولید و ویژگی‎‌های کشاورزی، فناوری زیستی یا مکانیکی را انتخاب می‌کنند. فناوری مکانیکی یا مکانیزاسیون کشاورزی به‌عنوان روش و ابزار تولید نقش مهمی در تولید کشاورزی ایفا می‌کند. در ایران نیز از چندین دهه گذشته ماشین‌های کشاورزی وارد فرآیند تولیدشده و بخش جدایی‌ناپذیر ساختار کشاورزی گردیده‌اند. البته همواره انتخاب سیاست مناسب توسط دولت از موارد بحث‌برانگیز بوده است. عرضه نامناسب ماشین‌آلات از یک سو و استهلاک ادوات کشاورزی از سوی دیگر سبب شده است تا وضعیت مکانیزاسیون کشاورزی با وضعیت مطلوب فاصله داشته باشد (امجدی، ۱۳۸۳). در میان اشکال مختلف مداخله آگاهانه دولت در بخش کشاورزی که از آن به‌عنوان سیاست‌کشاورزی تعبیر می‌شود، گروهی از مداخله های تولیدکنندگان و گروهی دیگر، مصرف‌کنندگان را متأثر می‌سازد. به جهت کاهش هزینه‌های ناشی از اجرای سیاست‌ها و همچنین کاهش انحرافات سیاستی، سیاست‌هایی کارآمدتر است که از طریق مکانیسم بازار عمل نماید. برخی از سیاست‌ها برطرف عرضه (گالاتی، ۱۹۹۰، کهنسال، ۱۳۷۲، الیاسیان و حسینی، ۱۳۷۵، نیکوکار، ۱۳۸۱) و برخی سیاست‌ها بر طرف تقاضای محصولات اثرگذار است (بخشوده، ۱۳۷۹ و گیلانپور ۱۳۷۴).

براثر مداخله آگاهانه دولت در بازار باهدف پیاده‌سازی مکانیزاسیون کشاورزی که از آن به‌عنوان سیاست مکانیزاسیون یاد می‌شود، نسبت قیمت نهاده‌ها تغییر کرده و نهاده‌ها جایگزین یکدیگر خواهند شد. گرایش به جانشینی نهاده‌های تولید براثر تغییر در قیمت نهاده‌ها از اصول بنیادین رفتار اقتصادی است. تغییر در قیمت نسبی عوامل تولید به طور معمول سبب می‌گردد تا نسبت نهاده‌های تولید و در نتیجه سهم درآمدی نهاده‌های تولید تغییر نماید. مکانیزاسیون به‌عنوان یک شیوه تولید بر انتقال تابع تولید، تابع هزینه و در نتیجه تابع عرضه محصول اثرگذار است. این اثرگذاری به سبب تغییر در قیمت محصول، رفاه مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان و در نتیجه رفاه جامعه را دستخوش تغییراتی خواهد کرد (امجدی، ۱۳۸۳).

چغندرقند یکی از محصولات صنعتی بخش کشاورزی است که نقش مهمی در تأمین قند و شکر مورد نیاز داخل کشور ایفا می‌کند. چغندر علوفه‌ای و ملاس چغندرقند در تغذیه دام کاربرد دارد. بنابراین چغندر نقش مهمی در سبد غذایی خانوار و هم در صنایع تبدیلی و دام‌پروری کشور ایفا می‌کند (احمدیان و همکاران، ۱۳۹۰).

بررسی عملکرد تولید چغندرقند در سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد که ۹۹هزار هکتار از اراضی کشور به کشت چغندرقند اختصاص یافته است. در سال ۱۳۹۰ میزان تولید چغندرقند برابر ۱/۴میلیون تن بوده است. بررسی تجارت خارجی نشان می‌دهد که در سال ۱۳۸۹، ۱۴هزار تن چغندرقند وارد شده است. یکی از راه‌های کاهش واردات و افزایش تولید، تغییر شیوه تولید، نسبت به‌کارگیری عوامل تولید و در نهایت بهبود عملکرد محصول در هکتار یا بهره‌وری است. نمودار زیر روند تولید چغندرقند را در دوره ۵۰ ساله منتهی به سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد. نکته قابل‌تأمل آن است که علیرغم روند صعودی تولید تا پیش از سال ۱۳۵۷، پس از این سال روند تولید دچار نوسان های شدید شده و روندی تقریباً ثابت را داشته است. به‌عبارت‌دیگر تولید رشدی همگام با رشد تقاضا نداشته است. زیرا با گذر زمان و رشد جمعیت، تقاضا افزایش می‌یابد. ازاین‌رو در این مطالعه ضمن بررسی روند مکانیزاسیون چغندرقند، تغییرات رفاه مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان چغندرقند بر اثر اجرای سیاست مکانیزاسیون اندازه‌گیری شده است.

 

۲-پیشینه تحقیق

۲-۱- مطالعات انجام‌شده در داخل

احمدیان و همکاران (۱۳۸۹)، آثار رفاهی ناشی از پیشرفت تکنولوژی تولید ذرت در ایران را بررسی کرده‌اند. در این مطالعه با به‌کارگیری مفهوم عام برای تکنولوژی و آمار سری زمانی ۸۶-۱۳۴۰، ابتدا معادلات عرضه و تقاضای محصول ذرت، با در نظر گرفتن پدیده همبستگی همزمان، برازش و سپس اثرات بهبود تکنولوژی بر رفاه تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان و در نهایت رفاه اجتماعی در قالب سه سناریوی ۲، ۵ و ۱۰ درصد کاهش ناشی از بهبود تکنولوژی بررسی شد. بر اساس نتایج به‌دست آمده کشش قیمتی تقاضا 43/0- و کشش قیمتی عرضه 24/0 می‌باشد. همچنین یافته‌های این مطالعه نشان می­دهد که در تمامی سناریوها، سهم مازاد رفاه تولیدکننده از کل مازاد رفاه اجتماعی بیش از ۶۵ درصد می­باشد

ترکمانی و آذرین فر (۱۳۸۴)، تأثیر رشد مکانیزاسیون را بر اشتغال نیروی کار کشاورزی بررسی کرده‌اند. در این مطالعه با به‌کارگیری مدل خود توضیحی با وقفه گسترده، چنین نتیجه‌گیری شده است که در کوتاه و بلندمدت نرخ رشد تکنولوژی ماشینی با نرخ رشد اشتغال نیروی کار در بخش کشاورزی دارای رابطه منفی است.

امجدی و چیذری (۱۳۸۵)، وضعیت مکانیزاسیون کشاورزی در ایران را بررسی کرده‌اند. نتایج نشان داده است که میزان تأمین ماشین‌آلات در برنامه‌های اول، دوم و سوم توسعه اقتصادی با برنامه‌های مصوب ازنظرتعدادوترکیب تفاوت بسیار دارد.همچنین رشد قیمت ماشین‌آلات کشاورزی بیشترازرشدشاخص قیمت تضمینی محصولات کشاورزی بوده است. البته علیرغم موارد مذکور، در سال‌های گذشته درجه مکانیزاسیون در عملیات زراعی افزایش یافته است که این نشان‌دهنده نقش کنونی ماشین‌های کشاورزی و مکانیزاسیون کشاورزی درتولیدکشاورزی است. در این مقاله تنگناهای مکانیزاسیون کشاورزی ایران نیز ارائه شده است.

