بررسی وضعیت آلودگی به لارو مگس‌های هیپودرما در گاوهای کشتار شده در کشتارگاه سراب

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 1، دوره 8، 3 (31) پاییز، آذر 1393، صفحه 528-534   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

یوسف داودی^*

استادیار گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، واحد سراب، دانشگاه آزاد اسلامی، سراب، ایران.

چکیده

   این بررسی در چهار فصل به مدت 1 سال در کشتارگاه سراب روی گاوهای کشتارشده انجام شد. در گاوان کشتاری برای یافتن لاروهای مرحله دوم و سوم، زیر پوست و سطح لاشه و برای جستجوی لاروهای مرحله اول سطح داخلی مری از ابتدا تا انتهای آن و کانال نخاعی از ابتدای مهره­های گردنی تا انتهای استخوان خاجی مورد بازرسی قرار گرفت. طی این مطالعه، در 453 رأس گاو کشتاری بررسی شده لاروهای مرحله اول انگل هیپودرما بوویس برای اولین بار در آذر ماه در کانال نخاعی پیدا شدند (03/0 درصد) و به مدت 4 ماه این نوع لاروها در کانال نخاعی گاوهای کشتار شده وجود داشتند. آلودگی کانال نخاعی به این لاروها در بهمن ماه همان سال به حداکثر خود یعنی 2/0 درصد رسید. لاروهای مرحله دوم و سوم هیپودرما بوویس و هیپودرما لینه­آتوم در بافت­های زیرجلدی و سطح لاشه گاوهای کشتار شده اولین بار در اسفند ماه مشاهده شدند (14/0 درصد) و تا مرداد ماه سال بعد این لاروها در بافت زیرجلد  دیده می­شدند. حداکثر فراوانی آلودگی بافت زیرجلدی گاوهای کشتاری به این لاروها در فروردین ماه بود (21/0 درصد). نتایج این مطالعه نشان داد که آلودگی به هیپودرما بوویس و هیپودرما لینه­آتوم در گاوهای منطقه سراب وجود دارد و بر این اساس بهترین زمان از بین بردن لاروهای هیپودرما در این منطقه ماه­های مهر و آبان هر سال می­باشد. 