 

۲-۲- مطالعات انجام‌شده در خارج

هیامی و روتن^[i] (1971) در قالب نظریه نوآوری القایی معتقدند که نتایج تحقیق های کشاورزی از طریق جایگزینی نهاده‌ها یا افزایش بهره وری نهاده‌های موجود، منجر به افزایش تولید در سطح کنونی مصرف نهاده‌ها یا کاهش هزینه‌ها در سطح کنونی تولید و یا هر دو می‌گردد. علی و پریخ^[ii] (1992)، در مطالعه‌ای به بررسی روابط بین نهاده‌های مختلف در مزارع تراکتوریزه شده و مزارع تراکتوریزه نشده در کشاورزی پاکستان پرداختند. اطلاعات مربوط به ترکیب خانوار، میزان تولید، نهاده‌های مورد استفاده به قیمت نهاده‌ها و محصول و هزینه‌های مزرعه از طریق تکمیل پرسشنامه به‌صورت تصادفی در ۹۸ مزرعه در استان‌های مرزی در دو فصل کشت 8-1987 جمع‌آوری شده است. بررسی روابط بین نهاده‌ها با کمک تابع هزینه ترانسلوگ و استخراج توابع سهم هزینه با استفاده از لم شفرد انجام شده است. نتایج به‌کارگیری رهیافت رگرسیون های به ظاهر نامرتبط نشان داده است که تراکتور باکار انسان و دام قابل جانشینی هستند؛ اما این فرض که تراکتور می‌تواند موقعیت را برای جذب کار از طریق افزایش بازدهی و تراکم کشت بهبود بخشد، تائید نمی‌شود. همچنین در مزارع تراکتوریزه بیشتر کشش‌های قیمتی خودی و متقاطع برای نهاده‌ها کوچک‌تر از واحدند. در این مطالعه نیز جهت بررسی تفاوت هزینه مزارع عادی با تراکتوریزه الگوی رگرسیون های به ظاهر نامرتبط بکار رفته است.

ناپاسینتیوونگ و امرسون^[iii] (2003)، در مطالعه‌ای به بررسی ارتباط مکانیزاسیون زراعی و بازار نیروی کار زراعی پرداختند. این مطالعه در تلاش بوده است تا اثر متغیرهای اقتصادی، اجتماعی در اریب تغییرات تکنولوژی را اندازه‌گیری نماید. ازاین‌رو تابع هزینه و توابع سهم هزینه‌ای استفاده شده است. هزینه تابعی از قیمت نهاده‌ها و متغیر تکنولوژی در نظر گرفته شده است. نتایج نشان داده است که پرداخت‌های حمایتی به طور معنی‌داری موجب تکنولوژی‌هایی می‌گردد که باعث استفاده کمتر از سرمایه و استفاده بیشتر از نیروی کار روزمزد و قراردادی می‌گردد. نسبت سهم بازار تولیدکنندگان بزرگ، به طور معنی‌داری موجب تکنولوژی‌هایی می‌گردد که باعث استفاده بیشتر از کارگران قراردادی و مواد اولیه می‌شوند

بررسی مطالعه های انجام‌شده در داخل و خارج کشور نشان می‌دهد که اگر چه آثار رفاهی تکنولوژی مورد توجه برخی مطالعه ها بوده است اما مکانیزاسیون به‌عنوان شکلی از سیاست کشاورزی و آثار رفاهی آن به‌ویژه برای محصول صنعتی چغندرقند مورد توجه قرار نگرفته است.

 

 

 

۳- مبانی نظری پژوهش

از جمله مهم‌ترین تدابیری که می‌بایست در جریان نوسازی بخش کشاورزی به آن اهتمام ورزید، توسعه فناوری و کاربرد آن می‌باشد. برای بهبود کیفی و کمّی تولید و رقابت در بازار محصولات کشاورزی، فعـالان بخش- چه دولتی و چه غیردولتی- مجبـور به انطبـاق خود با شرایط حاصل از کاربرد فناوری های نوین هستند. (مؤذن و همکاران، ۱۳۸۳).

یکی از مصـادیق فنـاوری، امر مکانیـزاسیـون در فعالیت های کشاورزی است. مکانیزاسیون یکی از عوامل اصلی در توسعه کشاورزی و اساساً به مثابه رویکردی است که نیلِ بخش کشاورزی به مرحله تولید صنعتی و تجاری را ممکن می‌سازد. مکانیزاسیون، عهده‌دار شدن و انجام دادن فعالیت‌های کشاورزی توسط منابع غیرانسانی است (الیس^[iv]، 1990) و سیاست های مکانیزاسیون، سیاست‌هایی است که بر سرعت و جهت پذیرش فناوری‌های مکانیکی توسط کشاورزان اثر می‌گذارد (الیس، 1990). از نظر بینسوانگر (1987)، سیاست مکانیزاسیون در کشورهای در حال توسعه شامل مداخله مستقیم و غیرمستقیم دولت است در:

الف) تصمیم‌گیری کشاورزان و دیگران در زمینه انتخاب انرژی، ماشین‌آلات و تجهیزاتی که نیروی آنها به کار گرفته می‌شود.

ب) تجارت بین‌المللی ماشین‌آلات و تجهیزات و پیشرفت صنعت ماشین‌سازی.

مکانیزاسیون کشاورزی با تأثیر بر اشتغال و کیفیت و میزان عملکرد در واحد سطح می‌تواند درآمدهای کشاورزان را افزایش داده و با انتقال منحنی عرضه به سمت راست در شرایط ثبات تقاضا و سایر شرایط قیمت را کاهش و مقدار تعادلی را افزایش می‌دهد. از سوی دیگر امجدی (۱۳۸۳)، نشان داد که مکانیزاسیون می‌تواند بر توزیع درآمد و کارایی نهاده‌ها نیز اثرگذار باشد. بنابراین از این مسیر نیز اجرای مکانیزاسیون دارای پیامدهای رفاهی برای هر دو گروه عرضه‌کننده و تقاضاکننده خواهد بود.

آلستون و همکاران^[v] (1997)، اثرات مکانیزاسیون بر رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده را با استفاده از نمودار زیر نشان دادند. همان طور که در شکل زیر آمده است با انتقال منحنی تقاضا به سمت راست مازاد رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده تغییر می‌کند.

 

 

P

P₀

P₁

D

S₀

S₁

a

b

Q₀

Q

Q₁

نمودار ۱- تغییر در رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده ناشی از مکانیزاسیون

یکی از شاخص‌های کمی‌سازی و بررسی روند مکانیزاسیون کشاورزی که وضعیت مکانیزاسیون یک محصول را در سطح استان یا کشور بررسی می‌کند، شاخص درجه مکانیزاسیون است. این شاخص به‌صورت زیر تعریف و محاسبه می‌شود.

درجه مکانیزاسیون از حاصل تقسیم سطح مکانیزاسیون بر سطح کل مزرعه به‌دست آمده و به‌صورت درصد و بر اساس رابطه زیر محاسبه می‎شود (بیگدلی و همکاران، ۱۳۸۶):

 

سطح مکانیزاسیون (هکتار)	=	درجه مکانیزاسیون به درصد
سطح کل  (هکتار)

 

4- روش پژوهش

بر پایه آنچه در بخش مبانی نظری نشان داده شده است، مکانیزاسیون کشاورزی با تأثیر بر انتقال منحنی عرضه به سمت راست، قیمت تعادلی را کاهش و مقدار تعادلی را افزایش می‌دهد. مصرف‌کننده به سبب دریافت مقدار بیشتر کالا و قیمت پائین تر منتفع و از سوی دیگر تولیدکننده نیز مقدار بیشتر را فروخته و درآمد بیشتری را دریافت می‌کند. آن چه اهمیت دارد این است که بررسی شود که مکانیزاسیون میزان عملکرد تولید محصول چغندرقند را افزایش داده است یا خیر. زیرا افزایش عملکرد تائید می‌کند که منحنی عرضه منتقل‌شده و مازاد رفاه تولیدکننده و مصرف‌کننده را دستخوش تغییرها می‌سازد.

به‌منظور اندازه‌گیری اثرات رفاهی اجرای مکانیزاسیون بایستی نخست مسیری را که رفاه را متأثر می‌سازد شناسایی کرد. آلستون و همکاران (1997) نشان دادند که مکانیزاسیون سبب انتقال منحنی عرضه به سمت راست شده و مازاد رفاه تولیدکننده و مصرف‌کننده را متأثر می‌سازد

 

۴-۱- رهیافت اندازه‌گیری اثرات مکانیزاسیون بر رفاه تولیدکننده و مصرف‌کننده

نمودار زیر اثر مکانیزاسیون بر عرضه و تقاضای محصول چغندرقند را نشان می‌دهد. انتظار می‌رود با ثابت بودن سایر عوامل، در اثر پیشرفت تکنولوژی منحنی عرضه (S) به طور موازی به سمت راست انتقال‌یافته (منحنی S₁) و نقطه تعادل از نقطه اولیه (P₀Q₀) به نقطه تعادل ثانویه (P₁Q₁) جابجا شود. به‌عبارت‌دیگر همان طور که در شکل ۱ آمده است نقطه تعادل از a به نقطه b جابجا می‌شود که در نتیجه این انتقال قیمت تعادلی از P₀ به P₁ کاهش و مقدار تعادلی از Q₀ به Q₁ افزایش خواهد یافت (آلستون و همکاران، 1997).

 

D

S0

S1

a

b

P0

Q0

Price

Quantity

P1

Q1

d

I0

I1

c

e

k

نمودار ۳- تغییر در نقطه تعادل و تغییر در رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده ناشی از مکانیزاسیون

 

در نقطه تعادل اولیه a مازاد رفاه مصرف‌کننده برابر با مساحت ناحیه P₀aF می‌باشد. پس از انتقال منحنی عرضه به دلیل اجرای سیاست، تولید به سمت راست (نقطه تعادل ثانویه b)، مازاد رفاه مصرف‌‌کننده برابر P₁bF خواهد بود. در اثر مکانیزاسیون به‌اندازه P₀abP₁  به رفاه‌ مصرف‌کنندگان افزوده شده است.

همان طور که در نمودار آمده است، در نقطه تعادل اولیه a مازاد رفاه تولیدکننده برابر با مساحت ناحیه P₀aI₀ است که پس از اجرای سیاست و انتقال منحنی عرضه به سمت راست و برای نقطه تعادل ثانویه (b)، مازاد رفاه تولیدکننده برابر P₁bI₁ خواهد شد. با توجه به این که دو مثلث P₀aI₀ و dcI₁با یکدیگر برابر هستند می‌توان نتیجه گرفت که تغییر در مازاد تولیدکننده برابر P₁bcd خواهد بود.

با توجه به این که جامعه از دو گروه تولیدکننده و مصرف‌کننده تشکیل شده است، به‌منظور بررسی رفاه جامعه بایستی مجموع مازاد رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده را به‌دست آورد.

توابع عرضه و تقاضای همزمان چغندرقند در این مطالعه همانند مطالعه های یاوری (۱۳۸۰) و حسینی‌پور و احمدیان (۱۳۸۷)، به فرم لگاریتمی خطی و به‌صورت زیر خواهند بود. اگر چه عوامل مختلف بر روی تقاضا و عرضه اثرگذار هستند اما چند عامل متغیرهای به‌کار گرفته‌شده را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با توجه به اصل قلت^[vi]، الگوها با متغیرهای کمتر نسبت به الگوهای پیچیده مناسب تر است. محدودیت تعداد داده‌ها نیز متغیرها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. همچنین مطالعات ذکرشده نشان داده‌اند که متغیرهای قیمت و درآمد و همچنین سطح زیرکشت بیشترین میزان توضیح دهندگی عرضه و تقاضا را داشته‌اند.

 

 (1)                                     

      (2)                               

                               

که در آن Q^d_it تقاضای چغندرقند استان i ام (تن)، Q^s_it، تولید چغندرقند استان i ام (تن) P^d_itوP^s_itقیمت چغندرقند در استان i ام (تن به ریال)، I_it، درآمد موثر برای تقاضای چغندرقند استان i ام، و A¹_it، نشان‌دهنده سطح زیرکشت در استان i ام است. U_1t و U_2t نشان‌دهنده اجزای اخلال مدل هستند. معادله (۱) نشان‌دهنده تابع تقاضا و معادله (۲) نشان‌دهنده تابع عرضه بدون در نظر گرفتن مکانیزاسیون است. ضرایب و  نشان‌دهنده کشش‌های قیمتی عرضه و تقاضا می‌باشند.

با فرض ثبات شرایط همان طور که آلستون و همکاران (1997) نشان دادند، پس از انتقال منحنی عرضه به سمت راست بر اثر مکانیزاسیون، قیمت تعادلی کاهش خواهد یافت. درصد کاهش در قیمت تعادلی بازار ناشی از مکانیزاسیون با Z نشان داده می‌شود که به‌صورت زیر تعریف گردید:

 (3)                                                                              

 

از سویی دیگر میزان انتقال منحنی عرضه به سمت راست و پائین با پارامتر k نشان داده شد و درصورتی‌که K=k/P₀، آن گاه بین K و Z رابطه  برقرار خواهد بود. نشان‌دهنده کشش قیمتی عرضه و  نشان‌دهنده قدر مطلق کشش قیمتی تقاضا است (آلستون و همکاران، 1997).