کلیدواژه‌ها

گاوهای کشتاری؛ هیپودرما؛ هیپودرموزیس؛ سراب

اصل مقاله

مقدمه

   هیپودرموزیس (Hypodermosis) یکی از بیماری‌های مهم گاو در جهان است. این بیماری شکلی از میازیس است که در مهره­داران خونگرم و انسان با لاروهای مگس هیپودرما ایجاد می‌شود. گونه‌های هیپودرما بوویس (Hypoderma bovis) و هیپودرما لینه­آتوم (Hypoderma lineatum) در گاو عامل این بیماری هستند. مگس‌های ماده بالغ هیپودرما پس از جفتگیری با مگس‌های نر، از بهار تا اوایل فصل تابستان روی موهای بدن گاو تخمگذاری کرده و لاروهای مرحله اول طی 2 الی 7 روز از تخم خارج و به داخل بدن نفوذ می­کنند. لاروهای خارج شده از تخم گونه هیپودرما بوویس به سمت بافت­های چربی اپیدورال بین سخت­شامه و ضریع کانال نخاعی ناحیه کمری-سینه‌ای و لاروهای مربوط به گونه هیپودرما لینه­آتوم به طرف بافت همبند سست زیر مخاط ثلث خلفی دیواره مری یعنی محل‌های استراحت زمستانه (Winer resting site) این دوگونه انگل مهاجرت می‌کنند (Agaev and Bagirov, 1989; Baron and Colwell; 1991; Panadero et al., 2007). لاروهای مرحله اول هیپودرما را از دسامبر (آذرماه) به بعد می‌توان در این مکان­ها یافت. این لاروها 2 الی 4 ماه در این محل‌ها می­مانند و بعد از آن لاروهای مرحله اول از اواخر ژانویه (دی ماه) و مارس (اسفند ماه) از راه بافت همبند شروع به مهاجرت نهایی کرده و در طی یک دوره 2 تا 3 ماهه به بافت‌های زیر پوست پشت گاوان یعنی محل استراحت بهاره (Spring resting site) می‌رسند و به‌طور آنزیماتیک یک کانال تنفسی کوچک (مجرای باز پوستی) در پوست ایجاد می‌کنند و مرحله هوازی انگل آغاز می‌گردد. لارو مرحله اول طی دوبار پوست­اندازی بلندتر شده و رنگ آنها از سفید به زرد و سپس به قهوه‌ای تغییر می‌کند و به مرحله سوم لاروی می‌رسند. به نوزاد مرحله دوم و سوم گراب (Grub) گفته می‌شود (Colwell and Baron 1990; Nelson, 1986). مرحله واربلی (Warble) بین 1 تا 2 ماه طول می‌کشد و لاروهای کاملاً رشد یافته کانال تنفسی را بزرگ می‌کنند و به زمین افتاده و در خاک تبدیل به پوپ کلاهدار با پیگمان‌های تیره می‌شوند. پس از پایان مرحله پوپی مگس‌ها با هل دادن یک سرپوش در انتهای قدامی پوپ از آن خارج و بلافاصله جفتگیری کرده و تخم‌گذاری را آغاز می‌کنند. این مگس‌ها قادر به تغذیه نبوده و طول عمر کوتاهی دارند. چرخه حیاتی انگل حدوداً یک سال به طول می‌انجامد که 8 تا 10 ماه آن در بدن گاو به شکل انگل سپری می شود (Panadero et al., 2007; Pruett et al., 1990). گونه‌های مختلف هیپودرما هم در مراحل لاروی و هم دوران بلوغ، احشام را تحت تاثیر قرار می­دهند. مگس بالغ باعث ایجاد مزاحمت در گاو در هنگام چرا شده و منجر به کاهش تولید شیر و وزن شده می­شود. لاروهای درحال مهاجرت منجر به آسیب جدی اندام هایی از میزبان به ویژه مری، سیستم اعصاب مرکزی، پوست و گاهی مرگ در اثر توکسمی و شوک آنافیلاکتیک شده و موجب خسارات اقتصادی زیادی می­گردد (Khan et al., 2006). چرخه زندگی این انگل با توجه به موقعیت جغرافیایی و شرایط آب و هوایی هر منطقه متفاوت است و برای اجرای کارهای کنترلی و یا ریشه­کنی در هر منطقه­ای لازم است در ابتدا چرخه حیاتی انگل در آنجا دقیقاً بررسی شود. بنابراین، مطالعه حاضر در شهرستان سراب که از نواحی مهم دامپروری کشور ایران می‌باشد و مازاد تولید دام آن به استان‌های دیگر ارسال می‌شود، انجام گردید تا بر اساس اطلاعات به­دست آمده اقدامات پیشگیری و درمانی مناسب علیه این انگل انجام گیرد.

 

مواد و روش‌ها

   این مطالعه در کشتارگاه نیمه صنعتی شهرستان سراب که در 3 کیلومتری شهر سراب قرار دارد انجام شد. در این تحقیق، بازرسی کشتارگاهی در چهار فصل سال و به‌طور متوسط هر هفته یکبار انجام گرفت. مشخصات گاوها شامل نژاد، جنس دام و سن تقریبی مشخص شده و گاوهای کشتارشده از نظر وجود لاروهای هیپودرما مورد بازرسی قرار می‌گرفتند و کلیه اطلاعات به‌دست آمده ثبت می‌گردید. در کل، 453 رأس گاوها شامل 117 رأس گاو  با سن زیر 2 سال و 336 رأس گاو با سن بیشتر از 2 سال مورد بررسی قرارگرفتند که 251 رأس از آنها از جنس نر و 202 رأس از جنس ماده بودند.

   برای یافتن لاروهای هیپودرما سطح داخلی پوست، بافت زیرپوستی، کانال نخاعی و مری مورد بازرسی قرار گرفتند. بعد از جدا کردن پوست دام‌ها، سطح داخلی پوست و سطح لاشه برای پیدا کردن لاروهای مرحله دوم و سوم هیپودرما لینه­آتوم و هیپودرما بوویس بررسی می‌شد. مری هر گاو کشتارگاه شده ابتدا با آب سرد شستشو، سپس در امتداد محور طولی خود با قیچی باز شده و تمام طول مری از سطح داخلی برای یافتن لاروهای مرحله اول هیپودرما لینه­آتوم مورد بازرسی دقیق قرار می­گرفت. متعاقب آن بعد از خارج نمودن امعاء و احشا و شقه شدن لاشه در امتداد خط وسط ستون فقرات، در بازرسی کانال نخاعی، بافت‌های چربی اپیدورال واقع شده در بین پری اوست  مهره‌ها و سخت شامه از شروع مهره‌های گردن تا انتهای مهره‌های عجزی برای یافتن لاروهای مرحله اول هیپودرما بوویس مورد جستجو قرار می‌گرفتند. لاروهای پیدا شده در گاوهای تحت مطالعه با استفاده از پنس از محل قرارگیری خود جدا و در ظروف پلاستیکی مخصوص قرار داده می‌شدند. لاروهای مرحله دوم و سوم در الکل 70 درجه حاوی 2% گلیسیرین نگه­داری می‌شدند و لاروهای مرحله اول بلافاصله بعد از جدا کردن به فریزر منتقل می‌شدند.

   نمونه‌های جمع‌آوری شده برای تشخیص گونه هیپودرما به بخش انگل‌شناسی دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز منتقل گردید و توسط همکار انگل‌شناس مورد شناسایی قرار گرفتند

 

یافته­ها

   در این بررسی کشتارگاهی جمعاً 453 رأس گاو مورد بازرسی قرار گرفت. اولین بار در آذرماه سال 1390 لاروهای مرحله اول هیپودرما در کانال نخاعی پیدا شد. حداکثر آلودگی کانال نخاعی در بهمن ماه بود به‌طوری­که در این ماه از30 رأس گاو بررسی شده ، 6 رأس (2/0 درصد) از گاوهای کشتار شده در کانال نخاعی خود واجد لاروهای مرحله اول هیپودرما بودند. پس از آن، تعداد موارد روبه نقصان گذاشت و در اسفند ماه به (03/0 درصد) کاهش یافت. آخرین تاریخی که لاروهای مرحله اول در کانال نخاعی یافت شدند 27 اسفند ماه سال 1390 بود. آلودگی با لاروهای مرحله اول هیپودرما بوویس طی بازدیدهای 3 ماه زمستان نیز هم‌چنان دیده می‌شد. در مورد لاروهای مرحله اول هیپودرما لینه­آتوم در زیر مخاطری مری، با وجود آنکه تمام طول مری ها مورد بازدید قرار می‌گرفتند، اما هیچ‌گونه لاروی یافت نشد. اولین باری که لاروهای هیپودرما در پوست مشاهده شدند در اسفندماه سال 1390 بود. در این زمان از 36 رأس گاو بازرسی شده، در 5 رأس (88/13درصد) لاروهای هیپودرما در پوست مورد مشاهده قرار گرفت. در طی فروردین ماه به حداکثر میزان خود (21/0 درصد) افزایش یافت. بعداز آن تا شهریور ماه سال 1390 تعداد مبتلایان به هیپودرما کاهش پیدا کرد. در مرداد ماه سال 1390 در 1 رأس از 40 رأس گاو تحت بررسی (03/0 درصد) لارو مرحله سوم یافت شد و میزان آلودگی در شهریور ماه به صفر رسید (جداول 1 و 2).

   لاروهای مرحله اول که از نخاع گاوهای کشتار شده تحت مطالعه جمع‌آوری شد، از گونه هیپودرما بوویس بود و لاروهای مرحله دوم و سوم جدا شده از بافت‌های زیرپوستی و پوست گاوهای تحت بررسی متعلق به دو گونه هیپودرما بوویس و هیپودرما لینه­آتوم بود.