همان طور که در نمودار آمده است، در نقطه تعادل اولیه a مازاد رفاه مصرف‌کننده برابر با مساحت ناحیه P₀aF می‌باشد. پس از انتقال منحنی عرضه به سمت راست (نقطه تعادل ثانویه b)، مازاد رفاه مصرف‌‌کننده برابر P₁bF خواهد بود. در اثر مکانیزاسیون به‌اندازه P₀abP₁  به رفاه‌ مصرف‌کنندگان افزوده شده است. از لحاظ جبری تغییر در رفاه مصرف‌کننده برابر است با:

       (4)                                                       

 

آلستون و همکاران (1995)، نشان دادند که تغییر در رفاه مصرف‌کنندگان را می‌توان به‌صورت زیر نیز نوشت:

       (5)                                                       

 

برای محاسبه مازاد رفاه تولیدکننده بایستی اشاره شود که در نقطه تعادل اولیه (a)، مازاد رفاه تولیدکننده برابر با مساحت ناحیه P₀aI₀که پس از انتقال منحنی عرضه به سمت راست و برای نقطه تعادل ثانویه (b)، مازاد رفاه تولیدکننده برابر P₁bI₁ خواهد شد. با توجه به این که دو مثلث P₀aI₀ و dcI₁با یکدیگر برابر هستند می‌توان نتیجه گرفت که تغییر در مازاد تولیدکننده برابر P₁bcd خواهد بود. از لحاظ جبری تغییر در رفاه تولیدکننده برابر است با:

       (6)                                                  

 

آلستون و همکاران (1995)، نشان دادند که تغییر در رفاه تولیدکنندگان را به‌صورت زیر نیز می‌توان نوشت:

 

       (7)                                                       

 

با توجه به این که جامعه از دو گروه تولیدکننده و مصرف‌کننده تشکیل شده است، به‌منظور بررسی رفاه اجتماعی بایستی مجموع مازاد رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده را به‌دست آورد. آلستون و همکاران (1997)، نشان دادند که براثر اجرای این سیاست دولت عایدی نخواهد داشت. بنابراین رفاه جامعه به‌اندازه مساحت P₀abcd خواهد بود. تغییر در رفاه جامعه برابر است با:

       (8)                                           

 

آلستون و همکاران (1995)، نشان دادند که تغییر در رفاه اجتماعی با توجه به شکل 2 را می‌توان به‌صورت زیر نوشت:

(9)                                                   

پس با استفاده از روابط ۵، ۷ و ۹ تغییر در مازاد رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده و مازاد رفاه اجتماعی ناشی از مکانیزاسیون چغندرقند محاسبه می‌شود.

روش جمع‌آوری داده‌های این مطالعه از نوع کتابخانه‌ای و اسنادی بوده که شامل اطلاعات تولید، سطح زیر کشت و درآمد سرانه (ریال) استان های عمده تولیدکننده و مصرف‌کننده چغندرقند در سال‌های ۹۲-۱۳۸۰ می‌باشد که از آمارنامه‌های استانی وضعیت تولید محصولات کشاورزی و گزارش بهای محصولات کشاورزی و گزارش‌های انجمن صنفی صنایع قند و شکر ایران برداشت شده است.

به‌منظور تجزیه تحلیل اطلاعات ضمن استفاده از آمار توصیفی و بررسی روند متغیرها از روش‌ سیستم معادلات به ظاهر نامرتبط پانل استفاده شده است. به‌منظور تجزیه‌وتحلیل داده‌ها از نرم‌افزار Excel 2007 و جهت برازش توابع از نرم‌افزار‌ Eviews 8، استفاده شده است.

 

۵- یافته‌های پژوهش

جهت بررسی وضعیت مکانیزاسیون چغندرقند، مراحل مختلف تولید این محصول به فرآیندهای خاک‌ورزی، کاشت، داشت و برداشت تفکیک شده است. بررسی‌ها نشان داده است که در سال ۱۳۹۰ در مقایسه با سال ۱۳۸۵، ۹۸ درصد فرآیند خاک‌ورزی به‌صورت مکانیزه انجام شده است.

در مراحل کاشت نیز به‌جز عملیات شیپرزنی، سایر فرآیند بالای ۹۰ درصد مکانیزه انجام شده است. در مرحله برداشت نیز از ۵۳ درصد مکانیزه در سال ۱۳۸۵ به ۶۹ درصد مکانیزه در سال ۱۳۹۰ افزایش داشته است. این در حالی است که در میان مراحل چهارگانه، مرحله برداشت چغندرقند کمترین مکانیزاسیون را داشته است. به‌طوری که در سال ۱۳۹۰ و در تولید مکانیزه تنها ۱۸ درصد فرآیند برداشت مکانیزه بوده است. البته در این سال تنها ۶ درصد عملیات برداشت به طور کامل توسط انسان انجام شده است. البته جهت ارزیابی وضعیت مکانیزاسیون به معیارهای دیگری نظیر درجه مکانیزاسیون، ضریب مکانیزاسیون، عمر مفید ادوات کشاورزی و وضعیت استهلاک ماشین‌آلات بایستی توجه شود. در چند دهه گذشته تاکید بر شاخص سطح مکانیزاسیون موجب عدم توجه به سایر عوامل موثر در این فرآیند شده است که نتیجه آن شکست بسیاری از برنامه‌ها و استراتژی‌های توسعه مکانیزاسیون بوده است (مرکز توسعه مکانیزاسیون کشاورزی، ۱۳۷۸). این در حالی است که نجفی (۱۳۶۸)، لویمی (۱۳۷۸)، حاجی میر رحیمی و شفیعی قصر (۱۳۸۱) و پیلار^[vii] (۱۹۸۵)، خرد بودن اراضی، سطح پایین سواد، گرانی و کمبود ماشین‌ها، هزینه بالای نهاده‌ها و کمبود سرمایه کشاورزی را از موانع توسعه مکانیزاسیون کشاورزی می‌دانند.