 

 

جدول 1- وضعیت آلودگی به هیپودرما و ابتلا به هیپودرموزیس در ماه‌های مختلف سال، در گاوهای کشتارشده در کشتارگاه سراب

	فصل	زمان بازرسی ( ماه)		تعداد گاو بررسی شده		فروانی / تعداد و درصدآلودگی
						مری		درصد		کانال نخاعی		درصد		زیر پوست		درصد
	بهار	فروردین ماه 91		34		0		00/0		0		0		7		21
		اردیبهشت ماه 91		27		0		00/0		0		0		4		15
		خرداد ماه 91		45		0		00/0		0		0		6		13
	تابستان	تیر ماه 91		49		0		00/0		0		0		2		4
		مرداد ماه 91		40		0		00/0		0		0		1		3
		شهریور ماه 91		31		0		00/0		0		0		0		0
	پاییز	مهر ماه 91		47		0		00/0		0		0		0		0
		آبان ماه 91		31		0		00/0		0		0		0		0
		آذر ماه 91		40		0		00/0		1		3		0		0
	زمستان	دی ماه 91		43		0		00/0		3		7		0		0
		بهمن ماه 91		30		0		00/0		6		20		0		0
		اسفند ماه 91		36		0		00/0		1		3		5		14
453		0		00/0		00/0		33		25		68

 

 

جدول 2- وضعیت آلودگی به هیپودرما و ابتلا به هیپودرموزیس در فصول مختلف سال در گاوهای کشتارشده در کشتارگاه سراب

فصل	تعداد گاو بررسی	فروانی / تعداد و درصد آلودگی
		مری	درصد	کانال نخاعی	درصد	زیر پوست	درصد
بهار	106	0	00/0	0	0	17	16
تابستان	120	0	00/0	0	0	3	3
پاییز	118	0	00/0	1	1	0	0
زمستان	109	0	00/0	10	9	5	5
جمع کل	453	0	00/0	11	10	25	24

 

 

 

 

 