 

جدول ۱- وضعیت مکانیزاسیون در مراحل عمده تولید چغندرقند در سال ۱۳۸۵ و ۱۳۹۰

سال 1390	سال 1385	شرح عملیات	نوع عملیات		ردیف
100	100	اولیه	خاک ورزی		1
100	90	ثانویه
95	81	تسطیح نسبی
35	-	عملیات شیپرزنی	کاشت		2
94.7	81.8	ردیف کاری
93	72	کشت مونوژرم
51.8	26.9	کولتیواتور کودکار	داشت		3
71.3	63	مبارزه با علف هرز
84.6	71.3	مبارزه با آفات و بیماری‌ها
27.8	9.8	برگ‌زنی	برداشت مکانیزه	برداشت	4
8.3	5.2	چغندر کنی و ردیف‌کنی
14.3	6.5	بارکنی
22.5	6.2	برداشت مکانیزه کامل با ماشین‌های منفصل یا با کمباین
71.5	73.8	چغندرکنی با تراکتور و برگ‌زنی و بارکنی با دست و توسط کارگر	برداشت سنتی
6	20	تمام عملیات به‌صورت دستی و توسط کارگر انجام پذیرد

منبع: نظری و همکاران (۱۳۹۱)

۵-۱- بررسی وضعیت کشت مکانیزه در استان‌های چغندر خیز کشور

بررسی وضعیت کشت چغندرقند در استان‌های چغندر خیز همان طور که در جدول ۲ آمده است، نشان می‌دهد که درصد سطح زیر کشت مکانیزه زراعت چغندرقند در سال ۱۳۹۰ به حدود ۹۴ درصد سطح زیر کشت رسیده است لیکن در استان‌های مختلف اختلاف سطوح کشت مکانیزه بسیار زیاد و متفاوت است. در بیشتر استان‌های کشور تمام کشت به‌صورت مکانیزه و با استفاده از ارقام منوژرم انجام می‌گیرد درحالی‌که در استان خراسان رضوی که در گذشته بالاترین سطح و تولید چغندرقند کشور را داشته، این میزان ۸۱ درصد است و بقیه یعنی ۱۹ درصد سطوح کشت به‌صورت سنتی و کرتی انجام می‌گیرد. استان خراسان جنوبی با ۵۲ درصد کمترین میزان سطوح مکانیزه کشت را به خود اختصاص داده است.

علیرغم مکانیزه شدن کشت، در بیشتر مواقع عملیات تسطیح نسبی، تهیه بستر کاشت و به تبع آن عملیات کاشت با دقت کافی و به‌صورت اصولی انجام نمی‌گیرد.

 

جدول ۲- سطح زیر کشت مکانیزه زراعت چغندرقند در استان‌های عمده چغندر خیز کشور در سال ۱۳۹۰

ردیف	نام استان	سطح زیر کشت (هکتار)	سطح کشت مکانیزه (هکتار)	درصد سطح کشت مکانیزه
1	خراسان رضوی	22170	17977	81
2	آذربایجان غربی	38476	38476	100
3	فارس	14621	14621	100
4	کرمانشاه	9000	9000	100
5	اصفهان	3062	3062	100
6	لرستان	4200	420	100
7	همدان	4593	4593	100
8	اردبیل	1581	1580	100
9	خراسان جنوبی	1756	925	53
10	خراسان شمالی	2050	1750	85
11	سمنان	2182	2182	100
12	چهارمحال و بختیاری	963	963	100
13	قزوین	2906	2806	100
14	مرکزی	1050	1050	100
15	کردستان	386	386	100
16	آذربایجان شرقی	145	145	100
17	زنجان	94	94	100
	کل	109	102	93

منبع: نظری و همکاران (۱۳۹۱)

 

۶- نتایج و بحث

با توجه به استفاده از داده‌های پانل، اولین گام در برآورد توابع عرضه و تقاضای چغندرقند بررسی وضعیت ایستایی متغیرهای مورد استفاده در مدل است که به‌منظور بررسی ایستایی متغیرهای مدل از رهیافت های مختلفی استفاده شده است. آزمون های لوین، لین و چو و برایتونگ به‌منظور بررسی ریشه واحد مشترک و آزمون های ایم، پسران و شین، ADF و PP به‌منظور بررسی ریشه واحد انفرادی به‌کاررفته‌اند. نتایج به‌دست آمده نشان می‌دهد که تمامی متغیرهای مورد بررسی در سطح ایستا هستند.

 

جدول ۳- نتایج بررسی ایستایی متغیرها

مقدار عرضه	مقدار تقاضا	قیمت عرضه	قیمت تقاضا	درآمد	سطح زیر کشت	نام متغیر
LQs	LQd	LPs	LPd	Li	LA	نماد متغیر
1	1	1	1	1	1	وقفه بهینه
9/13-	8/10-	47/9-	8-	1/12-	34/9-	آماره لوین، لین و چو
7/4-	46/4-	14/3-	2/1-	7/4-	46/2-	آماره برایتونگ
97/6-	34/5-	03/5-	3/4-	52/6-	41/4-	آماره ایم پسران و شین
3/107	6/86	8/82	8/78	8/100	49/77-	آماره ADF فیشر
4/129	2/126	6/115	4/124	8/148	9/118	آماره PP فیشر
001/0	001/0	001/0	001/0	001/0	001/0	Prob

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

پس از بررسی ایستایی متغیرهای مدل، معادلات عرضه و تقاضای چغندرقند با استفاده از سیستم معادله های به ظاهر نامرتبط و داده‌های ترکیبی (Panel SUR)، به‌صورت ذیل برازش شده است (اعداد داخل پرانتز نشان‌دهنده انحراف معیار است و L نشان‌دهنده لگاریتم طبیعی اعداد است):

نتایج الگوی برآورد شده ترکیبی تابع تقاضا به شرح ذیل است.

LQd= 9.12-0.11Lpd + 0.87Li

          (0.92)   (0.05)   (0.03)      

R²_adj=0.86       F=78.8      D.W=1.9

 

نتایج الگوی برآورد شده ترکیبی تابع عرضه به شرح ذیل است.

LQs= 7.32+0.23LPs + 0.89LA

         (1.22)   (0.09)       (0.03)

R²_adj=0.77      F=43.17      D.W=1.8

 

با توجه به معادله های فوق، می‌توان نتیجه‌گیری کرد که کشش قیمتی تقاضای چغندرقند برابر 11/0- و کشش قیمتی عرضه چغندرقند 23/0 است (11/0-  و 23/0+ ). مقدار آماره دوربین-واتسون نیز نشان داد که معادلات عرضه و تقاضا دچار مشکل خودهمبستگی نیستند. برای تابع تقاضا ضریب متغیر قیمت و درآمد در سطح اطمینان ۹۵ درصد معنی‎دار بودند. علامت به‌دست آمده برای متغیرها نیز با مبانی نظری سازگار است. حسینی پور و احمدیان (۱۳۸۷) و یاوری (۱۳۸۰) نیز در مطالعات خود نتایج مشابهی را به‌دست آورده‌اند.

با توجه به به‌کارگیری داده‌های ترکیبی بایستی پس از برآورد مدل وجود اثرات ثابت و تصادفی آزمون شود، به همین خاطر اثرات ثابت میان مقاطع و زمان با استفاده از آزمون F و کای اسکوئر آزمون شده است. همان طور که در جدول زیر آمده است فرضیه عدم وجود اثرات ثابت میان مقاطع برای تابع تقاضا رد شده است به این معنی که تقاضای چغندرقند استان‌ها با یکدیگر تفاوت معنی‌دار نداشته است. این در حالی است که فرضیه عدم وجود اثرات ثابت میان زمان رد نشده است، بنابراین طی زمان تقاضا اثرات ثابت وجود نداشته است. بنابراین تغییرات مشاهده‌شده به‌صورت تصادفی بوده است. با توجه به این که عمده تقاضای چغندرقند توسط کارخانه‌های قند و شکر صورت می‌گیرد و ظرفیت کارخانه‌ها طی زمان تغییری نداشته بنابراین تغییرات تقاضای مشاهده‌شده نیز به‌صورت تصادفی بوده است.

به‌منظور بررسی همزمانی عدم وجود اثرات ثابت میان مقاطع و زمان نیز از آزمونF و کای اسکوئر استفاده شده است؛ که نتایج به‌کارگیری این آزمون‌ها نشان می‌دهد که این فرضیه در سطح ۹۵ درصد رد شده است. بنابراین وجود اثرات ثابت همزمان میان مقاطع و زمان تائید شده است. به‌عبارت‌دیگر با توجه به ظرفیت متفاوت و توان مالی و درآمدی و همچنین مزارع تحت پوشش کارخانه‌ها در استان‌های مختلف، وجود این اختلاف مورد انتظار است.

 

جدول ۴- آزمون اثرات ثابت در الگوی تابع تقاضا

آزمون اثرات	آماره	درجه آزادی	احتمال
آزمون F مقطعی	2/28	(190، 16)	0
آزمون کای اسکوئر مقطعی	9/268	16	0
آزمون F زمان	8/0	(190، 12)	6/0
آزمون کای اسکوئر زمان	1/11	12	5/0
آزمون مقطع زمانی/ زمان F	5/16	(190، 28)	0
آزمون مقطع زمانی/ زمان کای اسکوئر	1/273	28	0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

به‌منظور بررسی وجود اثرات تصادفی میان متغیرهای از الگوی آزمون هاسمن استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که فرضیه مناسب بودن اثرات تصادفی میان مقاطع رد شده است. از سوی دیگر نیز فرضیه مناسب بودن اثرات تصادفی همزمان میان‌دوره‌های زمانی و مقاطع نیز رد شده است. بنابراین همان طور که آزمون اثرات ثابت نشان داده است اختلاف مشاهده‌شده میان مقاطع و اثر همزمان مشاهده‌شده تصادفی نبوده است. این در حالی است که آزمون هاسمن سازگار با آزمون اثرات ثابت تائید می‌کند که تغییرات مشاهده‌شده میان‌دوره‌های زمانی به‌صورت تصادفی بوده است.

 

جدول ۵-آزمون اثرات تصادفی (هاسمن) در الگوی تابع تقاضا

آزمون اثرات	آماره کای اسکوئر	درجه آزادی	احتمال
مقطعی	39/7	2	02/0
زمان	67/1	2	4/0
اثر همزمانی مقطع زمانی	01/9	2	01/0

مبنع: یافته‌های پژوهشگر

 

جدول زیر اثرات ثابت میان مقاطع را نشان می‌دهد.

 

جدول ۶- نتایج اثرات ثابت میان مقاطع برای تابع تقاضا

اثرات ثابت مقاطع	نام استان	اثرات ثابت مقاطع	نام استان
71/0	خراسان رضوی	21/0	قزوین
66/0	خراسان شمالی	04/0	اصفهان
58/0	خراسان جنوبی	04/0	همدان
47/0	سمنان	28/0-	فارس
4/0	آذربایجان غربی	41/2-	کرمان
39/0	کرمانشاه	3/0-	خوزستان
41/0	لرستان	23/0-	چهارمحال و بختیاری
37/0	مرکزی	53/0-	کهگیلویه و بویراحمد
		54/0-	اردبیل

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

همان طور که در جدول زیر آمده است فرضیه عدم وجود اثرات ثابت میان مقاطع برای تابع عرضه رد شده است به این معنی که عرضه چغندرقند استان‌ها با یکدیگر تفاوت معنی‌دار نداشته است. با توجه به این که عمده کشاورزان هر استان تولیدات چغندر خود را به کارخانه‌ها می‌فروشند بنابراین میزان عرضه خود را هماهنگ با ظرفیت کارخانه‌ها و با توجه به قیمت تضمینی سال گذشته عرضه می‌کنند. در بسیاری از موارد مزارع تحت پوشش کارخانه‌ها بوده و برخی نهاده‌های مورد نیاز آن‌ها توسط کارخانه‌ها تأمین می‌شود. در حقیقت کارخانه‌ها تلاش می‌کنند به‌منظور اطمینان از داشتن چغندرقند به‌عنوان ماده خام مورد نیاز، مزارعی را تحت پوشش داشته و حتی مشاهده شده است که اقدام به ‌پیش‌خرید چغندرقند از کشاورزان کرده‌اند.

این در حالی است که فرضیه عدم وجود اثرات ثابت میان زمان رد نشده است، بنابراین طی زمان برای عرضه، اثرات ثابت وجود نداشته است. این در حالی است که نتایج آزمون هاسمن وجود اثرات تصادفی را نیز رد کرده است. ازاین‌رو می‌توان نتیجه‌گیری کرد که برای عرضه چغندرقند شرایطی کنترل‌شده برقرار است. با توجه به سیاست قیمت تضمینی و همچنین وجود انحصار چندگانه طرف تقاضا (کارخانه‌ها چغندرقند سهم بسیاری زیادی از تقاضای بازار را در اختیاردارند)، به نظر می‌رسد تغییرهای مشاهده‌شده میزان زمان تصادفی نیز نمی‌تواند باشد. در حقیقت تغییرهای عرضه طی زمان معنی‌دار نشده است.

به‌منظور بررسی همزمانی عدم وجود اثرات ثابت میان مقاطع و زمان نیز از آزمونF  و کای اسکوئر استفاده شده است؛ که نتایج به‌کارگیری این آزمون‌ها نشان می‌دهد که این فرضیه در سطح ۹۵ درصد رد شده است. بنابراین وجود اثرات ثابت همزمان میان مقاطع و زمان تائید شده است. بنابراین برای استان‌ها در گذر زمان اثرات ثابت وجود داشته است.

 

جدول ۷- آزمون اثرات ثابت در الگوی تابع عرضه

آزمون اثرات	آماره	درجه آزادی	احتمال
آزمون F مقطعی	65/8	(190، 16)	0/0
آزمون کای اسکوئر مقطعی	9/120	16	0
آزمون F زمان	26/0	(190، 12)	9/0
آزمون کای اسکوئر زمان	6/3	12	9/0
آزمون مقطع زمانی/ زمان F	04/5	(190، 28)	0
آزمون مقطع زمانی/ زمان کای اسکوئر	8/122	28	0

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

به‌منظور بررسی وجود اثرات تصادفی میان متغیرهای الگو آزمون هاسمن استفاده شده است. نتایج نشان می‌دهد که فرضیه مناسب بودن اثرات تصادفی میان مقاطع رد نشده است. از سوی دیگر فرضیه مناسب بودن اثرات تصادفی همزمان میان‌دوره‌های زمانی و مقاطع نیز رد شده است. بنابراین همان طور که آزمون اثرات ثابت نشان داده است اختلاف مشاهده‌شده میان مقاطع و اثر همزمان مشاهده‌شده تصادفی نبوده است. این در حالی است که آزمون هاسمن همان طور که در آزمون اثرات ثابت آمده است، تغییرات مشاهده‌شده میان‌دوره‌های زمانی تصادفی نبوده است.