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

   طبق نتایج این تحقیق، لاروها برای نخستین بار در اوایل آذر ماه در کانال نخاعی مشاهده شدند و طی 4 ماه در همان محل استرحتگاه زمستانه (ماه‌های آذر، دی، بهمن و اسفند) قابل مشاهده بودند و حداکثر آلودگی در کانال نخاعی در بهمن ماه بود. حضور لاروهای هیپودرما در بافت زیرجلدی پشت و پهلوها در اسفندماه رخ داده و تا مرداد ماه یعنی در طی دوره­ای 5 ماهه لاروهای مرحله دوم و سوم در پوست پشت حیوان مشاهده شدند و حداکثر آلودگی در پوست در فروردین ماه بود. لازم به­ ذکر است که لاروهای مرحله اول انگل هیپودرما پس از سپری شدن 6-2 روز حالت کمون در زمان‌های مختلف از تخم‌های گذاشته شده توسط مگس بالغ هیپودرما خارج و مسیرهای مختلفی را با سرعت‌های متفاوت در بدن میزبان طی می‌کند و یا پس از چند هفته یا چند ماه (حداقل 4 هفته و حداکثر 5–4 ماه) به محل استراحت زمستانه می رسند. لاروها برای مدت سه ماه در این مکان باقی می­مانند و در طی یک دوره 2-1 ماهه به پشت گاوان (محل استراحت بهاره) می‌رسند (Khan et al., 2007). لاروها به مدت 2 ماه در کپسول‌های تشکیل‌شده در بافت زیر جلدی باقی می­مانند (White and Evans, 2002). لذا چنین به نظر می­رسد که زمان فعالیت مگس هیپودرما در منطقه سراب بین خرداد ماه تا تیرماه می‌باشد و لاروهایی که در آذرماه به کانال نخاعی رسیده‌اند باید در حوالی اسفندماه همان سال به پوست برسند و لاروهایی که در آذرماه به کانال نخاعی رسیده‌اند (آخرین زمان مشاهده لارو مرحله اول در کانال نخاعی در این تحقیق) پس از طی مدت زمان ذکر شده برای استراحت زمستانه و مهاجرت و اقامت در زیر پوست و تبدیل به لارو مرحله سوم باید در تیرماه سال بعد خود را به پوست یا زیرجلد دام برسانند. با توجه به اینکه اولین زمان حضور لاروهای مرحله دوم و سوم در پوست گاوان تحت مطالعه در اسفندماه بود و لاروها به مدت 2-1 ماه در همین محل استراحت بهاره می‌ماند، بنابراین از اواخر فروردین ماه سال بعد لاروها شروع به بیرون آمدن از پوست حیوان می‌کنند و نیز با درنظر گرفتن مرحله شفیره­ای، اصولاً بایستی از اوایل تابستان مگس‌های بالغ در منطقه سراب شروع به فعالیت کنند و تخم‌گذاری آنها آغاز شود که با مشاهدات ما در این بررسی مطابقت دارد. نتایج این بررسی نشانگر آلودگی گاوان شهرستان سراب به لاروهای هیپودرما است. در همین راستا گزارش‌هایی از آلودگی گاو به هیپودرما در سایر مناطق کشور نیز وجود دارد. باغبان در سال 1371، در 63/1 درصد و 85/0 درصد از گاوهای کشتاری اصفهان به ترتیب آلودگی بافت‌های زیرپوستی و کانال نخاعی به هیپودرما بوویس را گزارش کرده است  (باغبان، 1371). گزارش‌هایی از آلودگی گاوها به لاروهای هیپودرما از سایر کشورهای جهان نیز وجود دارد. در کشور ایتالیا وقوع گله‌ای آلودگی به لاروهای هیپودرما تا 85 درصد گزارش شده است (Berkenkamp and Drummond, 1990). شیوع سرمی آلودگی گله‌ای به هیپودرما در بلژیک به میزان 7/48 درصد گزارش شده است (Berkenkamp and Drummond, 1990). برآورد میزان خسارات حاصل از انگل هیپودرما در گاو در ایران وجود ندارد ولی پایین بودن  خسارت اقتصادی هیپودرموزیس در دام‌های تحت مطالعه شاید به این دلیل باشد که تعداد کمی از لاروهای مشاهده شده در زیر پوست هیپودرما لینه­آتوم بود و مضافاً اینکه مگس‌های بالغ هیپودرما لینه­آتوم در آب و هوای گرم­تر و مگس‌های بالغ هیپودرما بوویس در آب و هوای سردتر بیشتر فعالیت می­کنند و چون شهرستان سراب از مناطق کوهستانی و سردسیر کشور می­باشد، بنابراین پائین بودن فراوانی آلودگی به هیپودرما لینه­آتوم در منطقه سراب می‌تواند به­دلیل برودت هوا باشد. نتایج به‌دست آمده از استان‌های آذربایجان‌غربی و مازندران و کرمان  نشان می‌دهد که فراوانی لاروهای مگس هیپودرما بوویس در مناطق مرتفع بسیار بیشتر از هیپودرما لینه­آتوم است (اشرفی، 1368؛ دلیرنقده، 1368؛ محزونی، 1371). در پایان، می‌توان نتیجه گرفت که برای کنترل هیپودرموز در منطقه سراب توسط لاروکش­ها، باید بعد از خارج شدن لاروها از تخم و قبل از رسیدن آن‌ها به اعضای حیاتی اقدامات درمانی صورت گیرد. این زمان در گاوان در شهرستان سراب اواخر تابستان تا اوایل پائیز توصیه می‌شود و باید همه گاوان این منطقه را قبل از رسیدن لاروها به کانال نخاعی با لاروکش  یا آیورمکتین درمان نمود و دام‌هایی را که در اواخر زمستان و یا اوایل بهار نشانه‌های ابتلا به هیپودرموزیس را دارند، مجدداً مورد درمان قرار داد (Halley, 1989; Nessel, 1989). 