 

 

جدول ۸- آزمون اثرات تصادفی (هاسمن) در الگوی تابع عرضه

آزمون اثرات	آماره کای اسکوئر	درجه آزادی	احتمال
مقطعی	001/0	2	99/0
زمان	001/0	2	9/0
اثر همزمانی مقطع زمانی	433	2	001/0

مأخذ: یافته‌های پژوهشگر

جدول زیر اثرات ثابت میان مقاطع را نشان می‌دهد.

 

جدول ۹- نتایج اثرات ثابت میان مقاطع برای تابع عرضه

اثرات ثابت مقاطع	نام استان	اثرات ثابت مقاطع	نام استان
17/0-	خراسان رضوی	07/0	قزوین
04/0	خراسان شمالی	05/0	اصفهان
14/0	خراسان جنوبی	56/1-	همدان
11/0	سمنان	82/2-	فارس
1/0	آذربایجان غربی	9/0	کرمان
11/0	کرمانشاه	58/0	خوزستان
22/0	لرستان	57/0	چهارمحال و بختیاری
5/0	مرکزی	83/0	کهگیلویه و بویراحمد
		33/0	اردبیل

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

در جدول زیر اثرات رفاهی مکانیزاسیون در قالب سه سناریو قیمتی مورد بررسی قرار گرفت. بر اساس سناریو اول پیشرفت مکانیزاسیون تولید چغندرقند سبب انتقال منحنی عرضه به سمت راست خواهد شد. این انتقال به سمت راست چنانچه پیش تر آمده است، سبب کاهش قیمت خواهد شد. با توجه به این که اطلاعات به تفکیک دو دوره زمانی پیش و پس از مکانیزاسیون چغندرقند موجود نبوده است برای بررسی میزان تغییر قیمت، بایستی سناریوسازی شود. با توجه به مطالعات انجام‌شده احمدیان و حسینی (۱۳۸۷)، آلستون و همکاران (1997)، در قالب سه سناریو فرض شده است که براثر مکانیزاسیون قیمت‌ها یک، ۵ و ۱۰ درصد کاهش یابد. در سناریوی اول قیمت‌ها به‌اندازه ۱ درصد، در سناریویدوم مکانیزاسیون سبب کاهش سطح قیمت‌ها به میزان ۵ درصد، در نهایت در سومین سناریو فرض شده است که مکانیزاسیون منجر به کاهش ۱۰ درصد سطح قیمت‌ گردیده است. در جدول زیر می‌توان مقادیر تغییر در مازاد رفاه مصرف‌کننده و تولیدکننده و در نهایت کل جامعه را برحسب هزار ریال مشاهده نمود. در هر سه سناریو منافع حاصل برای تولیدکننده از منافع حاصل برای مصرف‌کننده بیشتر بود. به طور متوسط مازاد رفاه تولیدکننده 09/2 برابر مازاد رفاه مصرف‌کننده به‌دست آمد.

جدول ۱۰- نتیجه بررسی اثرات رفاهی ناشی از مکانیزاسیون تولید چغندرقند واحد: هزار ریال

شرح	Z	K
سناریوی اول	01/0	005/0	2750370802	5750775314	3000404512
سناریوی دوم	05/0	026/0	13751854012	28753876571	15002022559
سناریوی سوم	1/0	05/0	27503708025	57507753142	30004045118

منبع: یافته‌های پژوهشگر

 

بخش کشاورزی در ایران به لحاظ ماهیت تولید و ارتباط های پسین و پیشین آن با سایر بخش‌ها، از جمله بخش‌هایی است که مورد حمایت قرار گرفته است؛ اما انتخاب ابزار حمایتی کارآ یکی از چالش‌های پیش‌روی سیاست‌گذاران است. چغندرقند در ایران به‌عنوان یک محصول صنعتی مطرح است که علاوه بر قابلیت مصرف مستقیم توسط انسان، نقش مهمی در تأمین قند و شکر مورد نیاز انسان و همچنین ملاس حاصل از قند گیری آن در تغذیه دام کاربرد دارد. اگرچه جهت تهیه قند و شکر مورد نیاز می‌توان از طریق کشت نیشکر نیز اقدام نمود اما  به دلیل شرایط خاص مورد نیاز کشت نیشکر نمی‌توان آن را در بسیاری مناطق کشت کرد. میزان چغندرقند تولیدشده در داخل عموماً تقاضای کارخانه‌های قند و شکر را تأمین نمی‌کند و ازاین‌رو، به‌منظور پاسخ به مازاد تقاضای بازار همه‌ساله مقدار زیادی شکر به‌صورت خام وارد کشور می‌شود. فرآیند واردات شکر سبب خروج مقدار بسیاری ارز از کشور و همچنین تعطیلی واحدهای تولیدی شکر و قند شده و کاهش اشتغال را نیز به همراه دارد. تعطیلی واحدهای تولیدی بر کشت چغندرقند اثر گذارده و آن را نیز کاهش می‌دهد. اگر مکانیزاسیون تولید چغندرقند بهبود یابد، ضمن افزایش بهره‌وری، سبب افزایش تولید و در نهایت انتقال منحنی عرضه به سمت راست می‌شود. تغییر در رفاه تولید و مصرف‌کننده تنها یکی از اثرات انتقال منحنی عرضه است. اثر مکانیزاسیون بر تولید و کاهش ضایعات و حتی فقر تنها بخشی از آثار مثبت مکانیزاسیون در جامعه است. اگر چه سیاست‌های دیگری نظیر افزایش سطح زیرکشت، پرداخت یارانه نهاده‌ای، افزایش قیمت‌های تضمینی و نیز سایر ابزارها و سیاست‌های دولت می‌تواند باعث تغییر مکان منحنی عرضه به سمت پایین شود، اما اثرات مستقیم و غیرمستقیم مثبت مکانیزاسیون از مواردی است که این ابزار را از سایر ابزارها متمایز می‌سازد. محاسبه مازاد رفاه تولیدکننده و مصرف‌کننده و سهم آن‌ها از رفاه اجتماعی تایید می‌کند که در اثر اجرای سیاست مکانیزاسیون تولیدکننده تا 2 برابر بیشتر از مصرف‌کننده رفاه کسب خواهد کرد. ازاین‌رو این سیاست رامی توان به‌عنوان ابزارهای حمایت از کشاورزان مطرح کرد بنابراین کارخانه‌های قند و شکر می‌توانند با مشارکت در تأمین سرمایه مورد نیاز جهت رشد مکانیزاسیون تولید، در نهایت منافع بیشتری کسب کنند. همچنین با توجه به منافع حاصل از مکانیزاسیون برای جامعه پیشنهاد می‌شود تا بخشی از منابع که بایستی جهت حفظ و افزایش ظرفیت تولید اختصاص یابد به‌منظور بهبود مکانیزاسیون هزینه گردد.

 

 

---

1- دانش آموخته دکتری، گروه اقتصادکشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، (نویسنده مسئول). [e-mail]    

2- استاد گروه اقتصادکشاورزی، دانشکده اقتصاد و توسعه کشاورزی، دانشگاه تهران.     [e-mail]

3- استادیار، گروه اقتصاد کشاورزی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات.

---

[i]. Hayami and Rotten

[ii]. Ali and Parikh

[iii].Napasintuwong and Emerson

^[iv]. Ellis

[v].Alston and et al.,

[vi]. Parsimony

[vii]. Pilar

مراجع

فهرست منابع

1)      احمدیان، مجید، اسلامی، محمدرضا. (۱۳۸۹). ارزیابی آثار رفاهی ناشی از پیشرفت تکنولوژی تولید ذرت در ایران. نشریه پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، دوره 3، شماره ۱.

2)      احمدیان، مجید، محمدی نژاد، امیر، رحیمی، رضا. (۱۳۹۰). تعیین آثار رفاهی سیاست بهبود تکنولوژی تولید چغندرقند. مجله چغندرقند، دوره ۲۷، شماره ۲.

3)      الیاسیان، ه و حسینی، ع.(۱۳۷۵). آثار آزادسازی درکاربردنهاده‌های تولید کشاورزی،فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، شماره ۱، صص ۱۵-۵۲.

4)      امجدی، افشین.(۱۳۸۳). اثر کاهش ضریب مکانیزاسیون بر بخش کشاورزی ایران با توجه به ساختار تکنولوژی تولید بخش. رساله دکتری رشته اقتصاد کشاورزی، دانشگاه تربیت مدرس.

5)      امجدی، افشین و چیذری، امیرحسین.(۱۳۸۵). وضعیت مکانیزاسیون کشاورزی در ایران. فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال چهاردهم، شماره ۵۵، صص ۱۵۵-۱۸۲.

6)      بخشوده، م. (۱۳۷۹). بررسی انحصارهای کشاورزی. طرح تحقیقاتی، موسسه پژوهش‌های برنامه‌ریزی واقتصادکشاورزی، وزارت جهاد کشاورزی

7)      بیگدلی، علی، زراءنژاد،منصور، آسودار،محمدامین، بصیرزاده،هادی و برادران،مسعود.(۱۳۸۶). بررسی توسعه مکانیزاسیون کشاورزی در استان همدان. مجله علمی کشاورزی، جلد ۳۰، شماره ۲.

8)      ترکمانی، جواد و آذین فر، یدالله.(۱۳۸۴). تأثیر رشد مکانیزاسیون و صادرات براشتغال نیروی کار در بخش کشاورزی. مجله علوم کشاورزی ایران، دوره ۳۶، شماره ۵.

9)      حاجی میر، رحیمی، شفیعی قصر، م.(۱۳۸۱). بررسی موانع راهبردهای توسعه مکانیزاسیون کشاورزی در استان مرکزی. مجله کشاورز، شماره ۲۶۹، ص ۴۲.

10)   حسینی پور،م؛ و احمدیان،م.(۱۳۸۷). بررسی اثرات رفاهی رشد سطح تکنولوژی تولید پنبه در ایران. مجله ترویج واقتصادکشاورزی، سال ۱، شماره ۴، صص ۱۰-۱.

11)   کهن‌سال، م.(۱۳۷۲). بررسی آثار اقتصادی حذف یارانه کود شیمیایی در استان فارس. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شیراز.

12)   گیلان پور، امید.(۱۳۷۴). موافقت‌نامه عمومی تعرفه و تجارت (گات) و اثرات احتمالی آن بر بخش کشاورزی در ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد اقتصاد کشاورزی. دانشگاه تهران.

13)   لویمی، ن (۱۳۷۸). بررسی وضعیت موجود مکانیزاسیون و ارائه راه‌کارهای مناسب آن در شمال اهواز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی، دانشگاه شهید چمران اهواز.

14)   مرکز توسعه مکانیزاسیون.(۱۳۸۷). وزارت جهاد کشاورزی.

15)   مؤذن، س.(۱۳۸۳). گزارش مرحله اول طرح (سند) ملی توسعه مکانیزاسیون کشاورزی. وزارت جهاد کشاورزی

16)   نجفی، ب. (۱۳۶۸). بررسی عمومی وضعیت موجود و دیدگاه‌های کشاورزی درباره مکانیزه کردن کشاورزی. مجله علمی کشاورزی، جلد ۱۴، صص ۴۴-۱۸.

17)   نیکوکار، ا. (۱۳۸۱). بررسی آثار حذف یارانه‌های کود و سم بر محصول چغندرقند استان خراسان. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران.

18)   نظری گیوی، ج، حصادی، پ، داداشیان لنگرودی، ع. (۱۳۹۱). طرح توسعه مکانیزاسیون زراعت چغندرقند کشور. وزارت جهاد کشاورزی.

19)   یاوری، غ. (۱۳۸۰). بررسی آثار رفاهی سیاست قیمت‌گذاری گندم در سال‌های ۱۳۷۷-۱۳۵۰. فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی. سال پنجم، شماره ۱۸، صص ۱۶۸-۱۴۵.

20)    Alston,j.M.Norton,G.W.&Paradey,p.G.(1997). Science under scarcity (principle and practice for agricultural research evaluation and priority setting).UK:CAB international press

21)    Alston,j.M. and pardey ,P.G.(1999).The Economics of Agricultural R&D policy, Paying for Agricultural productivity. The john Hopkins university press ,Baltimore , Maryland,USA.

22)    Ali,F.and parikh A.(1992).Relationships among labor, bullock ,and tractor inputs in Pakistan Agriculture, American journal of agricultural economics ,4:371-377

23)    Binswanger,H.P.(1987). Agricultural mechanization: issues and options, The World Bank.

24)    Ellis ,F.(1990). Agricultural policies in Developing countries ,Cambridge university press.

25)    Hayami,Y.andVW.Ruttan(1971). Agriculturul Development:An International perspective. Baltimor :Johans Hopkins press.

26)    Galati A.(1990). Fertilizer subsidy: is the cultivator net subsidized?. Indian journal of Agriculture ,45:1-11

27)    Napasintuwong.o.and Emerson R.D(2003).Farm mechanization and farm labor market: a socioeconomic model of induced innovation. Working paper series .university of Florida, international Trade and policy center.

28)    pilar.C.L.(1985). Effects of agricultural mechanization on farm income patterns. Journal of Philippine Development 12(1)98-210.