مراجع

منابع

• اشرفی، غ. (1368). بررسی فراوانی فصلی هیپودر-موز در کشتارگاه آمل و ارزیابی زیانهای اقتصادی سالانه آن. پایان­نامه دکتری دامپزشکی، شماره 1835، صفحات: 13-7.
• باغبان، ف. (1371). بررسی فراوانی آلودگی به هیپودرما و ابتلا به هیپودرموز در دام­ها در کشتارگاه اصفهان و برآورد ضررهای اقتصادی ناشی از آن. پایان­نامه دکتری دامپزشکی، شماره 2034، دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، صفحات: 75-47.
• دلیرنقده، ب. (1368). بررسی فراوانی فصلی آلودگی به هیپودرما و ابتلا به هیپودرموز در کشتارگاه ارومیه. پایان­نامه دکتری دامپزشکی، شماره 148، صفحات: 121-15.
• محزونی، ع. (1371). بررسی فراوانی آلودگی به هیپودرما و ابتلا به هیپودرموز در دام­ها در کشتارگاه کرمان. پایان نامه دکتری دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، شماره 2042، صفحات: 60-44.
  • Agaev, A.A. and Bagirov, G.K. (1989). Sulfidofos 20 and 50 against hypodermatosis in cattle. Veterinary Bulletin, 59(11): 6504.
  • Baron, R.W. and Colwell, D.D. (1991). Enhanced resistance to cattle grub in festation (Hypoderm lineatum (de vill) in calves immunized with Purified hypodermin A, Bandc Plus monophosphoryllopid A (MPL). Veterinary Parasitology, 38: 185-197.
  • Berkenkamp, S.D. and Drummond, R.O. (1990). Hypodermosis part I, the Compendium, 12(5): 740-746.
  • Berkenkamp, S. and Drummond, R.O. (1990). Hypodermosis part I. the Compendium, 12(6): 881-887.
  • Colwell, D.D. and Baron, R.W. (1990). Early detection of cattle grub (Hypoderma lineatum and H. bovis) (Diptera: Oestridae) Using ELISA. Medical and Veterinary Entomology, 4: 35-42.
  • Halley, B.A. (1989). The environmental impact of the use of Ivermectin: environmental effects and Fate. Review, Medical and Veterinary Entomology, 78(11): 5436.
  • Khan, M.N., Igbal Z., Sajid, M.S., Anwar, M., Needham, G.R. and Hassan M. (2006). Bovine hypodermosis: prevalence and economic significance in southern Punjub, Pakistan. Veterinary Parasitology, 141: 386-390.
  • Khan, M.N., Sajid, M.S., lqbal Z. and Anwar, M. (2007). Emergence season of Hypoderma lineatum warbles in southern Punjab, Pakistan. Animal Science Journal, 78: 206-210.
  • Nelson, D.L. (1986). Cattle Grubs (Hypoderma myiasis) in Current Veterinary Therapy, Food Animal Practice, Edited by Howard, pp: 919.
  • Nessel, R.J. (1989). Environmental fate of Ivermectin in a cattle feedlot. Medical and Veterinary Entomology, 78(11): 5435.
  • Panadero, R., Fernandez, M., Vazquez, L., Lopez, C., Dacal, V., Cienfuegos, S., et al. (2007). Occurrence and larval growth of Hypoderma linetum in the oesophagi of cattle from northwest Spain: influence of geographical and climatic conditions. Medical and Veterinary Entomology, 21: 225-230.
  • Pruett, J.H., Scholl, P.J. and Temeyer, K.B. (1990). Shared epitopes between the soluble proteins of Hypoderma lineatum and Hypoderma bovis first instars. Journal Parasitology, 76(1): 881-888.
  • White S.D. and Evans A.G. (2002). Parasitic Skin Disease. In: Large Animal Internal Medicine. 3rd ed., Edited by Smith B.P. Mosby, pp: 1220-1221.